ддеби-теориялыц бш мнщ сыныптар бойынша жж телт

Окушыларга эдебиет теориясынан б е р те тш бЫ м нщ 2 саласына 
керкем шыгарманьщ курамды элементтер1 жатады. 5-сыныпта лайыкты эдеби 
шыгарманы окып уйрену непзш де окушылар баяндау мен суреттеу туралы 
жалпы угым алады; шыгармадагы кейшкерлер мен окигаларды тауып 
ажырата бшуге уйренедг
6-сыныпта окушылардыц суреттеу туралы угымдары кецейтшш, 
портрет, пейзаж, авторлык мшездеу туралы тусш ж бершед1 Баяндау мен 
суреттеудщ устше диалогпен танысып, оныц шыгармадагы кейткерлердщ
мшез-кулкын ашудыц б!р куралы, тет1п екендптн таниды.
7-сыныпта булармен катар лирикальщ монологтыц белпсш е бакылау 
журпзш едг Эдеби шыгарманьщ такырыбы мен идеясы туралы, зат-жагдай 
бейнеленген суреттеу туралы угым бершедг Эдеби шыгарманьщ такырыбы 
мен идеясы туралы угым калыптасады. 7-сыныпта коркем шыгарманьщ 
курамды элементтер! женшде угым калыптасады.
Келес) сала - шыгарманьщ сюжет1 мен композициялык курылымына 
байланысты мэселелер. Булар да жогарыда айтылган шыгарманьщ курамды 
элемент!) 1е жатады. Б1рак композиция мен сюжет шыгарманы талдаудагы 
кунделжт! мэселелердщ катарына жататындыгын, окушылардьщ бул женш- 
деп угымдарын б1рте-б1рте сатылап калыптастыру жолы айкын кершу! ушш, 
ез алдына жеке алып карастырылады, Мысалы 5-сынып окушыларына шы­
гарманьщ композициясы деген термин айтылмайды, ягни колданылмайды. 
Окушы шыгарманьщ композициялык курылысын оныц жай жэне курдел) 
жоспарын 'пзу аркылы танысады. Осыныц нэтижесшде шыгармага тутастык 
сипат берш турган непзп бол)’мнщ арасындагы байланысын айырып бшедь 
Ол уш ш багдарламадагы елец сез турш деп жэне прозалык шыгарма тандап 
алынады. Мектеп тэж1рибесшде кеб 1 не прозалык шыгармалардын компози­
циялык курылымы карастырылып жур. Ал, лирикалык шыгарманьщ ш ю
болжтерш шумактар аркылы ажырту жшрек ушырасады. Айта кетерлщ 
мэселе, композициялык курылым барлык шыгармаларга табиги, тэн дуние. 
Сондыктан мектеп кабыргасынан-ак шыгарманьщ композициялык курылы­
мын ажыратып бглген жен.
6-сыныпта шыгарманьщ композициялык курылысына байланысты 
угым кецейтше туседI. Ш ыгарманьщ курылысымен танысу барысында, онда- 
гы табигат суретшен (пейзаждыц) жэне баска да керкемдос композицияньщ 
(элементтершщ) кандай рел аткарып турганын айырып бшедг Ойткеш 
шыгармадагы окигага кешпкердщ кушжш-сушшшше байланысты пейзаж- 
дыц аткаратын рел: алуан турл1 жэне ол шыгарм&чардыц идеялык-такырып- 
тык мазмунына багынышты болады, ягни соган лайыкты болып келедг 
Сондай-ак окушылар шыгарманьщ корытынды бел1М1 композицияньщ кура- 
мында кандай рел аткарып турганымен де танысады. Кррытынды бел!мге 
баяндау туршде жазылган келемд1 шыгармада кейде эпилог, драмалык 
шыгармада немесе спектакльде апофеоз, ягни пьесаныц соцгы сурет) жатады. 
Мундай сурет окиганыц салтанатты турде аякталатын мадактау, оныц 
каЬармандарын мактаумен аякталады. Лирикальщ елецдерде ойдыц тушш 
кебше соцына берйтедг Алайда езгеше келетш курылымды елендер де бар.
148

Мыс&пы, «Шыгамын т1р! болсам адам болып» елещнде н еп зп ой мен соцгы 
байлам алгашкы тармакта бершген.
Мысал елендерде буган корытылган туйшд! п ш р , акыл-есиет сез жата­
ды. Абайдыц «Есек пен булбул» мысал елецш деп:
Демеймш меш мактасын,
Я жаксын, я жакпасын.
Сонда да мундай сыншыдан
Кудайым 613Д1 сактасын1. - деген соцгы сез, авторлык корытынды ой 
кершедт Кейде шыгарманьщ корытынды бел1мшщ релш кайталаудыц б!р 
тур1 эпифора да аткарады. Мундай елен тармактарыныц соцында ылги б!р сез 
кайталанады. Бул керкемдж т э с т поэтикалык тш дщ эуездш гш , е р н ектш п н
кушейту максатында колданады.
5-7 сыныптарда пейзаждыц б1рнеше тур! кездесед!. Окушылар 
Абайдыц пейзаждык елендсршсн танысады. Солардыц 1шшде лирикалык 
пейзажга токталайык.
Ы.Алтынсариннщ «9зен» деген елещ лирикалык пейзажга жатады. 
«Озен» елещнде таудан аккан езенш ц кершюк агысы, тогай, кек шалгын шеп 
т.б. мал шаруашылыгымен кэсш еткен кешпел1 елдщ ем 1р -прш ш пнде езен- 
нщ кандай пайдасы, мацызы барлыгын керсету болса, екшгшден, акынныц 
туган ел к еан щ табигатын жылы леппен суйсше жырлаган сезЬ-пн, кецщ- 
кушн бщщредй
Окушылар эдебиегпк шыгармадагы пейзаж, затты, жагдайды суреттеу 
сиякты компоненттерд! шыгарманьщ идея л ык-керкемд! к мазмунын айкын- 
дауда, угынуда да мацызды рел аткаратынын туешчт кажет.
Сабак барысында мугал1м мен окушы арасындагы карым-катынастар 
жана кагидаларга непзделедь ол нэтижел! тэл1м-тэрбие алуга, азаматтыкха, 
отансуйпштжке, 
зиялыльщка, 
адам 
кукыктары 
мен 
бостандьщтарын, 
мемлекеттж рэм1здер мен улттык дэстурлерд1 сыйлауга, езш щ жэне когам- 
ныц, болашак урпактын алдындагы элеуметтж, табиги жэне мэдени ортадагы 
ез ю-эрекетше ж ауапкерш ш пп сез1нуге, гуманистж дуниетанымды калып­
тастыруга багытталады. Бул - когамымыздьщ каз1рп кезендеп басты талабы.
Мектепте эдебиет теориясынан бершетш б ш м мазмуны сыныптардагы 
керкем шыгарма мазмунымен кабысып жатады. Оны жалпы б ш м беретш 
мектептерге арналган эдебиет оку багдарламасынан да керуге болады. 
Багдарламада камтылган эр такырып бойынша эдебиет теориясынан берь 
летш б ш м арнайы керсетшген. Мысалга 5 сыныпка арналган багдарла- 
мадагы бхр такырыпты алайык:

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: