Б. Д. Жумакаева к азак эдебиетш окыту эдктемеа Окулыц «Кыздар универси тет!»

жалгыз орыстьщ гана эдюкойларын алып сез кылар болсак, онын ез! 
элденеше журнал бетш аларлык сез болар ед1».'
Б ш м алу —
з д 1 с т е м е л 1 К
децгейдеп ен мацызды эр! басты мэселенщ 
б!р1 болып саналатындьщтан, окыту эдютер! гылыми мэселе 
ретшде еш 
уакытта да кез-келген гылымнан кенже болып кермеген.
Олай болатын себебк окыту од) стер 1 болмаса б1шм беру мэселелершщ 
жогаргы сапага ие болуы, онсыз гылымды дамыту мумкш болмаган болар 
едь Демек окыту эдютершс^з ешб^р оку тэрбие процесс танымдык, тэрбиелж 
эрекеттер жузеге аспайтын да едь Сондыктан Батые Европа дидактиктер1 
шыгыс 
галымдары, орыс педагоггары мен 
казак эдюкерлершщ жазган 
ецбектер1, од 1 ете мел ш тэсшдер1 каз1рп танда усынылып, колданылып келе 
жаткан жана эдц>амалдары оку-тэрбие гылымы саласында ез орнын табуда. 
Айталык, 
дидактиканьщ жалпы мэселелерше байланысты М.А.Данилов, 
М.Н.Скаткин, 
М.И.Махмудов, 
И.А.Ларнер, 
Б.ПЕсипов 
секйвд 
орыс 
дидактиктершщ ецбектершде бул мэселелер женшде 
жаксы пш рлер 
айтылса. эдебиет сабактарыньщ дидактикалык астарлары 
Н.И.Кудряшев, 
Л.С.Айзерман, О.Ю .Багдановат.б. ецбектершде кецшен талданган.
Окыту эд1стер1 аркылы мугагпм таным кызметше басшылык етедт 
Бтрак осы уакытка дейш окьпу эдютерш саралауда б 1ргздшк жок екеш 
бш гш . Бул тургысында белгш педагог-гаш м Т.А.Ильина «Педагогика» 
окулыгында былай деп тужырым айтады: «Окыту эдютершде жаксы багдар 
алу ушш 
мугагпм оларды б елгш жуйеде тушну! тшс. Алайда кенес 
эдюкерлершщ арасында 
осы кунге дейш 
эд!стерд1 
классификациялау 
тургысынан алганда шюр бхрлхг! жок екенш мойындау кажет болады»2).
Оку — б ш м когамдык даму сатыныц мацызды куралы болгандыктан 
эр гасырдагы когам жэне мэдениет кайраткерлерк зерттеуип галамдары 
окыту эдютерше жэне онын даму жолдарыньщ калыптасуы на сан килы 
аныктама берш отырган. А.Байтурсыновтьщ эдюке берген аныктамасында: 
«Эдю — керекшшдктен шыгатын нэрсе. Эдютщ жаксы-жаман болмагы 
жумсалатын орынньщ керек кылуына карай. Мэселен, сауаттау эдхеш алсак 
б1р журттык сауаттау эдюше колайлы болган эд!с екшцп журттьщ да сауаттау 
1сше колайлы болуга тшс деп атауга болмайды. Екеушщ т ш н щ заны, 
емлесшщ жуйес1 б1рдей болса, б1рше колайлы болган эдю екшшюше де 
колайлы болуы мумкш емес. Егер де т ш н щ заны, емлесшщ немесе эршнщ 
жуйес! баска болса, онда б1рше жаксы болган сауаттау эдЫ екшшюше де 
жаксы болады деп ешюм айта алмайды».3 Абай Кунанбаев болса езш щ
карасезшде замана бейш не карай окыту, б ш м беру кагидаларыньщ да 
езгерюке гус 111 жэне онын гылымдар тарапынан жетшд1ршп отырылуы 
каж етппн накты эр1 улагатты мысалмен бшд1редк «Пайгамбарымыз 
саллаллаЬу галайЬи уассэлам «акырзаман б]р жылдык б!р кун болар» дегенде 
сахаба и кэримлар (гылым уйренушшер) «бул 01р жылдык кунде намаз нешеу
1 И л таглымы,- А. «Ана 
Т1лх», 
1992.
Ильина Т.А. Педагогика - А., Мектеп, 1997.
3 Байтурсынулы А.Тш таглымы.-А., А н атш , 1992.
72

болар» деп сураган екен. Сонда: Оныц пэтуасын сол заманныц гадымдары 
бшер деген сезшен гибратланып карасац, заман езгерумен кагидалар 
езгергешн бшд)ргеш маглум болады» - дещ ц1.
Ал XIX гасырдагы оку-агарту саласында да окытудьщ тшмд1 эдютер! 
жайында халкымыздьщ агартушы-устазы Ыбырай Алтынсарин езш щ досы, 
турк!танушы галым Н.И.Ильминскийге 1864 жылы жазган хатында: «Мен 
балаларды окытуга койга шапкан аш каскырдай ете кызу шрюпм. Бул 
балалар да менщ айызымды кандырып, нсбор1 уш айдыц 1шшде оки бшетш 
жэне орысша, татарша жаза бшетш болды. Мен эуел! оларга зат ес1мге гана 
жатагын заттарын уйретемш. Осылардан кешн зат ес!МД1 олардьщ сыны мен 
косып: «ак адам» деген сиякты сейлемдерд! курып уйретемш. Осыдан кешн 
келш самоучительден сойлем аудартып уйретемш... Шэырттерхм аздап 
орысша сейлей бастаган кезде мен оларды осындагы орыс балаларымен 
араластырып ж1бсрем1н. Кешн паракор болып шыкпаулары ушш оларга 
адамгерш ш к жагынан эсер етуге де бар куопмд! салып отырмын. Кулсещз, 
куле берщ1з, мен кейб1р окыту'дан бос уакыттарымда оларга ресми турде 
молда да болып коямын. Сейтш оларга дш тарихынан бшгешмд! айтып, оган 
баска да пайдалы жэне тусш ктт эцпмелерд! де косып айтамын» — деп 
устаздык эд)с-тэж1рибес1н баяндайды.”
Ы.Алтынсариннщ педагогикатык жуйест алдыцгы катарлы елдердщ 
мэдениетшен уйрену, гылымды халык муддесше пайдалану максатын 
кездеген.
Ы.Алтынсарин эдеби оку жуйесш, эдктем есш казак тэжгрибесше 
туцгыш рет енпзе отырып, терт турл! факторды б1рге алып карастырган. 
Олар:
1 .Материал.
2.М атериатдыц бершу торлтбI мен эдютемеш.
3 .Окушы.
4.Мугал1м.
Материал — балачардыц жас ерекш елкш е, педагогиканыц халыктыц 
прогресшш талаптарына лайык сурыпталып алынган эдеби шыгарма улплер1 
болуын кездейд!. Эдютемеш калыптастыру ушш эуел! багдарлама курып, 
окытудьщ максат-мазмунын айкындау кажет болатыны белплг Дегенмен 
Ы.Алтынсарин мектебшщ тусында мундай жагдай болмагандьщтан, ол 
окулык-хрестоматия жасаута к!р 1седл.
Хрестоматия жасай отырып, Ы.Алтынсарин туцгыш рет эдебиетп пэн 
ретлнде таныта бшдк ягии казак эдютеме гылымына жол салды. Хресто- 
матияга халык ауыз эдебиет! мен жазба эдебиетшщ мазмунды. магыналы. ец 
жаксы улплер1 енд1 М этшдсрдщ 
бш м д ж , тэрбиелш жэне эстетикалык 
жагы тутас кезделдг Бул окулык мектепке улт т ш мен улт эдебиетш 
енпзудщ жаксы бастамасы болды.
1 К^нанбаев А. Шыгармаларыныц толык жинагы 2 том - А., Жазушы, 1985.
2 Алтынсарин Ы. Тандамалы «Кдз ССР Гылым академиясы». - А:,-2736.
73

Мектепте орыс тшш уйренумен байланысты «аударма эдюЬ> дейтга 
жуйеш енпздт Бул пэнд! теред медгеруге непзделген, окушылардьщ ынта- 
сын арттыратын эдю. Ыбырайдыц «аударма эдюшщ ез1 мэтшд1 окуга 
багыттатгандыктан, онда окудыд толып жаткан элементтер! кездесед1 (сез, 
сейлем магынасын ею тшде б1рдей угыну, орысша да казакша да ойлай, 
сейлей, жаза бшу, сездж жасау, керкем мэтшд! окыту).
Ы.Алтынсариннщ бул эдю1 казф п бастауыш сыныптарда колданылып 
журген «тус!нпш оку» жуйесше жакындайлы. Алтынсарин хрестоматиясы 
окушыларга эстет 
и 
калы к тэрбие, улкен жуйел! б ш м , когамдык угым бердь 
Жастарды адамгерш ш кке, агартушылык идеясына, когамдык мшдетке 
баулыды.
«Кел, балалар, окылык», «внер, б ш м бар журттар» деген елендер! 
енер-бш м ге шакьфса, «Тулю мен ешю», «Тэкаппарлык», «Сауыскан мен 
карга» сиякты гибратшыл эдпмелер! окушыны адамгершшкке, гзгшкке 
тэрбиелейдт «Кыпшак Сейткул», «Талаптыд пайдасы», «Асыл шеп», 
«Зерёкпк» эдпм елер1 талаптылыкка, ецбекке, тэрбиелейдт «Мудсыз адам», 
«Ей, 
ж
1
Г
1
т т с р »
сиякты энпме, елендер1 когам ем!ршдеп кайшылыктарды 
корсете отырып, жастарды эдшджке шакьфады.
Ы.Алтынсарин эдпмелершде тарихи материалдар мен салыстыру эдю1 
ете кеп. «Кдзбек батыр», «Кобыланды», «Алтын айдар» сиякты ауыз эдебиет1 
улг1лер1 аркылы окушыларды туган ел тарихына уншдхред!1.
Абай Ку:нанбев:
«Акылмен ойлап-бшген сез
Бойга жукпас, сырганар.
Ынталы журек сезген сез
Бар тамырды к у а л а р » д е г е н ой бшд1ред1'2. Бата тэрбиесшщ камкор- 
шысы ретшде Абайдьщ оку-тэрбие мэселесшде ойтылган ойлары багалы. 
Мэселен, Абай отыз б1ршил кара сезшде адам ойында б ш м н щ берж 
сакталуыньщ терт турл1 себебш керсетедг Соныд ш ш де ачынатын бш м н щ
тыддаушысына теред эсер етут, кед ш де, журепне эсер ету1 б ш м н щ де 
бер1кт1г1Н1д кегшп деген ой айтады: «естшенде я кергенде гибратлану керек, 
кедшденш, тушынып, ынтамен угу керек» дей келе, сол бш м д! узак уакыт 
есте сактаудыд пню, сырткы факторларын да есепке алу ксреюппн ескертедк
В.Г.Белинский де кезшде осы ойды айткан. 

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: