(Вотһух
mori) аналытынан бомбикал-
аттрактантын, екіпші диспорлюрді жұпсыз жібек көбелегінен
(Lymantria
d i s p a r ) T a 3 a
күйіиде бөліп шығарылған.
Бөжектер
жыныстық
феромондары
әртүрлі
кұрамдардан
тұратындығы
анықталды жэне олардын эркайсысы тек жыныс әрекеттерінің
белгілі бір кезецдерін ғана белсендіреді. Кейбір түрлерде белсенді
күрамды болғанымен олардыц көміртектік байланыстары немесе
косарлана байланысының орналасуы, немесе топтық әсерлердіц
эртүрлі болатындығы анықталды. Мысалы, коцыр кобелектер
тұқымдасыпда цис-7 додецинил ацетат күйінде 44 түрде, алдегидтер
түріпде 2 түрде, спирттер 7 түріндегі күрамдастары табылған.
Алма жеміс жемірініц
(Laspeyresia pomoneUa
) феромонында 7
күрамдас, бірақ оныц біреуі гаиа «басты», калгандары опыц әсеріп
күшейтеді немесе белгілі бір жағдайларды тежейді. Бір ескертетін
жайт, басты күрамдас косалқы күрамдас белсенділігін көрсеткенше
эсер етеді, олар өз кезегінде үшінші кұрамдастыц белсенділіген
арггырута кажет болады.
Қүрамдас арасындаты тепе-теңдік
сакталмаса, косылыстардың белсенділік децгейі төмендеп кана
коймайды, олардыц тацдаулык қасиетін жоталтады. Аналыктардың
феромондары иісі аталыктарын алыстан тартып кана коймай, оныц
жыныстық эрекетін қоздырады, шағылысуға қабілеттілігін оятады
жэне
шағылысуын
жаксартады.
Атапыктардың
жыныстық
заттектері аналықтарыныц сезімін арттыруға жэне аталыкгарыпыц
бағып-қағу бейімділігін жаксартушы негізгі заттек, ал кейбір
жағдайларда аналықтарын тартушы да болады. Мысалы, карагай
егеуіші табиғи жатдайда аналыктары аталықтарының үлкен тобын
гаргады: 5 күнде бір аналыкка 1 1 мыңға жуык аталыктар жиналады.
Шагылыскапнан кейін, аналықтар аталыктарын гарту кабілетінен
тез айрылады. Бұл жағдай аналық оргаиизміндегі аттрактантты
бүзушы белгілі бір механизмнің косылуымен байланысты дегеи
ойга экеледі. Жоғарыда келтірілген мысалдар феромондардыц
236
лртүрлі эсер ететіидіктерін долелдейді. Бір таң калдыратыны бір
іүрдіц атрактанттарыныц баска бір гүр әрекетіие эсер егуі теория
бойынша табиғатта түр аралык шагылысу болмайды. Бірак
Вгасоп
hebeter
аналықтары
Habrobracon
brevicornis
аталыктарын
гартатындығы, тіпті оиың шағылысуға ниеттенгендігі байкалтан.
Келтірілген мәселелерге карамастан жыныстык феромондарды
осімдік зияикестерімен күресте колдапу әдісініц болашыгы бары
анық.
Өйткені,
біріишіден
феромондар
өте
аз
мөлшерде
колданылады, оларды тасымалдау жеціл, екіишідеп пайдалы
жэндіктерді сактау, олардың өз бетінше зиянды бөжектер 30%
жоятындығы белгілі, үшіншіден өсімдік зиянкестері нестицидтерге
бейімделген болса, феромонга олардың бейімделушілігі болмайды.
Табиғи феромондарды екі жолмен алуға болады: аналыктардан
ауа агысы аркылы жэне еріткіштер арқылы ерігіп одан кейін газды
хромотографикалык тазарту аркылы бөлу. Алғашқы феромон
бомбиклды 500 мын аналык кобелек кұрсағыныц соңғы бөлігін
этанол
эфир
қоспасымен
өндеу
аркылы,
кейіннен
оны
хромотографиялык тазарту жолымеп іске асырылғаи. Бүл кымбат,
ауыр жол, жеңіл жолы - феромонды колдан өндіру. Мысалы,
аттрактанттық касиеті бар косылыстар шығару. Осы жолмен орта
теніздік жеміс шыбыны феромонды сиглур мен тримедлур жоне
кауын шыбыны- крелур таңдап алынғаи.
Бірак, бұлай альшған аттрактанттар табиги феромондардай емес
жоне оларға бөжектер эсер ету дорежесі томен болады, мүпымен
катар
бүл
жолмен
аттрактанттар
алу
үшін
он
мындаған
косылыстарды тандау керек, одан кейін зертхапалык жоне далалык
жатдайларда сыналуы тиіс, бұған көн уакыт кетеді жоне әркашан
тиісті нэтиже алу да киын.
Қазіргі кезде ен жеңіл жол аттрактаиттарды синтездеу. Аз
уакыт ішінде осы әдіспен 300 зиянкес түрлерінің 600 биологиялык
белсенді косылыстары-жыиыстык феромоидарыиың аналогтары
алынды. Мысалы, біздін елде аса қауіпті өсімдік зиянкестері мақта
жоие күздік кобелек, алма жоне шыгыс жеміс жемірлері, жылыжай
акканаты, калифорииялык қалканшалы сымыр феромондарыиын
аналогтары алынды. Түйіндей келе айтқанда, өсімдікті кешенді
коргау жүйесінде бөжекгер жыныстык феромондарын кен аукымда
колдануға барлық мүмкіндік бар. Қазіргі кезде бірнеше феромонды
нрепараттар шыгарылды.
237
|
