Логикалъщ кт ргс
кезшде сездщ магынальщ салмагы рел аткарады.
Окылатын мэтшдеп сездщ магыналык ж уп езгелерге
Караганда салмакты
болган жагдайда, оган екшн тусхре оку кажет болады. «Тещз кушагына тез
К1руге
асыккан Акжайык // тетелеу жерден жол салам деп // жарын талай
сабалапты да, // щалкайып кейлн бурылыпты...»1 Бул мысалда кос сызыкпен
тацбаланган логикальщ екпшнщ узактыгы эртурл’[. Логикальщ екшн сейлем
ншндеп создердщ магыналык бунагын ерекшелеуге де кызмет етш тур.
Грамматикалык, к1д1р(стер
кебше тыные белплермен бершедь Тыныс
белгшер грамматикалык кщтрютердщ дурыс койылуына жэрдемдесед1.
Граматикальщ кдарютер де эртурл! редкте болады. Мэселен, кос нуктеден
кеш нп и д 1р1с пен сездердщ б1рщгай мушелершен кейш п квдрютер б1рдей
емес.
Кейде
тыныс
белплерге
катысты
граматикальщ
кщ1рютердщ
сакталмайтын тустары да болады. Оньщ бэр1 мэтш нщ идеялык мазмунына
катысты болып келедк
Психологиялыц к1д1р1с
мэтш деп кещл-куй езгерютерше катысты
болады. М эпндерде алуан турл! кешл-куй болуы занды: суйсшу, куану, шат-
тану, ашулану, сыздану, пстену, ызалану, ызгарлану, кушну, тацыркау, тац-
дану, кекесш, жагыну, жарамсактану, мыекыл, ажуалау, сешмЫ здк, е к с к
ун1, тущлу, дандайсу, самаркаульщ, т.б. Осы кещл-куйд! беруде дауыс
рецкш деп келпру, мэтшнщ эмоциялык жактарын туеш ш оку, ой сез!мш
бшд^ре оку мацызды. Осы кодрю турлерш мэтш нщ композициялык
1 Эдебиет. 5 сынып (Г.Муарепов. «Жана жостар»).- А., Атамура,- 172 б.
100
белктерш е катысты оку мэтщд! окушыньщ тутас. тусш ш кабылдауына ип
ьщпалын типзедь
Алтыншыдан,
мэтшдеп дауыс толкыныныц дурыс койылуы мэтшд)
тындап кабылдауда улкен рел аткарады. Егер мэтш бнрсыдыргы окылса,
тьщцаушыны тез жалыктырады. Дауыс ыргагын, сазын, дыбыс толкынын
езгертш отыру тындаушыга жагымды эсер етедк Дауыс толкыны дегеиде
кебше сездердщ арасындагы ыргактык езгерштер деп кабылдау басым.
Н епзш де дауыс толкындары сездщ буын ш ш д е де кубылып колданылады.
Мысалы,
«блен - сездщ патшасы, сез сарасы,
Киыннан киыстырар ер данасы...» деген тармактарда « с е зи дщ» деген
ею буынньщ ортасындагы
толкын олецнщ баска емес дэл осы сездщ
патшасы екещ цпн нактылай, ест1рте айтылуына кемектеседг К елтгрт отыр
ган ею тармактагы дэл осылай ыргак тус\р1ле окылатын сездерге «сез сара
сы» дегендеп «сез», «киыстырар» деген дауыс толкынында кубыла окылатын
сездерд] келт1руге болады.
Мэселен, М.Жумабаевтьщ 6 сыныптагы «Мен юм?» елецщ щ 6!р
шумагын интерактивт1 тактадан керсетейк. Бул мэтш тындаушылардьщ ал-
дына таратылган. Алгашкы тапсырма мэтш д1 оку барысында дауыс кццрю-
терш ажыратып белгшеу.
Арыстанмын, айбатыма и м шыдар?
Жолбарыспын, маган карсь/ гам турар?
Кекте - булт, жерде - желмш гулеген,
Жер еркес1 - желдщ женш юм сурар?1
Осы б!р шумак елецнщ езшде дауыс екгпш мен кщ 1р!стер1 кеп. Дауыс
е к ш т эр сездщ айтылу максаты мен ш ю мэн\ не байланысты езгерш
отырады. Акынныц бул елец1 жеке кешпкердщ езх туралы ойы гана десек
кателесер едж. Акын даралык жэне жалпылык магынаны катар колданады.
Лирикалык кешпкер ушнде кайсар рухты, ер мшез;й халыктыц е к ш ретшде
дара тш кату да бар, сол хальжтыц езI атынан жалпы тш кату да байкалады.
Сондыктан алгашкы «арыстанмын» сезш е екпш тусед! эр1 казак тш ш деп
екшн е р е к ш е л т сэл кубылып, сездщ уплнип буынына туседг Келес1 «айба
тыма» сезш деп екпш соцгы буынга тусед! де сэл согыла окылады, Келес!
бунактагы сурау е а м д 1п кетерщю айтылады. Одетте сураулы сейлемдерде
дауыс е к п ш соцгы сезге тусш, кетерше айтылады дейтщ кагида мэнерлеп
оку барысында эр максатка карай езгеру! мумюн. М ына жагдайда дауыс
екшшн аркалап турган соцгы «шыдар» сез! емес, сураулы м эндеп «юм» сезг
Ал кслсс! тармактагы бгршпп «Жолбарыспын» сезш деп екшн соцгы буынга
туседг Булай дауысты кубылту тындарманга эр сезд! жакын таныту, ест1рте
оку максатынан туындайды. Дэл осы сиякты шумак соцындагы буында екшн
сураулык еам д ж ке емес соцгы сезге туседк Тыцдаушы осы ерекшелктердз
ажырата бшу! керек.
1 вдебиет. Жалпы бш м беретш мектептердщ 6 сыныбына арналган окулык. А.,
Атамура, 2013.- 91 б.
101
К е л е а кезекте осы кш рш тердщ узакты-кыскалы мелшерш айкындау
тапсырылды, Крыска кодрютер б!р таякша, узак юд^рютер ею таякша кою
аркылы белпленедь
Ещ цп кезекте мэн бершетп-п - екшн. Екшн тускен сездерд! белгшеу
тапсырылады. Екшн тускен сезд1 багыттаушы белпмен керсету керек.
Екшнде дауыстьщ котерьтуч мен бэсендеуше
байланысты багыттаушы
таякшаны темен каратып немесе жогары карата багыттауга болады. Ал
логикалык кщ1р1С жасалган сездщ асты сызылады.
Арыстанмын, //Т айбатыма /4 к1М шыдар?
Жолбарыспын, /Т маган карсы и м турар?
Кекге - б-ултУ/ жерде - желмш гулеген,
Жер еркссл/ - желдщ жеш н К1М сурар? Т
М энерлеп окуда ескеретш 61 р мэселе мэтщ деп кщ рю тер мен екшн
окушы адамныц максатына карай езгерш отыруы да мумкш, Мысалы
Магжан Жумабаевтьщ «Мен жастарга сенемш» еленш алайык:
Арыстандай айбаттыД
Жолбарыстай кайратты/.
Кырандай /куцгп канатты //—
Мен жастарга //сенемш!
Кездершде/ от ойнар,
Сездершде /жалын бар.
Жаннан кымбат /оларга ар,
Мен //жастарга сенемш!
Жас кырандар/ — балапан,
Жайып канат, умтылган./
Кездегеш /кек аспанУ
Мен жастарга //сенемш!
в л е н д е п
эр шумакта кайталанып турган «Мен жастарга сенемш» деген
уш сез уш шумакта эркилы окылуы мумкш, Сезге екшн ту а р у сол сезд1
айшыктап керсетуд1 бквдредк Ал осы уш сезге де взгесшен дербес жеке
екпш гусару аркылы мэшн ерекшелеуге болады. «Мен жастарга сенемш»
б1рщип шумакта акынньщ жастарга сешм! туралы баса айтылса, келес)
шумакта «Мен жастарга сенемш»
сезоне екшн тус1ру аркылы жеке
с еш м д ш п н ныктай тусед1. Ал ушшин шумакта «Мен жастарга сенемш»
сен1мд1 шегелей айту басым.
Мысалга алып отырган ею еленде де акынньщ отаншылдык сез1М1 мен
ас как рухы сезшед!.
Керкем шыгарма табигаты эралуан.
Шыгарманьщ такырыбы мен
идеялык кабатында ем^рдеп эртурл! угым-тус1шк, кершю, кещл-куй, сез^м
болуы занды. Мэнерлеп окудагы максат - шыгарманьщ осындай дара
ерекшелш н тьщдарманга жетклзу, терец таныту. Шыгармадагы эр сез таным
дуниесшде жеке тацба. Ол сол тацбалардъщ тагылымдык мэшн жаркырата
керсету уипн шебер окуды кажет етедг
102
Мэнерлеп оку шыгармадагы сездердщ мэн-магынасын айкындаумен
катар, тутас шыгарманьщ композициялык курылымын тануга да ыкпал етеди
Абайдыц «Жаздыкун шшде болганда» олецш оку барысында композициялык
б е л к т е р т дауыс ыргагымен ерекшелей окып керем^з.
Жаздыкун шшде болганда,
Кекорай шалгын, бойшешек
Узарып о с т толганда;
бойшешек образы
Курюреп жаткан езенге
Кеш ш ауыл конганда:
кешкен ауыл образы
Шуркырап жаткан жылкыныц
Ш алгыннан жоны кылтылдап,
Ат, айгырлар, биелер
Бушрг шыгып, ьщкылдап,
Суда турып шыбындап,
Куйрыгымен шылпылдап,
Арасында кулын-тай
Айнала шауып бултылдап,
У
ауыл малыньщ бейнес!
Жогары-т&мен уйрек, каз
Ушып турса сымпылдап.
кустар
К,ыз-келшшек уй т1гер,
Бурала басып былкылдап,
Ак бш епн сыбанып,
Э зш д с ст сьщкылдап.
кыз-келшшек образы
Мал шннен айналып,
К е ц ш жаксы жайланып,
Бай да келер ауылга,
Аяцшылы жылпылдап.
бай образы
Сабадан кымыз куйдырыпЛ
Ортасына койдырып
I
Жасы улкендер б!р белек
Достарыңызбен бөлісу: |
