«Қазіргі заман тарихын құжаттандыру орталығы» кмм ғаа және құжаттарды пайдалану бөлімі
жүктеу 0,99 Mb.
|
- Навигация по данной странице:
- 20 шілде ҚР мәдениет қайраткері,суретші
- 11 қыркүйек Семей облыстық тарихи-өлкетану музейінің
|
Айы, күнi белгiсiз атаулар: қаңтар 7 қараша
Анықтамалар және әдебиеттер берiлмеген, еске алынатын күндер тiзбегi
Кеңес Одағының батырлары:
1 қаңтар Сазгер, Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығы лауреаты лауреаты Жолан (Жолдыбай) Дастеновтiң туғанына 75 жыл (1943-1991) Жерлесіміз, сазгер Жолан Дәстенов Бесқарағай ауданы, Өндіріс селосының түлегі. Болашақ сазгер қарапайым жұмысшы отбасында туған. Семияр орта мектебін тәмамдаған соң, Семей музыка училищесіне түсіп, өмірдегі орнын дәл болжап, түпкілікті бағдарлайды. Басында баян класында оқыған Жолан кейіннен өз ыңғайын байқап музыка теориясы бөлімшесіне ауысады. Осыдан кейін Алматыдағы Құрманғазы атындағы мемлекеттік консерваториясына түседі. Онда профессор Қ.Қожамияровтың композиция класын бітіреді. Консерваторияны бітірген Жолан Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясында бір жылдай лекторлықпен шұғылданады. Енді бір жыл өткенде Композиторлар Одағына мүшелікке қабылданады. Кешегі шәкірт өзі де ұстаз атанып, көп ұзамай 1971 жылдан бастап консерваторияда сабақ береді. Бұдан соң біраз жылдар қазақ теледидары мен радиосында бас редактор қызметін атқарады. Жерлесіміздің біраз еңбек еткен жері - өзінің Семейі. Сол кезде Композиторлар одағының Ертіс өңірі бөлімшесі құрылып, оның төрағалығына Жолан Дәстенов сайланады. Кейіннен қайта Алматыға оралып, Композиторлар одағы басқармасының хатшысы болып қызмет етеді. Жолан қазақтың музыка өнерін насихаттауда қанша елді шарлады. Қазақ, орыс тілінде телевидение мен радиодан 400-ден аса материалдарды оқыды. Осындай қызметтерден басқа сазгердің шығармашылығы өз алдына бір сала еді. Композитордың оркестр мен виолончельге арналған концерті, оркестр үшін жазылған екі концерті, бірнеше симфониялық поэмалары, «Абайды еске алу» дейтін фортепианалдық трио әндері, хорлары, романстары т.б. бар.Композитор драмалық спектакльдерге де сөз жазған. «Тоқта мерген» атты мюзиклдің авторы Ж.Дәстенов болатын. Сазгердің ең бірінші балаларға арнап жазған операсы «Қаңбақ шал» 1979 жылы жарық көрді. 1976 жылы Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығы лауреаты атағын алды. Шығармашылық өнерде Жолан ежелгі фольклорға да ден қойды. Шығыстың саз мәдениетіне тән ортақ қасиеттерді бедерлендіре отырып, қазақ, өзбек, тәжік, ұйғыр халық музыкасының әуендерін үндестіре білген.Сазгердің ең соңғы ірі шығармасы Абайдың аттас поэмасы бойынша жазылған «Ескендір» симфониялық поэмасы. Әдебиеттер: Дәстенов Ж. Автромда; Айболитті күткен тасбақа; Көңілді қонжықтар // Балалар альбомы: Фортепианоға арналған пьесалар.Бірінші жинак,//Құраст. А.Б.Байсақалова. - Алматы, 1986. - Б. 23-26. ДәстеновЖ. Кішкентай машинист; Кешкі ертегі:/Фортепианоға арналған арналған миниатюралар/ Құраст.Ә.Бабыкова.-Алматы: 1982.-Б.21-23. Дәстенов Ж. Семейім: (Өлеңі Қ.Ыдырысовтікі) // Семей таңы.-1977.- 5 ноябрь. Аужанова М. Асу: (Сазгер жайлы) //Қазақ әдебиеті.-1976.-30 июль. Елеуғожин Б. Танымал шығармалар авторы //Семей таңы.-1986.-11 апрель. Жанияров О. Ғұмыры қысқа болғанмен: (Сазгердің туғанына 50 жыл толуына орай) // Семей таңы.-1993.-16 қаңтар Жұманиязов Б. Биік талғам: (Сазгер Ж.Дәстенов) //Мәдениет және тұрмыс.-1977.- И10.-8 б. Жолдыбай Дәстенов // Егеменді Қазақстан.-1991.-12қазан. 10 қаңтар Болат Сыбанов, әнші, сазгер, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі туғанына 80 жыл (1938-1998) Әнші, сазгер Болат Сыбанов Жаңасемей ауданы, Изатолла ауылында туған. 1957 жылы Семей облыстық музыкалық драма театрына қызметке алынып, көптеген ірілі-ұсақты рольдерді сомдады. Б.Сыбановтың сазгер ретінде халыққа кең тараған «Таң самалым», «Жан ана», «Әке туралы», «Отан туралы», «Жауынгер сағынышы» атты әндері халықтың сүйіп орындайтын әндері. Кейіннен тіл туралы, достық, туыстық, ел бірлігі туралы әндер шығарған. Болаттың 30-ға жуық әндері шабытты көңілден туған шынайы әндер еді. Оның орындауындағы Б.Тәжібаевтың "Ақбұлағы" күнде радиодан орындалып жататын. Республика ән әуесқойларының назарына ілігіп, астанадағы үлкен коцерттерге қатыса бастады. Оның дауысын байқаған атақты әнші Ғ.Қүрманғалиев: "Өзіңнің дауысың ешкімге ұқсамайды екен. Әншіге таптырмайтын ең басты қасиет"- деп бағалаған болатын. Болат әр концерттен олжалы оралып, ән тарландарынан тиісті бағасын алып жатты. Болат Сыбановтың орындауындағы қазақ қауымына кең тарап кеткен «Жұлдызым» әншінің ән табиғатындағы көңіл кернеуін, үн деңгейін, тербеліс ырғағын сәтті сезінгендігін және өзіне лайық әнді талғай алар қабілетті белгісін білдірсе керек. Сонымен қатар «Таң самалы» да сазгердің елеулі табысы. Музыка мөдениетін танытуда сіңірген зор еңбегі үшін 1987 жылы "Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі" атағы берілді.Сазгердің әндері Моңғолия, Түркия қазақтарына да таныс. Б.Сыбанов Орта Азия кәсіби әншілері конкурсының лауреаты. Әншінің «Өмірім-өнерім» атты кітабы шықты. Семей өңірінде ғана емес, Қазақстанға танымал белгілі әнші, сазгер Болат Сыбановтың әндерін шет жерде жүрген қандастарымыз да сүйсіне шырқайды. 1990 жылдан бері Семей қаласындағы жалғызбасты зейнеткерлер мен ардагерлерге қызмет көрсететін аумақтық өлеуметтік орталығының рухани демеушісі. 2004 жылы «Хабар» агенттігінің шақыруымен «Алматы - менің бірінші махаббатым» атты VI ретро-фестиваліне қатысып, дипломант атанды.
Ибрагимов Т. Домбыралы ән // Толқын толғау.-Алматы: Өнер, 2011. - 311-315 б. Иманбаева А. Сағынды елің үніңді // Мәдениет. - 2011. - №4. - С. 32-33 Кәкімұлы Қ. Аққұдықтан "Ақбұлаққа" дейін...: Болат Сыбанов - 75 // Семей таңы . - 2012. - 17 сәуір. - 5 б7 Кеңесбай, Т. Әкесінің қанаты // Ертіс өңірі. - 2014. - 19 ақпан. - Б. 12 Мұхаметқалиқызы А. Тума талант // Семей таңы . - 1999. - 29 сәуір. - Б. 4 Рахымов Т. Сөнбейтін шамшырақ: (Әнші-сазгерді еске алу) // Үш анық.-1999.-№8 (мамыр) Сейсенов Д. "Әнім -бақытым" // Семей таңы. - 1975. -13 август. Сейсенұлы Д. Әнші-сазгерді еске алды //Егемен Қазақстан.-1999.-25 мамыр.
1960 жылы Семей педагогикалық институтын бітіре сала Мәскеу қаласындағы аспирантурада оқыған кезеңі де, 1962 жылы халықаралык жағдайдың шиеленісуіне орай кенеттен әскер қатарына шақырылған жылдары да поэзияға деген құштарлығын ортайта алмады. 1969 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан алғашқы өлеңдер жинағының жарық көруі осы ізденістің арқасы. Орыс тілді қазақ ақыны 1970-80 жылдары да поэзия саласында өнімді еңбек етті. Таза ақындық жүректен төгілген лирикалық өлеңдері мен «Окно однокласницы» атты поэмасында жырлаған шынайы сезім кімді де болса баурап алары анық. Осы жылдары ақын ғалымдық жолын да мұрат етті. «Вопросы литературы», «Дружба народов», «Простор» журналдарында ғылыми-публистикалық мақалалары жарияланып жатты. Мерзімді баспасөзде шығармалары жиі жарияланып тұрады. 1971 жылы филология ғылымының кандидаты дәрежесін алған. Ақынның «Новые стихи», «Иртышский остров», «Акылбай Кунанбаев. Дагестан», «Всю жизнь с Абаем», «Поэтическое вдохновение: Абай», «Шакарим и Мухтар», «Шакарим. Казах в зеркальном отражении» сияқты жыр жинақтары мен аударма кітаптары жарық көрген. «Абай поэмалары» атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын ойдағыдай қорғап шыққан Сұлтанбеков шығармашылығының қомақты бөлігі- Абай, Шәкәрім, Мұхтар мұраларын зерттеу еңбектеріне тоқталсақ «Дағыстан» поэмасынан басталған Абай тақырыбының желісі Мұрат шығармашылығынан үзілген жоқ. Оның абайтану іліміне қосқан үлесі Абайдың он өлеңін, 45-қарасөзін, Абай баласы Тұрағұлдың «Әкем туралы» естелігін аударғанын айтуға болады. Мұрат Сұлтанбеков Шәкәрімнің екі бірдей поэмасын «Қалқаман-Мамыр» және «Еңлік-Кебек» поэмаларын, Ғ.Мүсіреповтің «Жалбыр» пьесасын орыс тіліне үлкен шеберлікпен аударды. Сұлтанбеков әр жылдары Семей педагогикалық институтында аға оқытушы, Талдықорған Мемлекеттік педагогикалық институтында кафедра меңгерушісі, Семей малдәрігерлік институтында аға оқытушы, облыстық білім басқармасында инспектор, Семей облыстық әкімшілігінде аудармашы, республикалық «Абай» журналында аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды. 2003 жылы Семейдің облыстық Абай атындағы сазды-драмалық театры «Жұлдызды аспан» - «Звездное небо» атты пьесасын қазақ және орыс тілдерінде сахнаға шығарған. Ақын, аудармашы, драматург көптеген Құрмет грамоталармен марапатталған.
Сұлтанбеков М. Чайка Прииртышья: Өлеңдер, поэмалар және аудармалары.-Семей, 2011.-446 б. Сұлтанбеков М. Әдебиет пен тарих үзеңгілес еді ғой ... // Қазақ әдебиеті. - 2010. - 24-30 қыркүйек. - Б.4. Еспенбетов А. Бәрімізге ортақ орыс тілінде: М.Сұлтанбеков-50 жаста // Семей таңы. - 1988. - 28 январь. Жанболатов М. «Жалбыр» Кремль сахнасында қойылғанда: ғалым, ақын, аудармашы М.Сұлтанбеков-60 жаста // Үш анық. - 1998. - қаңтар. Жолымбет Қ. "Көк меридиан" деректермен құнды // Семей таңы. - 2013. - 10 қыркүйек. - Б.6 Жолымбет Қ. Қос алыптың әлемін айшықтаған туынды: Ғалым М.Сұлтанбековтің "Абай и Шакарим в ХХІ веке" атты тың жинағы жарық көрді // Семей таңы. - 2015. - 27 қазан. - Б.6 Кәріпбаев С. Өмірден орнын тапқан // Семей таңы. - 2013. - 1 наурыз. - Б.7 Кемелбаева А. Шәкәрімнің үш поэмасын аударған ақын // Қазақ әдебиеті. - 2009. - 22 мамыр. - Б.5. "Ләйлі-Мәжнүн" орыс тілінде жарыққа шықты // Семей таңы. - 2011. - 12 тамыз. - Б.2 8 ақпан Өлкетанушы, журналист, қаламгер, Балтабек Ерсәлімовтіңтуғанына 80 жыл (1938) Балтабек Ерсәлімов өлкетанушы, журналист, қаламгер, Қазақстан Республикасының еңбегі сіңген қайраткері, Семей қаласының және Абай ауданының құрметті азаматы, «Абай» қорының президенті Балтабек Бәзілұлы Ерсалимов 1938 жылы 28 ақпанда қарапайым отбасында дүниеге келген. Нағашы атасы Ахметбек Ысқақұлы оқыған, көзі ашық сауатты адам болған. Сол кездегі аты шыққан зиялы қауыммен тығыз байланыста болғанын дәлелдейтін тарихи құжаттар, естеліктер кездеседі. Ысқақтың баласы Ахметбек туралы деректер аз болғандықтан, «Сен осы Абай атамызға қалай жиенсің?» деген сауалды жиі қояды. Балтабек ағамыздың оған жауабы да дайын: «Ысқақтан Ахметбек, Ахметбектен Қапиза туады. Қапизаның соңында қалған жалғыз тұяқ мен Балтабекпін. Сонда мен Абай мен Ысқаққа жиеншар. Ысқақтың баласы Ахметбекке туған жиен боламын»,-дейді екен. Балтабек Бәзілұлының анасы Қапиза Ахметбекқызы ұлы Абайдың інісі Ысқақ Құнанбайұлының баласы. Анасы кішкене кезінде аталары Абай мен Ысқақты көзімен көріп, сол кездегі Абай, Ысқақ ауылындағы адамдардың өмірі мен есімін жадына тоқыған аса шежірешіл адам болған. Анасы көп құрсақ көтерсе де артында қалған жалғыз тұяқ Балтабек аға ғана болды. Балалық шақпен ерте қоштасқан Балтабек анасымен бірге семья тауқыметін бірге көтерісті. Өмірдің қиындығын татып өскен бозбала өмірдің күрес, оны еңбекпен жеңу керек екенін білді. Әкесінің жоқтығын білдіргісі келмеді. Сөйтіп, облыстық «Прииртышская правда» газетіне курьер (қағаз тасушы) болып түнгі жұмысқа орналасты. Күндіз оқып, түнде жұмыс істеді. Алматының КазГУ-нің журналистика факультетін сырттай бітіріп, редакцияға журналист болып оралды. Сол бір өткен балалық шағын ойласа, өзін тек анасы ғана емес, соынмен бірге бүкіл мектеп коллективі, баспаха мен редакция коллективі тәрбиелеген екен. Сондықтан да Балтабек аға бар болмысымен жұмысшы табы қауымына жақын. Семейдегі Абайқорын алғаш ұйымдастырушылардың бірі. 1992 жылы Республикалық «Абай» журналының қайташыға бастағанына 10 жыл толу мерейтойына байланысты, «Абайдың, Шәкәрімнің және Мұхтар Әуезовтің рухани мұрасын насихаттауға сіңірген ерекше еңбегі, белсенді қоғамдық қызметі үшін», «Абай» қорының президенті Балтабек Ерсәлімұлына 2002 жылы «Семей қаласының құрметті азаматы» атағы берілді. Әдебиеттер: Елшібек, М. Асылдың сынығы // Қазақ әдебиеті. - 1999. - 18 маусым; Дидар. - 1998. - 12 наурыз. ЕрсәлімұлыБ. Ұлыларымыздыәспеттейік // Қазақәдебиеті.-2006.-20 қазан.-10-11 б. ЕрсәлімовБ. Қажытұрғызғанқасиеттішаңырақ // Семейтаңы.- 2001.- 26 қазан.- Б.2 ЕрсәлімұлыБ. Көргенім, көңілдегі: Естелік.- Алматы, Дәуір.- 1997.- 208 б. Елеуғожин Б. Талабымен танылған // Семей таңы.- 1991.- 6 желтоқсан Ерсәлімов Б.Екейбай: [ҰОС-ның ардагері Қашағанов Екейбай жайлы] // Егемен Қазақстан. - 2012. - 10 мамыр. - Б. 7. Ерсәлімов Б.Ақылдасқанның айыбы жоқ // Егемен Қазақстан. - 2016.- 13 мамыр. - 4 б. Ерсәлімов Б.Халықтың игілігіне жаратылады // Егемен Қазақстан . - 2016.- 27 мамыр. - 6 б. Еспенбетов А. Ел үмітін ақтар "Етжеңді"! // Ертіс өңірі. - 2009. - 20 мамыр. - Б. 8-9 Омаров А. Семейдің Балташы // Семей таңы.- 2003.- 21 ақпан.- 12 б. Омаров, А. Балташтың бағы мен бақыты // Егемен Қазақстан. - 2003. - 1 наурыз. - С. 4 Хасенов Р.Б. Ерсәлимовтың кітабы хақында бірер сөз // Өмір өткелдері.-Семей, 2010.-112 б.
Мұражай қызметкерлері де үлкен ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізіп, соның нәтижесінде тұңғыш каталог жинағын баспаға әзірледі. Мұражайдың шығармашылық туындылары тек облыс көлемінде ғана емес, Астана, Алматы, Павлодарда да көрермендер назарына ұсынылуда. Мұражай жанында лекторий, балалардың көркем сурет студиясы жұмыс істейді, классикалық музыка кештері өтеді. 1995 жылы Қазақстан мәдениетін дамытудағы зор еңбегі бағаланып Ю.В.Невзоров Елбасының Жарлығымен «Парасат» орденімен марапатталды. Әдебиеттер: Ескенқызы А. Өнердің ғажап әлемі: (Невзоровтар мұражайы туралы) // Дидар.-2004.-17 қаңтар.-6 б. Кемербаева, Г. Мұражайлардың тарихи маңызы // Семей таңы . - 2013. - 1 қазан. - Б. 4 Қасымжанұлы С. Бейнелеу өнерінің өқнды мұрасын қалдырған : Ю.Невзоровтың 100 жылдығы аталып өтілді / С. Қасымжанұлы // Семей таңы. - 2013. - 4 маусым. - Б. 1 Сейсенұлы Д. Әсемдік әлемнің хан сарайы // Егемен Қазақстан.-2001.-30 мамыр. Шығыс Қазақстан облыстық Семей қаласындағы Невзоровтар атындағы бейнелеу өнері мұражайы: Жолкөрсеткіш.-Семей: «Тенгри», 2003.-203 б
Тәбәріков Сейтмұхамет журналист, әдебиетші, ақын, композитор. Тәбәріков Сейтмұхамет 1928 жылы 19 наурызда Семей облысы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы) Абралы ауданында дүниеге келді. Владивосток педагогикалық институтын аяқтаған соң, еңбек жолын туған жерінен бастайды. Ұзақ жылдар бойы ауыл мектептерінде мұғалім боп қызмет жасайды. С.Тәбәріков 25 жыл Новошульба аудандық атқарушылық комитетін басқарды. Сонымен қатар Семей облысының Ақсуат, Шұбартау аудандарында басшылық жасады. Он бес жыл ішінде С.Тәбәріков жеті кітап жазды. Оның барлығы тарихи деректерден сыр шертеді. Олар: «Течение времени» – об Абае, Шакариме и их современниках, «Жанақ Ақын». Екі шығармасы «Семей таңы» газетінің редакторы Маннан Тұрғанбаевқа арналады. 80- жылдары Абай Құнанбаевтың шығармашылығы, өмір баянын зерттеумен айналыса бастайды. С.Тәбәріков бір қатар зерттеулерін жазды. «Кенженің білігі», «Уба форпостағы Абай ұрпақтары», «Ақын Жанақпен Абай». Ұлы Абайдың шығармашылығын зерттегені үшін С.Тәбәріковке әдебиет үздігі премиясы берілді. С.Тәбәріков 2016 жылы дүниеден озды. Әдебиеттер: Табариков С.Т Судьба. - Алматы, 2010. - 157 с. Табариков С.Т. Деятели Алаша. Кайран Маннан. - Алматы, 2004. - 174 с. Тәбәрікұлы С. Алаштың алтын көпірлері. - Семей, 2011. - 320 б Тәбәрікұлы С. Газет бастауында- үш алып // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан Исин А. Книга ветерана // Семипалатинские вести. - 2003. - 28 февраля. - С. 4. Найманов Б. Встреча с земляками // 7 дней. - 2011. - 10 февраля. - С.3 Начаркин И. Семь книг за пятнадцать лет // Спектр. - 2003. - 14 марта Пархоменко Е. Писатель, журналист, гражданин // Арна. - 2003.- 21 марта. - С.2 Силина Э. О чем говорят документы? // Наше дело. - 2003. - 28 марта. Судьба" С.Табарикова: книжная полка // Вести Семей. - 2011. - 12 апреля. - С.3 Часнык Л. «Кайран Маннан» // Спектр. - 2002. - 11 октября. - С. 2 17 сәуір Мемлекеттік өрт сөндіру қызметінің құрылғанына 100 жыл. (1918) Кеңес Одағының аумағында өрт сөндіру қызметінің бастауы 17 сәуір 1918жылы Халықтық комиссарлар кеңесі «Мемлекеттік өртке қарсы» декретінің шыққан кезінен бастау алады. Өрт сөндіру күзеті 1804 жылы 15 сәуірде алғаш Семей қаласында еске алына бастады. Алғашқыда өрт сөндірушілер өздерін ерікті түрде сезінді, өрт бола қалған жағдайда олар бірлесіп өртті бірге сөндіруге өз күштерін жұмсап отырды. Қалада сол кезде көптеген өрт болған. 14 қыркүйекте 1790 жылы қаланың жартысын алатын үлкен өрт орын алады. Бұл өрт бүкіл шеттегі қарағайды жалмады. 19 ғасырдың ортасында өрт сөндіру күзеті полиция управасының құрамында болған. Ал Полиция құрамы өрт қызметінің дамуына аса көңіл бөлген жоқ. Құрылған команда өрт сөндіруге қалып қойып жүрді, насостары істен шығуына байланысты. Өрт сөндірушілер күндіз, түні қызметте жүрген, олар басшылардың бұйрығынсыз жұмыс қызметтерін тастап кете алмаған. Осы өрт сөндіру қызметтерінен басқа оларды су тасу, ағаш кесу, көшелерге шам орнату және қаңғыбас иттерді аулауға т.б жұмыстарды жасауға жегіп отырған. Осындай қиын жағдайларға қарамастан олар өрт сөндіру дәстүрін жойған жоқ. Өрт сөндіру қызметінің жақсы бастау алуына, өз ісіне берілген фанат өрт сөндірушілердің еңбегі үлкен әсер етті. 1867 жылы 8 желтоқсанда алғаш рет алғашқы брандмайор (неміс тілінен аударғанда «бранд» от деген мағына береді) С.А.Колмаков бастаған өрт сөндірушілер пайда болады. Осы жылы ең алғашқы ағаштан жасалған өрт сөндіру каланчасы тұрғызылады. Сол замандағы жарқын тұлғалардың бірі Григорий Леонидович Новоделов, ол өзінің еңбек жолын жай жұмысшыдан бастап, Семей облысы өрт сөндіру күзеті басқармасының басшысы және Қазақстан өрт сөндіру басқармасының басшысы қызметіне дейін көтеріледі. 1938- 1945 жылдары бұл адам қаламыздың дамуына үлкен үлесін қосқан. Ол кісінің еңбегі арқасында каланча қызметі 50 жылдарға дейін тоқтаған жоқ. Ұзақ жылдар бойы өрт сөндіру қызметінде М.Н.Бушин және И.И.Пипенко еңбек етті, осыған орай біздің өрт сөндіру қызметі 1951 жылы Қазақстан тарихында алғаш рет Республикада бірінші орын алды. 1990 жылдары өрт сөндіру қызметі көптеген қиындықтарды басынан кешірді. Техниканың жоқтығы, жанар майдың жетіспеушілігі, жалақының төленбеуі т.б себептерден білікті қызметкерлері жұмыс орнын тастап кетуге мәжбүр болады. 1997 жылдан бастап Семей облысы мен Өскемен облыстарының бірігуінен өрт сөндіру қызметінде жаңарулар орын ала бастады. Владимир Канштың басшылығымен қызмет жоғары деңгейде көріне бастады. 1997 жылы өрт сөндіру қызметі ҚР төтенше жағдайлар агентствасына қосылды, бұған дейін ол ІІМ құрамында болған еді. Ал 2003 жыл қаңтар айынан бастап құтқарушылар бөлімшесі құрыла бастады. Қазіргі таңда өрт сөндіру қызметінде жоғары, білікті мамандар жұмыс жасайды. Өрт сөндіру қызметінің тарихында, өрт кезінде жанын құрбан еткен есімдер мәңгілікке қалады. Әдебиеттер: 17 апреля - 85 лет Государственной противопожарной службе // Иртыш сегодня. - 2003. - 18 апр. - С.4 Байбуров Б. Служба ЧС: готовность - номер один / беседовала Мархабат Шыбынтаева // Спектр. - 2017. - 24 мая. - С.5 Бейсембаев Д. Вечный боевой пост // Спектр. - 2015. - 9 декабря. - С.8 Гузеева М. Солдаты, ведущие битву с огнем // Наше дело. - 2003. - 25 апреля. - С.9 Гуляева Е. День труда // Наше дело. - 2016. - 29 сентября. - С.2 Насыров Т. К пожарным на огонек // Вести Семей. - 2016. - 31 мая. - С.4 Пархоменко Е. История семипалатинских огнеборцев // Арна. - 2004. - 25 июня. - С.6 Смирнова Д. В полной готовности // Семипалатинские вести.- 2007.- 17 мая. - С. 28-29 сәуір Семей былғары-мех зауытының іске қосылғанына 90 жыл (1928 ж) Семей қаласында 1928 жылы тері зауыты пайдалануға берілді. Былғары комбинаты қайта құрылды. 1936 жылы былғары комбинаты қайта құрылды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Совет Армиясының қажеті өтеді. 1950-59 жылдары тері зауыты кеңейтілді. 1964 жылы тері комбинатының құрамына № 1 филиалы деп аталатын мех комбинатымен біріктіріліп, Семей былғары-мех өндірістік бірлестігі деп аталды. 1983 жылы қой терісінен жасалатын өндірісі пайдалануға берілді. Қазіргі уақытта бұрын жабылып қалған өнеркәсіп орындарының ішінде «Семей-тері» былғары комбинатының өнімдері, атап айтқанда – тон бұйымдарын шығара бастады. Комбинаттың әсем бұйымдары шетелге де шығарыла бастады. Қазіргі уақытта мұнда түрлі үлгідегі бас киімдер мен әскери қызметкерлердің арнаулы киімдері де шығарыла бастады. Бүгінгі күні мұнда жұмыс істейтіндер саны 783 адамға жетіп отыр. Кәсіпорын өндірістік қуатын күн өткен сайын арттыра түсіп келеді. Әдебиеттер: Ахметұлы Т. Біздің шегірен былғары және шетелдік етік: Экономика // Дала мен қала. - 2007. - 6 сәуір. - Б. 10 Әлханова Ш. Былғары-мех жұмыс істей бастады // Семей таңы.-1997.-28 маусым. Жанатұлы, Е. Түрік инвесторлары ынта білдірді // Семей таңы. - 2013. - 26 ақпан. - Б. 1 Мұқатай Ж. Түркияның емес, Семейдің тоны // Дидар.-2001.-29 желтоқсан. Өз тауар өндірушілерімізді тани білейік // Семей таңы.-2004.-17 қыркүйек.-3 б. Рахымғалиев Ж. Семей сыйы // Егемен Қазақстан.-2001.-30 мамыр.-7 б. Смайлов Е. Спилоктың құны – 250 млрд. тенге // Ертіс өңірі.-2006.-16 тамыз.
1980 жылдардың соңында Төкен Ибрагимовтей арналы ағалардың ақылымен Шәкәрімдей шалқар теңіз тамшысының дәмін татты. Кәусар бұлақтан сіміріп, бойына сіңіре білген Келденбай көп ізденуді де білді. Шәкір Әбенов, Ахат Құдайбердиев, Ниязбек Алдажаров, Қабыш Керімқұловтай ақсақалдардың алдын көрді. Келденбай ұғымында өнерге қиянат жасамау, жалтармау ерекшелігі қалыптасқан. Өзінің тек өнерді шын пейілімен сүйгендігімен, жеке басын күйттемей бір ұстаныммен ғана жүрген Келденбай Қазақстанның төртбұрышын жаяу аралады. 2003 жылы республикалық Абай мұражайында әншінің "Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек" деген шығармашылық кеші өтті. Әншінің Қазақстанды шарлай жүріп берген лекция-концертінің саны 15 жылдың ішінде әлдеқайда көп екені белгілі. Келденбай Раузаұлы тек әнші ғана емес, шәкәрімтанушы. Шәкәрімнің 20-дай әнін әнші талмай жүріп ізденіп, реперуарына енгізді. Ол өзінің әнге де бай, әңгімеге де жетік екенін көпшілік алдында тағы да бір дәлелдеп берді. Өнерден өз жолын тапқан Ә.Қашаубаев атындағы филармония әншісі Келденбай Өлмесековтың 2001 жылы "Мәдениет қайраткері" белгісімен марапатталуы әншінің талай істі тындыра алғандығының белгісі. Құрмет грамотасының иегері, Әміре Қашаубаев атындағы республикалық байқаудың лауреаты әнші Келденбай Өлмесековтің орындауында «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек…» дискісі 2007 жылы жарыққа шықты.
Ибрагимов Т. Толқын толғау. - Алматы: Өнер, 2000. - 343-3476. Иманбаева А. Шәкәрім мұрагері // Ертіс өңірі.-2011.-12 қазан.-10 б. Келденбай Өлмесеков // Шәкәрім.-2012.- № 1.-95 б. Оспанов М. Өрісін тапқан өнерпаз // Абай .-2003.-№ 2.-11 б
1919-1922 жылдары ревком төрағасы және жұмысшылар депутаттары Спасск зауыт советі мен БК (б)П Спасск аудандық комитетінің мүшесі, хатшысы қызметтерін атқарды. 1923 жылы Қарқаралы уездік милициясының бастығы, одан соң Семей губерниялық атқару комитетінің бөлім меңгерушісі болады. 1925 жылы БК(б)П Өлкелік Комитетінің шешімі бойынша Еңбек халық комиссариаты аппаратына қызметке ауысады. 1928 жылы Алматыда шығатын «Тілші» газетінің редакторы, ал 30-жылдары қазақ драма театрының директоры болды. Әңгімелері мен өлеңдері республикалық газеттер мен «Жаңа әдебиет» журналының беттерінде жариялайды. 1928 жылы «Ұлы істің игілігі үшін» атты публицистикалық мақалалары, 1931 жылы «Советбике» повесі жеке кітап болып шықты. Орынбек Беков пен Мұхтар Әуезов бipiгiп «Қазақ мемлекеттік театрының жеті жылдығы» мақаласын жазды. Қазақстан Жазушылар Одағының тұңғыш съезінде ұлттық театр өнерінің хал-ахуалын жақсарту жайлы баяндаманы Орынбек пен Мұхтар жасады. Әділетті, шындықты айтты. Орынбек Мұхтар Әуезовтың «Еңлік-Кебегін» дайындап, жарыққа шығарды. Қазақ ауылдарын ұжымдастыру, Кеңес өкіметін орнату мәселесі автордың келесі туындыларынан көрініс тапқан: «Ұлы жолға бір қасық қан» (1926), «Талай қорлық көрдік-ау», «Жазықсыз жапа шеккендер» т.б. Қаламгер шығармашылығынан «Советбике» повесі өзінің тартымды сюжетімен, көркемдігімен ерекше орын алған. 1937 жылдың 30 мамырында Орынбек Беков тұтқындалып, 1938 жылғы 11 наурызда ату жазасына кесіледі. Орынбек Беков жазықсыздан жазықсыз кеңестік тоталитарлық жүйенің құрбаны болғандықтан, 1958 жылғы 20 наурызда СССР Жоғарғы соты Әскери алқасының шешімімен толық ақталды. Әдебиеттер: Беков О. Жалықпасаң жау жеңесiң; Үкiбас жалшы ақысын қалай алды?. - Қызыл-Орда, 1927. - 39 б. Беков О. Ауылды кеңестендiру деген не?. - Қызыл-Орда, 1928. - 24 б. Беков О. Талай қорлық көрдiк-ау: әңгiме // Әйел теңдiгi. - 1928. - № 7. - Б.57-60. Беков О. Советбике: повесть // Жаңа әдебиет. - 1929. - № 10. - Б.2-12; № 11.- Б.19-29; № 12. - Б 25-32; 1930. - № 2. - Б.19-27; № 6. - Б.10-13. Беков О. Керiмбек: әңгiме // Жаңа әдебиет. - 1930. - № 2. - Б.72-74. Айтбаева А. Жазықсыз жапа шеккендер: [саяси қуғын –сүргін құрбаны О. Беков туралы] // Қазақстан - ZAMAN. - 2013. - 12 желтоқсан. - Б.8 25 маусым Қоғам және мемлекет қайраткері Кешірім Бозтаевтың туғанына 85 жыл (1933-1999) Кешірім Бозтаев - 1933 жылдың 25 шілдесінде бұрынғы Семей облысы Аягөз ауданының Ақшатау ауылында дүниеге келген. К.Бозтаев Шығыс Қазақстан және Семей облыстары өнеркәсібінің дамуына зор үлес қосты. 1989 жылы 20 ақпанда СОКП Орталық Комитетінің Бас хатшысы М.Горбачевтің атына шифрограмма жолдап, Семей сынақ полигонында ядролық сынақтардың тоқтатылуын талап еткен тұңғыш азамат. КСРО әскери - өнеркәсіптік кешенінің қарсылығына қарамастан, полигонды жабу жолында 1991 жылға дейін үздіксіз күрес жүргізді. Өзі Қазақстан Компартиясы Семей обкомының бірінші хатшысы бола отырып, 80 – жылдардың соңында құрылған «Семей – Невада» қозғалысына қолдау көрсетті. КСРО Қорғаныс министрлігінен ядролық сынақтардың радиациялық салдарлары туралы материалдарды жариялауын және бұл ақпараттарды Қазақстанға беруін, Семей полигонының маңайында орналасқан елді мекендерге қаржылық көмек көрсетілуін, тұрғындардың әлеуметтік – экономикалық жағдайының жақсартылуын, сондай-ақ өнердегі радиоэкологиялық жағдай мен тұрғындардың денсаулығын тексеретін комиссияның құрылуын талап етті. Кешірім Бозтаев – Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 18 желтоқсанда қабылданған «Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау» туралы Заңының, ядролық сынақтар салдарынан зардап шеккен тұрғындарды медициналық оңалту бағдарламасының авторы. 1996 жылы Қазақстанның белгілі қоғам қайраткерлерімен бірге Халықаралық «Полигон – 29 тамыз» қоғамдық қайырымдылық қорын құрды. 2002 жылы бұл қор БҰҰ Экономикалық және әлеуметтік кеңесінде консультативтік статусқа ие болды. К.Бозтаев -үш мәрте Еңбек Қызыл Ту орденімен, медальдармен, көптеген Құрмет Грамоталарымен марапатталған. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қызметкері. 1997 жылдан Ұлттық қауіпсіздік мәселелерін зерттеу академиясының (Мәскеу) толық академик – мүшесі, «Экология» халықтық академиясының академигі, Семей мемлекеттік медициналық академиясының Құрметті профессоры, Семей қаласының Құрметті азаматы Әдебиеттер: Қабышұлы Ғ. Ақиқат - анық айтылса ғана ақиқат // Қазақ әдебиеті. - 2011. - 8 сәуір. – 10 б.
Пигаваев В. Есімі еске алуға әбден лайық // Егемен Қазақстан. - 2011. - 23 тамыз. – 2 б.
Сейсенұлы Д. Полигон кімге зардап...: К.Бозтаевтың"Қайнар синдромы" атты кітабы туралы // Егемен Қазақстан. - 1995. - 22 қыркүйек. Сәрсеке М. Шығыс елі риза саған, Кешірім // Семей таңы. - 2009. - 20 тамыз. - 4 б.; Семей таңы. - 2009.; 13 тамыз – 4 б. 20 шілде ҚР мәдениет қайраткері,суретші,Мұратбек Жанболатұлы, туғанына 70 жыл(1948-2006 ж.)Мұратбек Жанболатұлының есімі еліміздің өнерсүйер қауымына жақсы таныс. Оның қылқаламынан шыққан әсем графикалық мүсіндері көрерменнің жүрегіне бірден жол тартады. Мұратбек Жанболатов Абай ауданы, Қарауыл ауылында 1948 жылы 20 шілдеде туған. 1966 жылы Абай орта мектебін тәмамдаған ол Алматыдағы Гоголь атындағы көркемсурет училищесіне оқуға түседі. 1970 жылы оны сәтті аяқтайды. Сонан кейін Абай атындағы драма театрында жұмыс істеген ол Мәскеудің Суриков атындағы сурет институтына түсіп, онда алты жыл оқиды. Сол жылдары Ресейдің небір тума дарындарынан дәріс алып, Италияның қайта өрлеу дәуірінің суретшілерінің , шеберлерінің шығармаларымен кеңірек танысады. «Қазақстанның бір талантты жасы Мәскеуде тәлім алып жатыр» дегенді естіп, сол кездегі обкомның бірінші хатшысы Н.Морозов Мұратбекті Семейге қайта шақырады. Осылайша ол туған жеріне қайта оралып, шығармашылық еңбегін жалғастырады. Мұратбек Жанболатов сол жылдары Лермонтов, Абай мүсіндерін сомдап, композияциялық туындылардан Бөрілідегі М.О. Әуезовтың, Семей қаржы-экономикалық колледжіне Рымбек Байсейітовтың ескерткішін жасаған. Семей мемлекеттік университетіне Шәкәрім аты берілген кезде Шәкәрім тұлғасын сомдаған Мұратбектің еңбегіне жиналған жұрт ризашылық білдірген еді. Әрі, Ауған соғысында қаза тапқан жауынгерлерге арналған ескерткіш тақтаның да авторы өзі. Мүсінші, өзінің ең алғашқы туындысы деп, Қарауыл ауылындағы «Үндестік» деген тақырыппен жасалған Гете, Лермонтов, Абай атамыздың қоладан құйылған барельефтері қойылған монументтік тақтаны атады. Ол әлемдік мәртебеде өткен ұлы Абайдың, М.Әуезовтың мерейтойларын көркемдеу-безендіру ісін абыроймен атқарды. Мұратбек Жанболатовтың соңғы жасаған туындысы – Халық Қаһарманы Қайрат Рысқұлбековке арналған ескерткіш. Мұратбек Жанболатов 1981 жылдан Қазақстан суретшілер одағының мүшесі, Қазақстан Суретшілер қоғамының басқарма мүшесі болған Мұратбектің еңбектері республикалық одақтық көрмелерге қойылған, республикалық Қастеев атындағы мұражайда сақтаулы. Оның мәрмардан шапқан М.Әуезов бюсті Бөрілідегі мұражайда, Абай орта мектебінде, Гете, Лермонтов, Абай бейнелері қойылған монументі Қарауыл селосындағы «Достық» аллеясында , Шәкәрім ескерткіші Семей педагогика институты бас корпусының алдындағы алаңда , Кеңес Одағының Батыры Әйтікеш Ибраев бюсті оның туған жері Баженово селосындағы Жеңіс алаңына қойылған.Ұзақ жылдар еңбектеніп , Би атаның (Кеңгірбай бидің) творчестволық портретін жасаған М. Жанболатов Семей қаласындағы Қайрат Рысқұлбековтің бюстінің және Ауған соғысына қатысқандарға арналып Семей қаласында қойылған монументтің авторы. Ондаған бейне, портреттер жасап, Семей облысындағы бірнеше мәдени, оқу-ағарту орындарын көркем безендіруді ұйымдастырған мүсінші, ҚР мәдениет қайраткері – Мұратбек Жанболатовқа 2003 жылы «Қолданбалы өнер» номинациясы бойынша мәдениет пен өнерді дамытуға қосқан үлесі үшін Шығыс Қазақстан облысы әкімі сыйлағының лауреаты атағы беріліп, арнайы дипломмен марапатталды.
Мейрамбек Жанболатұлы // Семей таңы . - 2012. - 13 қаңтар. - 7 б. Нұғманбекова Р. Мүсіншінің сырлы әлемі // Дидар .- 2003 .- 1 мамыр.- Б.4 Нұрбаев С. Мүсінші Мұратбек мұрасы біздерге мирас болмақ // Семей таңы . - 2010. - 17 қараша. - 9 б. Қамбаров Ж. Қара тастан үндестік іздеген // Семей таңы .- 2003.- 14 ақпан.- Б.13 Мұратбек Жанболатұлы // Семей таңы .- 2006.- 23 қараша .- Б. 9 Серікбаев Б. Семей полигонын жабуға қарсы күрес Қарауылдан басталған // Дидар. - 2017. - 31 тамыз. - Б. 17.
1993-1996 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағының Семей бөлімшесінің жауапты хатшысы болып қызмет атқарды. Жазушылар Одағының мүшесі, Т.Айбергенов атындағы сыйлықтың лауреаты, Жазушылар Одағы ұйымдастырған ақындар мүшәйрасының бас жүлдегері. Президент стипендиясының иегері Тыныштықбек Әбдікәкімұлы «Ақшам хаттар» (1990 ж.), «Рауан» (2000 ж.) жыр жинақтарының авторы. 2001 жылы «Елорда» баспасынан «Қас.Сақ. Анқымас» атты философиялық еңбегі шықты. Онда автордың әлем халықтарына ортақ қазақтың ғарышты дүниетанымы туралы сөз болады. Осы негізде өзінше пайымдап, сараптай білуімен оқырманын ойландыра түседі. Қазақ халқы өзін-өзі қалай тану керектігі, қазақ сөзінің құдіреттілігі, алуан қасиеттілігін ақын талмай ізденіп, оны әр қырынан дәлелді түрде баяндайды. Жазушы Әбіш Кекілбаев ақын туралы былай деп жылы лебізін білдіреді: «Бұл менің бұрын-соңды көрмеген де, естімеген де қаламгерім. Ешкімді қайталамайтын, қазақ өлеңдерінде ара-тұра ұшырасып қалып жүрген талай-талай соны соқпақтарды соңына дейін жеткізіп, айдын солға салған аршынды, сонысымен де айбынды ақын. Бұрын-соңды болмаған ақын...» Әдебиеттер: Әбдікәкімов Т. Бұл жалғанды "Жалған" деп айтпас едім!: өлеңдер топтамасы // Қазақ әдебиеті. - 2015. - 13 ақпан. - Б.8 Әбдікәкімов Т. Ұлттық йіс пен "көптілділік" һәм ұлттық иедология // Қазақ әдебиеті. - 2012. - 16 қараша. – Б.4-5 Әбдікәкімұлы Т.Жазушылық мамандық па? // Қазақ әдебиеті. - 2011. - 21 қаңтар. - С. 5 Әбдікәкімов, Т. Өзің білме, білгеннің тілін алма!" [дейміз бе, не дейміз енді?!] // Қазақ әдебиеті. - 2013. - 17 мамыр. - б. 10 Әбдікәкімов Т.Байтерек [Мәтін] = Абрар Әкетайұлы Құл-Мұхаммедке: толғау // Семей таңы. - 2017. - 15 тамыз. - Б. 3 Ердембеков Б. Тыныш ақынның тылсымы // Семей таңы . - 2011. - 23 тамыз. – Б.4. Ержанова С. Жан мен ар үйлесімі... // Қазақ әдебиеті. - 2015. - 19 маусым. - Б.7 Жамалиқызы Т. "Анқыма әліппесі": Ақын Тыныштықбек Әбдікәкімовпен кездесу кеші // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2012. - №4. - Б.74-79
Түрік, араб, парсы, шағатай және орыс тілдерін жетік меңгерген ақынның бойынан әлем мәдениетінің озық үлгілерінің көбін оқығанын байқауға болады. «Шәкәрімнің өмірі - өлеңінде» деп ғалым абайтанушы, шәкәрімтанушы, мұхтартанушы Қайым Мұхамедханұлы айтқандай, «Мұтылғанның өмірі» деген ғұмырбаяндық дастанына шолу жасасақ, оның бар-өмірін танып білеміз. Ол алғашқы жинағы «Қазақ айнасындағы» (1912) өлеңдері қамтитын тақырыптың бастысы – адам тағдыры, адам өмірінің мәні, адамгершілік тәрізді философиялық ой-таным. Жанға, тәнге, көңілге, өлім мен өмірге байланысты өлеңдер («Өзіме», «Өмір», «Талап пен ақыл», «Адамшылық», «Адам немен», т.б.) Шәкәрім поэзиясының желісі. Өлеңдерінде ой-тереңдігі, ақындық танымның кеңдігі көзге айқын шалынады. Ол тек қазақ халқының ғана емес, барлық туыстас түркі халықтарының, тіпті барлық Шығыс мәдениетінің, одан қалды орыс халқымен барлық Еуропа елдерінің философиялық ой-танымдарын зерлеп, өз халқының ұлттық дәстүріне негіздей отырып, жетілдіріп, философиялық ойымызды, дүниетанымымызды әрі қарай дамыта түскен ойшыл. Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығы - өте күрделі құбылыс. Шәкәрім еңбектері - өмір мен қоғамның қыр-сырын сала-сала етіп мазмұндық баяндауда да, сол мазмұнға философиялық, ғылыми мән беруде де, мазмұн мен бірлігін көркемдік тұрғыда өрнектеуде де көп жүйелі, терең мағыналы туындылар танытатын өлеңдерді де көптеп жазды. Оларда азаматтық сарын басым болып келеді. «Қазағым», «Қазақ», «Тағы сорлы қазақ», «Партия адамдары», «Бостандық туы жарқырап», «Бостандық таңы атты» өлеңдерінде ой тереңдігі арқылы замана шындығын ашудағы ізденістері байқалады. Абайдың ақыл-кеңесімен ақын шежіре жазды. Шығыс, Батыс классиктерінің шығармашылығын жете танып, мұсылмандық ілім-білімді де еркін меңгерген. Түркі халықтарының тарихын терең білетін, діни, тарихи тақырыптарға «Мұсылмандық шарты», «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі», «Үш анық» еңбектер жазған ғұлама ғалым. Шежіре кітабының кіріспесінде Шаһкәрім былай дейді: «Қазақтың түпкі атасының жайын білмек болып, көп уақыттан бері сол туралы естіген-білгенімді жазып алып, әр түрлі жұрттың шежіре кітаптарын оқыдым» дейді. Оқыған кітаптары түрік-араб шежірелері: Табари. Түрік, араб шежірелері: «Тарих ғумуми», «Тарих ғұсмани», Нәжип Ғасымбектің «Түрік тарихы», Әбілғазы Баһадүр ханның жазған «Шежіре түрік», Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік», Радловтың «Ұйғыр туралы шежіресі», Аристовтың «Түрік нәсілі туралы» шежіресі, «Орхон жазбалары» және әр түрлі кітаптардан алынған сөздер. Орыс-тарихшы ғалымдарынан: Березин, Левшин, Спасский, Маевскийлерді оқыды. Шаһкәрім осылай шығыс және орыс ғалымдарының еңбектерін оқып, қазақ халқының аңыз-әңгімелерін зерттеп, ондағы уақиғаларды тарихи шығармалармен салыстыра отырып барып өз еңбегінде пайдаланды. Сөйтіп, Шаһкәрім он тоғыз жасынан бастап, қазақ шежіресін жазуға кірісті. «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» осындай ізденістерден кейін 1911 жылы Орынборда шықты. Көп тілді білгеннің арқасында шығыс және орыс классиктерінің шығармаларын түпнұсқасы бойынша қазақ тіліне еркін аударған. Әзірбайжанның ұлы ақыны Мұхаммед Физулидің «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасы (1907), орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкиннің «Дубровский» атты повесін «Дубровский әңгімесі» (1908) деген атпен, «Метель» әңгімесін «Боран» деген атпен (1936) өлең түрінде аударды. Сегіз қырлы, бір сырлы Шәкәрім ойлы өлеңдеріне ән де жазған өнерлі сазгер болды. Бұл ақынның керемет өзгешелігі, талант дәрежесінің биіктігі. Ол ән жазумен қатар күй де шығарған. Ақын «Бозторғай» деген күйінің шығу тарихын да таңсәрідегі табиғат көрінісімен байланысты туғанын айтады. Ел жайлауға шыққанда, таң атып келе жатқан мезгілде аспанда сайраған бозторғайдың әдемі үніне елтіп, әсер алғаннан кейін туған күй. Шәкәрім әндерінің көпшілі 20-40 жастың аралығында туған. Сондықтан, оларды жастық әндері деп аңғарсақ та, философиялық ой-тұжырымдарға жетелейді. Бүкіл адамды кемелдікке жеткізу идеялары туралы ұстазы Абайдан бастау алған Шәкәрім - әдебиеттің көптеген жанрларында туындылар жасаған қаламгер. Шығармашылығының басты тақырыбы сол кездегі қазақ қоғамының бар саласын қамтыған. Ол әсіресе, Абай үлгісін насихаттауда елеулі еңбек етті. Сондықтан, Абай дәстүріндегі көркемдігі жоғары, мазмұн, түр жағынан сонылығы басым, үлкен қоғамдық-әлеуметтік мәні бар лирикалар туғызды. Абай ұстанған ағартушылық, гуманистік көзқарасты қатты қолдады. Қазақтың ғұлама ақыны, ойшыл данасы Шәкәрім зұлмат заман салдарынан қапылыста 1931 жылдың 2 қазан айында мерт болды. Өзінің бар ғұмыры өткен шерлі Шыңғыстауда ел-жұртымен қоштаса алмай, халқы оны аққа көме алмай, қатыгез жендеттер ақын денесін Бақанастағы Құрқұдыққа тастап еді. Арада өткен 30 жылдан соң, 1961 жылы баласы Ахат Бақанасқа келіп әкесін Құрқұдықтан аршып алып Жидебайға арулап жер қойнына тапсырды. 1991 жылы еліміз Тәуелсіздігіне қолы жеткеннен кейін ағасы Абайдың қасына бір кесенеде қайта жерленді. Әдебиеттер: Еспенбетов А.С. Шәкәрім және Сұлтанмахмұт: монографиялық зерттеу. - Алматы: «Раритет», 2008. – Б.230 Бекбосынов М. Шәкәрім мұраларының тағылымдық мәні // Шәкәрім. - 2009. - № 1. – Б.21-27 Бекбосынов М. Екі өмірдің азығы-ұждан // Түркістан. - 2011. - 17- наурыз. – Б.6 Ибрагимов Т. "Сөз сынап, өлең өлшемек" // Семей таңы. - 2012. - 24 сәуір. – Б.4 Иманбаева А. Шәкәрім мұрагері // Мәдениет. - 2012. - №1. – Б.12-15 Жұртбай Т.Шәкәрім мұрасы қалай ақталды? // Түркістан. - 2012. - 15 наурыз. – Б.9 Мағауин М. Шәкәрімге қатысты үш дерек // Жұлдыз. - 2011. - №4.- Б.130 -144 Мағауина З. Сахараның дана ойшылы // Дидар. - 2008. - 11 қыркүйек. Медеуханұлы Ә. Ақынның ажалы: үш көріністі драма // Ақ Ертіс. -2011. - №1. – Б.21-41 Смағұлова А. Ақыл мен ғибрат өрнегі: (ақынның тұңғыш өлеңдер жинағына 100 жыл) // Шәкәрім. - 2012. - № 1. – Б.88 Шәкәрім Құдайбердіұлы // Қазақтың дәстүрлі 1000 әні. - Алматы, 2010.- Б.21 Мағауин М. Шәкәрімге қатысты үш дерек // Шәкәрім. - 2015. - №1. - Б. 8-19 Шәкәрімұлы, А. Құнанбай туралы // Аңыз адам. - 2015. - №13. - Б. 5-12.
1783 жылдан Семей бекінісі уездік қала дәрежесіне көтеріледі. 1796-1822 жылдардың арасында Семей уезі Тобыл губерниясы, Омбы облыстарына бағынған кезеңдерді басынан өткізді. 1852 жылы түйенің, айдың, бес жұлдыздың белгісі салынған Семейдің гербі белгіленді. 1854 жылдан Семей жеке облыс болып құрылды. Осы жылы Семейде 1-гильдиялы –1 көпес, 2-гильдиялы –9 көпес, 3-гильдиялы –97 көпес болды. Жан-жақты сауданың дамуына байланысты «Таможня» мекемесі құрылды. Осыған орай 1755 жылы қалада полиция басқармасы ашылды. 1855 жылы қалада 2 жәрмеңке ашылды, олар 25 мамыр – 10 маусым аралығында және 15 желтоқсан-1 қаңтар аралығында өтіп тұрды. Семей қаласы – орыс елінің қазақ даласымен, Орта Азиямен, Батыс Қытаймен саяси, экономикалық, мәдени байланыс қатынастарының өзекті орталық қаласына айналды. Сол кездегі қаланың негізгі өнеркәсібі – былғары тері илеу зауыттары, сабын қайнататын зауыттар, ұн-диірмен, сыра зауыты т.б. жеңіл өнеркәсіп түрлері болды. Семей – сауда-саттықтың ірі орталығы болды. Бұл туралы Омбы қаласында көлемді архив томдары бар. Онда Семей саудагерлерінің әрқайсысына анықтамалар жазылған. Солардың ең бастылары: Плещщев, Арафьев, Мусиндер, Баймұратов, Каукенов т.б. туралы жазылған. 1760 жылы Семейде азиялық көпестермен және шекралық шептерге таяу көшіп-қонып жүрген қазақтармен сауда байланыстарын ұлғайту үшін айырбас, сауда сарайы салынды. (1778 жылы ол Ертістің оң жағалауына көшірілді). Семейде айырбас сарайының ашылуына тек орыс саудагерлері ғана ықпал еткен жоқ, айырбас сауданың дамуына Әбілмәмбет ханның баласы Орта жүздің сұлтаны Әбілфайз да ықыласты болды. Семейдің сауда орталығы ретіндегі маңызы әсіресе 1804 жылдан бастап Батыс Қытаймен арадағы сауданың жандауына байланысты өсе түскенін көруге болады. Профессор Ж.Қ. Қасымбаевтың деректері бойынша 1891 жылы Шығыс Қазақстанда 14 жәрмеңке жұмыс істеген, олардың жалпы түсірген жалпы табысы 1736800 сомды құраған. Олардың ең ірісі Қоянды жәрмеңкесі болған. Семей қаласында баспахана үйі де болды. «Яржам» атты баспаханадан ақын Т.Жомартбаевтың «Қыз көрелік», Шәкәрім ақынның кітаптары жарық көрді. 1883 жылы «Сибирская газетінің» 47-санында «Семейден хабар» деген айдармен Семейде тұңғыш рет ашылған қоғамдық кітапхана мен музей туралы хабарлар беріп тұрды. Сонымен қатар, Семейде қазақтың ұл-қыздарына арналған интернат ашылды. Міне, осындай Семей қаласының Октябрь революциясына дейін өсіп өркендеу жолындағы тарихын баяндайтын архив жазбалары еліміздің көптеген қалаларынан кездесіп отырды. Ұлы Отан соғысы семейліктер үшін де ерекше сын болды. Семейде 1941 жылы бірнеше дивизиялар жасақталды. Семейліктер майданда Отан қорғау жолында ерлікпен шайқасты, сөйтіп 44 адамға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Қала кәсіпорындары өз жұмысын майдан мүддесіне сай құра білді. Эвакуациямен келген тектес кәсіпорындар жергілікті кәсіпорындармен бірікті. Семейге Осташков былғары заводы орналастырылды. Үш фабрика (Киев, Азов және Артем ) негізінде Семей аяқ киім фабрикасы құрылды. Клинцов жұқа шұға комбинаты мен П.Алексеев атындағы шұға фабрикасының жабдықтары Семей шұға комбинатына берілді. Қала еңбекшілері Ұлы Отан соғысының алғашқы үш жылында ғана майданға 71 вагон азық-түлік , 150 мың дана жылы киім , 35 мың пар пима , 11 мың посылкалар жіберді. Осынау сын кезеңде сол кездегі М.И.Калинин атындағы ет-консерві комбинатының коллективі ерекше еңбек үлгісін танытты. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Семей қаласы көп өзгерді . Ертіс жағалауындағы көп қабатты үйлер, соңғы жобамен салынған аэропорт, темір жол, өзен вокзалы, театр үйі, кинотеатрлар, неке сарайы, «Рахат» тұрмыс қажетін өтеу үйі, орталық мейманхана т.б. құрылыстар сол кездегі Семей қаласының ажарын аша түсті. 2007 жылдың 16 маусымда Семей қаласына іс сапармен келген Президент Н.Назарбаевтың ұсынысымен “Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы” Заңын басшылыққа ала отырып, қалалық мәслихат пен қала әкімдігінің бірлескен шешімімен “Семипалатинск” атауының транскрипциясы “Семей” деп өзгертілді. Бүгінгі Семей қаласы Республикамыздың ірі мәдениет орталығы. Қалада Абайдың мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби мемориалдық қорық мұражайы, Ф.Достоевскийдің әдеби мемориалдық музейі, Абай атындағы қазақ музыкалы драма театры, Ф.Достоевский атындағы орыс драма театры, Абай атындағы әмбебап ғылыми кітапхана тағы басқа да мәдени орындары бар.
Ахметұлы Т. Көпес Мусиндер көне Семей байларының алды болған // Семей таңы.-2001.-8 маусым.-9 б. Зұлхаров Ғ. Тануға тұрарлық тұлға: (Қ.Үкібаев туралы) // Семей таңы.-2003.-14 ақпан. Игембаев Б. Көне қалада түйе болған ба? // Ертіс өңірі.-2006.-27 қыркүйек.-14 б. Кенемолдин М. Қаражан Үкібаев кім?: (Семейдің атақты бай-көпесі Қ.Үкібаев туралы мұрағат құжаттары) // Абай.-2010.-№ 4.-23-26 б. Қазбалинов Т. Ең алғашқы баспахана // Семей таңы.-2004.-3 қыркүйек.-14 б. Қазбалинов Т. Тарихы бай шаһар // Семей таңы.-2006.-12 қазан.-3 б. Қазбалинов Т. Семейді дамытушылар // Семей таңы.-2006.-10 тамыз.-6 б. Мүфтиұлы М. Семейдің тұңғыш қазақ топографы // Ертіс өңірі.-2004.-2 желтоқсан.-2 б.
Семей педагогика интситутының проректоры, ҚазССР ҒА-ның математика және механика институтының директоры қызметін атқарды. 1969 жылы Қазақстан ҒА-ның Математика және механика институының директорының орынбасары және ҚазМУ-де кафедра меңгерушісі, 1970 жылдан Математика және механика институның директоры қызметін атқарды. 1972 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті атанды. Ғалым математика ғылымы саласында өзінің ғылыми-әлемдік маңызы зор еңбегін қорғады. Математика ғылымында «Аманов теориясы» деген үлкен бір ғылыми жаңалығын, өшпес ізін қалдырды. Аманов Төлеубай Ыдырысұлының ғылыми-зерттеу еңбектерінде функционалдық кластарды іштестіру теориясы және оның қолданылатын мәселелері қарастырылған. Докторлық диссертациясында функциялардың SB класының тұйық теориясын құрып, кейін сол класқа байланысты мәселелер туралы монография жазды. Амановтың жетекшілігімен 10 ғылыми кандидаты әзірленді. 50 жылдан астам ғылыми еңбектің авторы. Семей қаласының орталық көшелерінің бірі және ондағы № 16 мектеп, және туған ауылындағы орта мектеп және бір көше Т. Ы Амановтың есімімен аталады. Әдебиеттер: Берікханова Г. Қазақстан математикасын әлем таныды // Семей таңы. - 2009. - 16 шілде. - С. 3 ТүгісУ. Аманов теориясы: [Семейлік жерлесіміз, қазақтың әйгілі математик-ғалымы Т.Ы.Аманов туралы] // Семей таңы.- 1998.-27 тамыз-2 қыркүйек(N30).-Б.9 Мадрахимова Г. Ғалым тағылымы: [Семей өңірінен шыққан, аты әлемге әйгілі болған математик, ғалым Төлеубай Ыдырысұлы Аманов туралы] // Дидар.- 2002.-18 мамыр.-Б.4
СММУ бүгінгі күні - қарқынды даму үстіндегі жоғары оқу орны. 5 мамандық бойынша дайындық жүргізіп келеді. Алыс-жақын шетелден, өз елімізден 3500-ден аса студент білім алады. 400-ден аса оқытушы, 43 кафедрада ғылыми-педагогикалық және ғылыми-диагностикалық қызмет атқарады. Оның ішінде 10 академик, 50 докторлар мен профессорлар, 200 медицина ғылымының кандидаттары қызмет жасайды. СММУ-ті бәсекелестік қабілетін инфраструктураның дауымен үйлестіреді. Студенттер үшін арнайы клиникалық дайындық сапасын жақсарту үшін жеке клиникалық базасы бар: медициналық орталық, стоматологиялық емхана, тренингтік жанұялық-дәрігерлік амбулатория, жаңа класс-муляждармен оқу-клиникалық орталық. Университет заман талабына сай клиникалық базалармен, зертханалармен, кітап қоры үлкен кітапханамен, компьютерлік кластермен, лингафон кабинетпен жабдықталған.
Жоғары оқу орындарында // Семей таңы . - 2012. - 3 сәуір. - С. 3 Рақыпбеков Т. Шындықты айтпасам ауырып қаламын // Семей таңы . - 2011. - 26 қаңтар. - 4 б. Семей мемлекеттік медицина академиясы.-Семей, 2008.-356 б. Шарапиева Л. Пәкістандық жастар жан жадыратты // Семей таңы . - 2011. - 30 қыркүйек. - 2 б. Қожаев Қ. "Саламатты Қазақстан" Семейде де серпінді // Семей таңы . - 2011. - 29 қараша. 2 б. 11 қыркүйек Семей облыстық тарихи-өлкетану музейініңқұрылғанына 135 жыл (1883) Тарихи-өлкетану музейі – Қазақстан және Батыс Сібір музейлерінің ішіндегі ең ірі ғылыми және мәдениет орталығы болып табылады. Оның негізі 1883 жылы 11 қыркүйекте (ескіше) қаланған. Оның алғашқы ұйымдастырушылары болып белгілі зерттеуші ғалым Е.П.Михаэлис, П.Е Маковецкий, Н.И.Долгополов, А.А.Леонтьев, П.Д.Лобановский т.б.жер ауып келген келген зиялылар музей ісін дамытуда жарқын істердің ұйтқысы болған. Комитет мүшелері өлкеде географиялық, этнографиялық және экономикалық зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, көптеген мәліметтер жинастырды. Батыс-Сібір Географиялық қоғамының Семей бөлімшесі шығарып тұрған құнды басылым «Записки…» бүгінгі күнде таптырмайтын асыл қазынаның деректеріне сүйене отырып қала тарихында елеулі орны бар түп нұсқалармен танысуға болады. Сонымен бірге, ұлы ақын Абай Құнанбаев та осы алғаш құрылған тарихи-өлкетану мұражайын ұйымдастырушылардың бірі болған. Сол мұражайға ақын атамыз 60-қа таяу экспонаттар өткізгенін деректер растайды. Оның көбі этнографиялық бұйымдар. Үлкен ас салатын табақ, қымыз құятын құтылар, қобыз, асатаяқ, шоқпар, айбалта, қамшы, кебеже т.б. – мұның бәрі Абайдың өзі тұтынған, қолымен ұстаған заттар. Американдық саяхатшы, журналист Дж.Кеннан осы өлкетану мұражайына ерекше көңіл бөлген. Көп жылдар бойы музейде География қоғамының мүшелері Б.Г.Герасимов, А.Баландин, И.Власов, Г.Корнилов, жергілікті өлкетанушылар ағайынды Болослюдовтар еңбек еткен. Музей қаланың ортасында бұрынғы Губернатордың үйінде орналасқан. Бұл ХІХ ғасырдың аяғындағы архитектуралық ескерткіш өзінің тарихи әсемдігімен көз тартады. Музей экспозициялары алғашқы бесжылдықтар кезіндегі өңіріміздің халық шаруашылығы салаларының құрылып қалыптасуын және даму барысынан сыр шертеді. Стахановтық қозғалыстың алғашқы қолдаушылары Түрксиб темір жолы, ет-консерві комбинаты, кеме жөндеу заводы сияқты алып құрылыстардың салыну тарихымен, еңбек ерлерімен таныстырады. Мұнда соғыс жылдарының қасиетті ескерткіштері де көптеп кездеседі. Жерлес батырларымыздың жеке заттары, киім-кешектері, қару-жарақтары, сирек кездесетін фотосуреттері мен басқадай документтер кімді болсын толғандырмай қоймайды. Музей экспозицияларында соғыстар кейінгі бесжылдықтар кезеңін, алға қойған міндеттерді орындау жөніндегі облыс еңбекшілерінің еңбек жетістіктерін баяндайтын мәліметтер мол. Өңіріміздің ғылымы мен мәдениетінің кешегісі мен бүгіні жайында да құжаттар тың деректер береді. Музей тақырыптық экспозицияны жетілдіру, музей қорын толықтыру, кештер, кездесулер өткізу, түрлі тақырыптарда лекциялар оқу тәрізді шаралар жүргізеді.
МұхаметқалиқызыА. Ұлыақынныңқайраткерлікқызметі // Семейтаңы. - 2003. - 10 қазан. – 4 б. НұрабаеваА. Кешажарынкіргізді // Семейтаңы. - 2006. - 28 қыркүйек. -5 б. ОспановД. Зергерлікөнеркөрмесі // Семейтаңы.-2004.-23 сәуір.-6 б. ЫбыраеваА.Семеймұражайытарихынан // Қазақтарихы.-1999.-№ 2.-27-32 б.
Қазіргі уақытта колледжде М. Әуезов мұражай-класы ашылған. Бұл мұражайда суреттер мен құжаттар, автографы бар кітаптар, ақындар мен жазушылардың портреттері жиналған. М. Әуезов атындағы педагогикалық колледжі күндізгі бөлімге 9 және 11 сынып, сырттай бөлімге 11 сынып негізінде қазақ және орыс тілдерінде 11 мамандық бойынша даярлық жүргізеді. Колледжде оқу 6 компьютер сыныбында, оқу және әдістемелік құрал-жабдықтармен толық қамтамасыз етілген 60 кабинетте жүргізіледі. Осы жылдар ішінде 60 мыңнан астам мұғалімдер даярлап шығарған. Колледжде әртүрлі қызықты үйірмелер мен спорт секциялары жұмыс істейді. Колледж студенттерінің арасында «Оратор», «Шешен» клубы кең танымал, КТК (КВН) командасы қала және облыс жастарының сүйікті командасына айналған. Колледждің оқу-материалдық базасы жақсы жолға қойылған. 72 пәндік кабинет, мамандандырылған 6 компьютерлік класс , 2 спорт зал, ритмикалық, тренаржерлік зал, 30 орынды жатахана, Кітапхана, оқу залы, асхана жұмыс істейді. Колледж жылнамасы: 1903 жылы 1 шілде – мұғалімдер семинариясы 3 негізгі сынып және 1 дайындық сынып ретінде құрылды. 1904 жылы – 5 сыныптық жүйеге ауысып, 4 сынып негізгі, 1 сынып дайындық тобы болады. 1920 жыл – халыққа білім беру институты болып өзгереді. 1922 жыл – оқу орнының негізінде екі педтехникум (қазақ, орыс) ашылған. 1937 жыл – педтехникум базасында екі педучилище құрылады. 1953 жыл – екі педучилище біріктіріліп, К.Д. Ушинский атындағы педагогикалық училище аталады. 1957 жыл – оқу орны жабылып қалады. 1963 жыл – оқу орны қайта ашылады. 1968 жылы – оқу орнына М.О.Әуезов есімі беріледі. 1992 жыл 22 мамыр – Қазақстан Республикасы Білім министрлігі бұйрығының негізінде педучилище педагогикалық колледж болып құрылады. Әдебиеттер: Жанаева, Ш. Өткені - тарих, бүгіні - кемел [Мәтін] : Семейдегі М.Әуезов атындағы педагогикалық колледжге - 110 жыл / Ш. Жанаева // Егемен Қазақстан. - 2013. - 24 қыркүйек. - Б. 8. Мұқанова Б.Ж. Тағылымы терең, дәстүрі кемел // Білім.- 2003.- №4.- б.47 Мұхамедханов Қ. Тамаша тарихы бар техникум : Семей қазақ педтехникумына 70 жыл // Семей таңы.- 1992.- 2 маусым.- б.2 Мұхамеджанов М. «Ұлылардың рухани бесігіне айналған оқу орнын мақтан етемін» // Семей таңы.- 2006.- 15 маусым.- б.5 Мұхамеджанов М. Түлектері ірі тұлғаға айналған // Семей таңы .- 2003.- 22 тамыз.- б.4 Семейдің М.О.Әуезов атындағы педагогикалық колледжі // Семей таңы.- 2007.- 26 маусым.- б.11 Нұғманбекова Р. Ұлт болашағы – кемел білімінде // Дидар.- 2008.- 4 қараша.- б.2 3 қазан Шығыс қазақстан облыстық Абай атындағы әмбебап кітапхананың ашылғанына 135 жыл(1883) Кітапхана - 1883 жылдың 3 қазанында (ескіше 20 қыркүйек) Семей өңірінде облыстық санақ комитеті үйінде ашылған тұңғыш кітапхана. Алғашқы ашылған жылы қоғамдық кітапхананың 130 оқырманы, 274 дана кітап қоры болған. Қоғамдық кітапхананың ашылуына себепкер болған саяси жер аударылушылар, қазақ халқының ұлы ағартушысы Абай Құнанбаевтың сырлас досы, сыйлас ұстазы Евгений Петрович Михаэлис бастаған, А.А. Леонтьев, П.Д.Лобановский, С.С.Гросс, Н.И.Долгополов сияқты орыс интеллигенттер еді. Олар жер ауып келседе кітапхана, музей ашып сәулелі істердің ұйтқысы болған. Білім-ілім іздегена дамдар мұнда жиікеліп, білім бесігінде басқосатын, ғылым, білім жайлы пікірлер алысатын. 1885 жылы Сібірді зерттеу, жер аударылушылар тұрғандаланы көру мақсатымен Семейге келген белгілі американ журналисі Дж.Кеннан «Сібір және айдау» («Сибирьиссылка») деген кітабында былай деп жазады: «Мен Спенсердің, Бокльдің, Гекслидің, Миллдің, Дарвиннің шығармаларын…, В.Спойттың, С.Диккенстің, Ж.Эмоштың, Ж.Мак-Дональдтың және басқаларының романдары мен повестерін таңқаларлық сезім мен көрдім. Әсіресе, ғылыми шығармалар және саяси экономия бойынша әдебиеттер көп болды. Кітапты бұлайша іріктеу оны жинаушылармен пайдаланушылардың мәдениеттілігімен талғамын танытады». Міне, осы бір шағын үзіндіден ақ сол кездегі ғылымға құштар адамдардың кітапханаға қаншалықты ықыласпен, қамқор сезіммен қарағанын аңғаруға болады. Сол кездегі өлкетанушылардың, қоғам қайраткерлерінің естеліктеріне қарағанда, бұл кітапхана ең прогресшіл бағыттағы адамдармен тығыз қарым-қатынаста болған. Қалың жұртшылық арасына білім нәрін таратуда елеулі роль атқарған. Кітапхананың жұртшылық арасында қаншалық беделі жоғары болсада, патша өкімет ітарапынан қаржы бөлінбеді. Ол негізінде қоғамдық ұйымдар мен жеке адамдардың көмегімен жарна есебінен өмірсүрді. 1902 жылы желтоқсан айында Семей қаласында тегін пайдаланатын оқу залы ашылып, оған қайтыс болғанына 50 жыл толуына байланысты орыстың ұлыжазушысы Н.В.Гогольдің есімі берілді. 1906 жылы ақысыз оқу үйімен қоғамдық кітапхана біріктіріліп, Н.В.Гоголь атындағы қоғамдық кітапхана болып аталды. 1902-1911 жылға дейін кітапхана жұмысын басқарған, өлке мәдениетінің дамуына үлес қосқан, кітапхананың дамуына елеулі үлесқосқан алғашқы кітапханашылардың бірі, Батыс Сібір Географиялық қоғамының мүшесі Н.Я.Коншин Семей қаласының тарихын, археологиясын, этнографиясын, табиғат байлықтарын зерттеудеелеулі еңбек сіңірген. Н.В.Гоголь атындағы облыстық кітапхананың өмірге келуі, алғашқы қалыптасу жылдары қазақ халқыныңұлы ақыны Абай Құнанбаев есімімен тығыз байланысты. Ол кітапхана ісіне белсене араласып, өзі де кітаптар алып тұрақты оқырманы болғанын деректер дәлелдейді. Орыс зиялыларымен рухани қатынаста болған Абай өзі де бас болып, кітапхананың тұрақты оқырманы бола жүріп, қатар ашылған өлкетану музейіне Долгополов екеуі 50-ден астам экспонат тапсырғаны тарихтан мәлім және бұл ақынның әлем әдебиетінен білімін тереңдеткен мектепке айналып еді. 1991 жылы Кеңестер Одағы ыдырап, еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1992 жылының 8 желтоқсандағы № 1035 шешіміне орай, бұрынғы Н.В.Гоголь атындағы облыстық кітапханаАбай атындағы әмбебап ғылыми кітапхана атына ие болды. Көп жылдар өтседе кітапхана өзінің сирек кітаптар қорын ерекше күтіммен сақтап, келешек ұрпаққа жеткізуде. Кітапхана қоры Кеңестік дәуірге дейін орыс тілінде шыққан сөздіктердің ең байқорымен: «Брокгауз бен Эфронның энциклопедиялық сөздіктері» (1890 және 1894 жж.), «Толық орыс-француз-неміс сөздігі» (1826 ж.), «Орыс-қырғыз азбукасы» (1914), «Грек-орыс сөздігі» (1848 ж.) т.б. анықтамалар менде бағалы. Кітапханада өлкеміздің шежіресін шертетін: «Обзоръ Семипалатинской области» (1898), «Советская степь» (1929 ж.), «Екпінді», (1935-1951 жж.) «Еңбекші қазақ» (1931 ж.), Прииртышский коммунар» (1936 ж.), «Социалистік майдан» (1931 ж.), «Приитышская правда» (1929-1962 жж.) т.б. аймақтық басылымдар шыққан кезінен бастап қорда сақтаулы. 1996 жылы «Сорос-Қазақстан» қорының байқауына қатысып, жеңіске жеткен ұжым бүкіл әлемдік Интернет жүйесінің желісіне қосылды. 2000 жылдың қазан айынан бастап оқырмандарға дәстүрлі каталог жүйесімен қатар электронды каталогтар арқылы қызмет көрсетіле бастады. 2002 жылдың қыркүйегінен бастап кітапхана жанынан Интернет орталығы ашылды. Дәлірек айтқанда, Интернет желісі көмегімен электрондық почтамен хабар алып, хабар беру, басқа компьютерлердегі ақпаратпен танысу шалғайдағы теле конференцияларға қатынасу мүмкіндіктері қамтамасыз етілді. Кітапхана әлемдік үлгідегі осындай озық технология жүйесіне қосылғалы кітапхана оқырмандары үшін құнды деректер жинақталып қалды. Кітапхана Турция, Норвегия, Оңтүстік Кореяда өткен Халықаралық кітапханашылар конференцияларына белсене қатысты. Абай кітапханасы заман талабына сай жаңа технологиялардың барлық мүмкіндіктерін пайдалана, меңгере отырып, үздіксіз даму үстінде. Әдебиеттер: АязбаеваГ. Ілім мен білім ордасы // Семей таңы.-2003.-3 қазан.-14 б. Галиев В. Книжное дело в Северо-Восточном Казахстане // Абай.-2005.-№ 1.-37 Елеуғожин Б. Өнер – білім ордасы // Семей таңы.-1977.-27 октябрь. Зүкенов М. Ежелгі мәдениет ошағы // Дидар.-2003.-9 желтоқсан. Нұғманбекова Р. Кітапхана – мәдени орталық // Дидар.-2004.-19 қазан.-4 б. Нұрқасым Қ. Білім дариясының арнасы // Егемен Қазақстан.-2005.-27 сәуір.-7 б. Тоқсанбай Қ. Полигон емес, поэзияның мекені // Егемен Қазақстан.-2003.-3 қыркүйек.-8 б. Төлеуғазықызы З. Тарихи кітапхананың жанашырлары // Ертіс өңірі.-2003.-2 қазан.-32 б. IATP Интернет орталығы // Ертіс өңірі.-2005.-30 маусым. Чушекова Ж. Парасаттылық ордасы // Семей таңы.-2003.-22 тамыз.-12 б.
Ең алғашқы Семей қаласындағы жылына 1,5 миллион тонна өнім шығаратын цемент зауыты болатын. Цемент зауытының құрылысы Семей қаласында 1952 жылы салынды. Құрылыс аумағы өте ауқымды болды. Сәуір айында 1955 жылы зауыттың жаңа құрылысы қолға алына бастады. 1957 жылы цехтардың корпустары, 19 қазан айында 1958 жылы алғашқы технологиялық жолдар қолданыла бастады. 5 қарашада 1958 жылы алғашқы цемент тартатын мельница қосылып, алғашқы Семейде цемент шығарылды. Бұл күні зауыдтың туған күні болып есептеледі. Кейіннен зауыдта асбестцементінен бұйымдар силикат кірпіштер, тұрғын үй салатын бетондар шығарыла бастады. 1961 жылы жаңа технологиялармен жұмыс жасау іске қосылды. Алғашқы рет цемент шығару өндірісінде батпақтан шлак (су қосу) жасау қолданыла бастады. 1965 жылы цемент зауытының төртінші жұмыс орны іске қосылды. Жалпы Семей цемент зауытының аты көпшілікке танымал болды. Оның сапасының жоғарылауының арқасында еліміздің әр жерінен сұраныстар келіп түсіп тұрған. Мысалы әскери тапсырыстар, Байқоңырдағы «Боран» космостық корабльінің жолын төсеуге, Қапшағай және басқа ГЭС жасауда, үлкен Алматы каналында гидрпоэлектр станцияларын салуда, Ресей, Иран, Ауғанстан мемлекеттеріне тасымал жасады. Цемент зауытының ұжымы бірнеше рет ҚазССР және КСРО министрлер кеңесінің Қызыл жұлдыздарымен марапатталды. 1980 жылдары кәсіпорынның құлдырауы белең ала бастады, бұған себеп құрылғыларының ескіруі. Пештер 30 жылдай үзбей ыстық режимде болды. Осыған байланысты құрылғыларды жаңарту және жөндеу жұмыстарын жүргізу қажет еді. Кәсіпорынды жойып алмау үшін, жөндеу жұмыстарын үш этапқа бөлуге тура келді. 1987 жылы Семей цемент зауытының пештерінің қызуына 80 мың тонна өндіріс енгізу үшін жаңарту жұмысы бірінші этапқа кіргізілді. Зауыт 1 жылда халықтық шаруашылыққа 1 миллион 230 мың тонна цемент беріп тұрды. 1989 жылдан 1990 жылға дейін ауа атмосферасына цемент қалдығының таралуын төмендету үшін бағдарлама жасалынды. Осы бағдарламаны тексеріп отыру үшін, зауытта арнайы қоршаған ортаны қорғау қызметі құрылды. КСРО- ның құлдырауы, экономикалық жағдайдың өзгеріске ұшырауы кәсіпорынның төмендеуіне әкелді. 90 жылдардың басында зауыттың жағдайы күр төмендеді. Кәсіпорын қысқартылып, жұмысшылар жұмыстан шығып кетті, қарыздар өсті. 1999 жылы зауыттың қарызы 1 млрд. теңгеге өсті. Осылай ТОО «Семей» цемент зауыты банкротқа ұшырап жабылды. Кейіннен банкроттық шешім кері шығарылып, жаңа жұмысқа кірісуге жағдай жасалынды. Семей цемент зауыты Ертіс өзенінен өтетін жаңа аспалы көпірдің құрылысына қатысады. 1999 жылы олар жаңа көпірдің салынуына 13 мың тонна цемент өндіру керек болды. Мұндай өнім өндіру алып өнеркәсіп үшін ауыр емес, өйткені жылына үш миллион тонна цемент шығаруға мүмкіндіктері бар. Қазіргі таңда Қазақстандағы шикізат өндіретін бірден бір кәсіпорын болып табылады. Ұжым үнемі сапасы жоғары цемент шығару үшін көптеген ғылыми орталықтармен байланыста отырады. Атап айтсақ, Курчатов қласындағы «Луч», Шымкент қаласындағы «Оргпроектцемент», Москвадағы «НИИ цемент», Новосібірдегі «СибНИИ проект» т.б. ЖШС «Семей цемент зауыты» Қазақстандағы алыс және жақын шет елдердегі шикізат өнімін шығаратын бірден бір кәсіпорын. Әдебиеттер: Абдусалям С. Цемент - хлеб строителей // Я люблю Семей. - 2013. - №09: 21.12.2013. - С.8-11 Касенов Ж. Мы строим будущее страны // Вести Семей. - 2015. - 3 июля. - С.3 Левыкина М. Лучшие в Казахстане! // Спектр. - 2014. - 31 декабря. - С.1 На цемзаводе улучшают экологию // Спектр. - 2014. - 3 декабря. - С.3 Нуруллин Э. Наш цемент - самый лучший // Вести Семей. - 2015. - 3 марта. - С.2 Строим, строим! // Вести Семей. - 2015. - 3 марта. - С.6 Предприятия города Семипалатинска: библиографический указатель / сост. Парфенович М.И., Титова С.К. – Семипалатинск: Талант, 2007. - С.26-30 7 қараша Жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері Ырысхан Мұсаұлының туғанына 85 жыл (1933-2012) Қаламгер Ырысхан Мұсаұлы Абай ауданының Құндызды ауылында 1933 жылы дүниеге келген. Он жылдық білім алғаннан кейін 1953-58 жылдары Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетінде білім алған. Сол студенттік қызықты шақтық өзінде «Ағасұлтан» деген роман жазуға кірісіпті. Ырысхан Мұсаұлы еңбек жолын 1958 жылы «Лениншіл жас» газетінде бастайды. Онда бірнеше әңгіме, очерктер жазды. 1965 жылы облыстық «Семей таңы» газетіне ауысып, әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі болды. Сонда қызмет ете жүріп Мәскеудегі Жоғары партия мектебіне оқуға жіберіледі. Сол кезде жүріп те жазады. Оны бітірген соң Маңғыстау облысына қызметке жіберіледі. «Коммунистік жол» деген газеттің іргетасын қалайды. Баспасөзде істеген жылдары жер-жерді аралап, мақала, очерктерді көп жазды. 1977 жылы Семейге қайтып, «Семей таңы» газетіне бас редактор қызметіне кіріседі. Бас редакторлық қызметте жүріп Семей сынды рухани орталықтың рухын көтеріп, халықтың санасын, болмыс-келбетін көтеруде айтарлықтай еңбек сіңірді. Көп жылдардан кейін 1992 жылы республикалық «Абай» журналына бас редактор болып тағайындалады.1994 жылғы сандарында «Аға сұлтан» романының бір бөлімі жарық көрді. Мұнда XIX ғасырдың орта шеніндегі Қарқаралы ауданында болған қат-қабат оқиғалар суреттеледі. Мұнда оқырмандар Құнанбай, Алшынбай, Тәттімбет, Мұсалармен кездеседі. Ырысхан Мұсаұлы «Құрмет орденінің», «Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер» атағының иегері. Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі. Қасиетті Шыңғыстау топырағынан өніп шыққан жазушы Ырысхан Мұсаұлының шығармашылығындағы негізгі тақырып - XX ғасырдағы қазақ халқының тағдыры. 2000 жылы жазушының жарық көрген қос томдық прозалық кітаптары этнографиясы мен тілінің байлығы жағынан оқырмандарға үлкен рухани күш берері сөзсіз. Бірінші кітаптағы «Ағасұлтан» романы тарихи деректерге негізделген. Мұнда Құнанбай қажының күрделі бейнесі берілген. Жазушының соңғы үш томына «Саға» трилогиясы енген. Бұл еңбектерінде Кеңес дәуірінің XX ғасырдағы келбетін көрсетеді. «Саға» трилогиясының үш бөлімі - «Бейуақ», «Құлқынсәрі», «Қызыл іңір» журнал бетінде, сонан соң жазушының үш томында жарық көрді. «Саға» романы автордың өзі туып өскен өңірдің дауылды жылдарын, колхоздастыру кезеңіндегі заман ағымын суреттейді. Колхоздастыру кезеңі (ақ пен қызылдың салған қырғыны) мен ашаршылықты (1931-32 жылғы) суреттеген «Құлқынсәрі» - алдыңғы «Бейуақтың» жалғасы іспетті. Ал «Қызыл іңір» - 1937 жылғы әлемді тітіренткен саяси қуғын-сүргін туралы. Жазушы трилогиясының кейіпкерлері Санияз, Ғаббас, Доғал, Ешкей, Құлпынай, Лағыл, Дүр т.б. Әсіресе Мәкі мен Санияз кесек тұлғалы кейіпкерлері арқылы адамгершілік болмысты, халық болмысындағы қастерлі қасиеттерді ашуға ден қояды.
2012 жылы Семей қаласында 17 қазанда қайтыс болды. Әдебиеттер: Мұсаұлы Ы. Шығармалар жинағы: Бірінші кітап: Ағасұлтан.- Семей,2003.-352 6. Мұсаұлы Ы. Шығармалар жинағы: Екінші кітап: Саға. Бейуақ.-Новосибирск: «Советская Сибиръ»,2000-422 6. Мұсаұлы Р. Шығармалар жинағы: Үшінші кітап: Саға. Құлқынсәрі. -Семей, 2003. 352 б.
Мұсаұлы Р. Шығармалар жинағы. Саға. Қызыл іңір: 4- кітап.-Семей, 2003.-351 б. Мұсаұлы Ы. Ұлы ақын еліндегі ұлағатты басылым: («Абай»журналының10 жылдығына орай өткен саптанатты жиналыстан) // Абай .- 2002.-№З.-З-б б. Мұсаұлы Ы. "Семей таңы" - ұшқан ұям: Газет не туралы не жазып еді? // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. - 4 б. Бәшей К. Атамекен азаматы //Ертіс өңірі.-2003.-б қараша.-3 б. Кемелбаева А. Бұл аға басынан не кешпеген //Дидар.-2003.-4 қараша.-36. Тайжігіт Б. Елге оралған «Аға сұлтан» //Семей таңы.-2005.- 20мамыр.-36. Аға сұлтан романының тұсаукесері: жаңа кітап // Үш анық. - 2001. - 12 наурыз Сапаев, Ғ. Асыл кездік қын түбінде жатпайды // Қазақ әдебиеті. - 2003. - 14 қараша. - 14 б.
Нұршайықов , Ә. Шыңғыстау перзенті [мәтін] : "Абай" журналының редакторы, журналист Ырысхан Мусин туралы = Ұлылардың сарқыты : Ы.Мұсаұлына = Көкжиектің арғы жағын көрсететін... = Біз Ырысағаңның шапанынан шыққанбыз // Семей таңы . - 2012. - 23 қараша. - Б. 7 3 желтоқсан Жазушы, аудармашы Жекен Жұмақановтың туғанына 105 жыл (1913-1978) Жазушы Жекен Жұмаханов Абай ауданы Жүрекадыр ауылында кедей шаруа семьясында 1913 жылы 5 желтоқсанда дүниеге келген. Жекен жастайынан өлең жырға үйір болып, аңыз-ертегілерді жақсы білген. Жас кезінен «бақташы бала» атанып, ауылда қой, сиыр баққан. 1925 жылдан бастап оқыған, алғашында қаладағы 19-орта мектепті, Семей педагогика техникумын, 1935 жылы Алматыда жаңадан ашылған Қазақ коммунистік журналистер институтына түсіп, оны айрықша дипломмен бітірді. Бұдан кейін «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясында ұзақ жылдар меншікті тілші, әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарды. Бекен Жұмаханов жас кезінен өлең жаза бастаған. 1905 жылғы орыс революциясына қазақ жазушыларының қатысуы туралы естіген, жинаған материалдар негізінде «Ақ бидай» поэмасын жазды. Поэманың үзіндісі 1939 жылы «Әдебиет майданы» журналында жарияланды. Ж.Жұмаханов соғыс жылдарында, одан кейінгі уақыттарда да барлық шығармашылық қабілетін прозалық шығармалар жазуға жұмсады. Ол Ұлы Отан соғысы жылдарында әуелі Калинин, кейіннен 11-Прибалтика майдандарында «Жауға қарсы аттан» газетінің тілшісі, ротаның саяси жетекшісі болып қызмет атқарды. Соғыстан кейінгі жылдары да Әлия, Мәншүк туралы повестер, әңгімелер жазып, жеке кітап етіп бастырды. Армия қатарынан 1946 жылдың мартында босаған соң, қайтадан журналистика, әдеби өмірге араласты. Жекен жазушы ретінде «Солдат жолы» (1958), «Жазылмаған кітап» (1959), «Келін» (1960), «Қаракөз қарындасым» (1962), «Үш бәйтерек» (1965), «Соқпақ соңы» (1967), «Адам тау қопарады» (1967), «Мен - жұмысшымын» (1972) т.б. көптеген кітаптардың авторы. Бұларда жұмысшы, малшы, жастар өмірінен алынған ауыл тұрмысы шынайы суреттелген. Жазушы драматургиямен де шұғылданды. «Махаббат пен мансап», «Ленинге хат» пьесаларын жазды. Осы елеулі еңбектер қазақ әдебиетінің қажырлы қаламгерлерінің бірі - Жекен Жұмахановтың тіршілігінде тындырғаи игілікті ісі, көзі тірісінде жасап кеткен ескерткіші іспетті. Жекен Жүмақанов Н.Гогольдің «Рим» деген әңгімесін, В.Орловтың «Батыл ой» деген кітабы М.Садовянудың «Митра Кокорь» повесі Морис Торездің «Халық ұлы» деген кітабын қазақшаға аударды. Ж.Жұмахановтың жеке әңгімелері орыс, өзбек, қырғыз, украин, латыш, ағылшын, француз поляк тілдерінде жарық көрді. Жазушы Қызыл Ту орденімен және медальдармен марапатталған.1978 жылы қайтыс болды. Әдебиеттер: Жұмаханов Ж. Делегат: әңгімелер/ құраст. Ә. Бөпебаев.- Алматы: «Жалын», 1983.- 72 б. Жұмақанов Ж. Қарагөз қарындасым: әңгімелер.- Алматы: «Жазушы», 1979.- 304 6. Жұмақанов Ж. Махаббат пен мансап: повестер. - Алматы: Жазушы,1970. - 191 6. Жұмақанов Ж. Мен жұмысшымын: повестер. - Алматы: Жазушы», 1972.- 125 6. Жұмақанов Ж. Шұбартау таңы: повестер мен әңгімелер. - Алматы, «Жазушы», - 1975. - 150 6. Бөпебаев Ә. Елмен етене қаламгер // Ақиқат. - 2004. - № 2. - Б.79-81. Біләлқызы Қ. Ұлы Абайдың немересі Рахиланың үйінде тұрған кезім де болды: [жазушы Ж. Жұмахановтың жары Құралаймен әңгіме.] // Дидар. - 2012. - 24 ақпан. - Б.20. Біләлқызы К. Жәкеңнен көп нәрсе үйрендім // Дәстүр . - 2011. - № 2. - Б.12-14. Ескендір Қ. Майдангер мұрасы: жазушы Жекен Жұмақановтың 100 жылдығына орай "Махаббат пен мансап" кітабының тұсаукесері өтті // Егемен Қазақстан. - 2013. - 2 наурыз. - Б.9. Иманғали М. "Қаракөз қарындасым, құралайым...": // Қазақ әдебиеті. - 2004. - 1 қазан. - Б.10 Иманғалиева М. Жекен Жұмаханов – журналист // Сынып жетекшісі. - 2004. - № 4. - Б.44-46. Имантаева А. Шығарма шырайы - шеберлік // Ертіс өңірі. - 2004. - 12 ақпан. - Б.27. Қажмағанбетова Г. Ж. Жұмақанов "Әлиянің ерлігі // Білім технологиялары. - 2012 . - № 3. - Б.13-14. Нұршайықов Ә. Жекен Жұмақанов // Семей таңы. - 2004. - 9 қаңтар. - Б.4. Айы, күнi белгiсiз атаулар: Алаш қайраткері Отыншы Әлжановтың туғанына 145 жыл. (1873 - 1918) Отыншы Әлжанов – белгілі қоғам қайраткері, Алашорда үкіметінің мүшесі, фольклорист. Ол Семей облысы Зайсан уезі, Нарын болысында дүниеге келген. 1918 жылы қайтыс болады. 1887 жылы орыс-қазақ училищесін аяқтайды. 1890-1894 жылдары Омбы гимназиясын және мұғалімдер семинариясын оқиды. 1894-1895 жылдары генерал-губернатордың аудармашы-кеңесшісі, 1895-1907 жылдары Ақмола облыстық сотының аудармашысы, 1907-1909 жылдары Көкпекті ауданындағы қазақ-орыс училищесінің меңгерушісі болып қызмет етеді. 1907 жылы Санкт-Петербург қаласында бұратана халықтарының мектептері туралы комиссия отырысында қаралған сұрақтар бойынша, қазақ халқының дамуындағы мәселелер туралы баяндама оқиды. О.Әлжанов қазақ даласындағы көші қон, ұжымдастыру мәселелеріне қарсы шықты. Осы үшін О.Әлжанов Лепсі уезі Семиреченск ауданына 5 жыл жер аударылады. 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін ол Семиреченск облысындағы «Алаш» қозғалысының басшыларының бірі болады. 1917 жылы 5-13 желтоқсандағы Орынбор қаласында өткен екінші бүкіл қазақ сьезінде Алашорда үкіметінің мүшесі болып сайланады. О.Әлжанов Семиречьеде большевиктерге қарсы күресте, Алаш милиция жасағын басқарып жүргенде қайтыс болады. Кеңес үкіметі оның отбасын саяси-қуғынға ұшыратады. Әдебиеттер: 1. Бегалин К. В составе империи: детская энциклопедия Казахстана. - Алматы: Аруна, 2011. - С.84 2. История казахстана: энциклопедический справочник. - Алматы: Аруна, 2010. – С.46 3. «Казахстан» Национальная энциклопедия. Том.1 / гл. ред. Б.Аяган. - Алматы: Главная редакция «Қазақ энциклопедиясы», 2006. – С.203 4. Қапаева А. Отыншы Әлжанов // Қазақ тарихы. - 2001. - №3. - Б.58-64; №5. - Б.47-52; №6. - Б.53-57 5. Кәрімов М. Алашқа қызмет еткен Отыншы Әлжанов // Семей таңы . - 2016. - 15 сәуір. - Б.17 6. Кемеңгер Қ. Қымбатты Отыншы... сендей ұл туған ел ешкімнен кем болмас // Абай. - 2014. - №3. - Б.41-45 7. Сәтиев Х. Отыншы Әлжановты білесіз бе? // Семей таңы. - 2009. - 4 маусым. - Б.3 8. Сәтиев Х. Алаш арыстарының аты жаңғырды // Семей таңы. - 2015. - 3 қараша. - Б.3 9. Тайжігіт Б. Алаштың ардақтысы: отыншы Әлжановты лайықты бағалай алып келеміз бе? // Ертіс өңірі. - 2015. - Б.11Альжанов Отынши – общественный деятель, член Алашординского правительства, просветитель, фольклорист. 1878 Облыстық статистика комитетінің құрылғанына 135 жыл 1878 жылы Семей қаласында алғашқы облыстық статистика комитеті құрылады. Ол өлкенің мәдениеті мен тұрмыс тіршілігін зерттейтін, қызығатын тұңғыш мекеме болатын. Семей статистика комитетінің алғашқы хатшысы және басшысы болып Е.П.Михаэлис тағайындалды. Ол қалада 1869-1882 жылдар аралығында тұрып бүкіл қазақ халқының тарихын, мәдениетін зерттеп танып біледі. 1875-1882 жылдары Михаэлис жыл сайын облыстың әлеуметтік жағдайына есеп беріп, әкімшілік қаулылардың жобасын жасап отырған. Ол Семей қаласындағы 1883 жылы қоғамдық кітапханалармен өлкетану музейлерінің ашылуына негіз болған ұйымдастырушылардың бірі болды. Комитетте белсенді роль атқарған, қазақ халқының этнографиясын зерттеуге ұзақ уақытын арнаған жергілікті судья П.Е.Маковецкий болды. Ол Ұлы Абаймен дос болған және А.Л.Блек, С.С.Гросс, Н.И.Долгополов және басқа саяси өкілдермен араласты.1887 жылы П.Е.Маковецкий жалпы статистикалық комитеттің отырысында Семей облысының этнографиялық жағдайын зерттеу мақсатында жасалған бағдарлама ұсынды. Комитеттің жалпы отырысы бұл ұсынысты қолдап, оған осы бағдарлама негізінде ғылыми материалдар жинауға жоғары жақтағы чиновниктерге ұсыныс айтуға кеңес берді. Алайда, Маковецкий және басқа өкілдер Семей қаласынан кетіп олардың қызметі ешкім жалғастырмайды. Статкомитет Семей музейіне қазақ тұрмысынан көрініс беретін заттарды жинастыруға үлкен көңіл бөледі. 1887ж комитеттің ұсынуымен Екатеринбург қаласында өткен Сібір-Орал ғылыми-өнеркәсіптік көрмесіне қазақтың этнографиясын көрсететін құнды заттарды қойды. 1894-1898 жылдары комитеттің хатшысы болып В.П.Никитин, одан кейін Н.Я Коншин болады. Осы азаматтардың бастауымен комитет үнемі жұмыс есептерін, отырыс хаттамаларын «Памятные книжки Семипалатинской области» кітапшасына жазып отырды, кітапшаның екінші бөліміне зерттеу материалдары да енгізіліп отырды. Комитеттің басқа мүшелеріне Семей облысы бойынша экономика, статистика, этнография бойынша мәліметтер жинау үшін іс-сапарларға шығу ұйымдастырылып отырды. Ауыл тұрғындарының саны, тұрғылықты тұрғындардың және көшіп келген тұрғындардың тұрмыс тіршілігін терең зерттеумен комитет хатшысы Н.Я Коншин айналысты. Әдебиеттер: Бюллетень Семипалатинского Губернского Статистического Бюро №1, № 2, №3 15 октября 1923 г. - Семипалатинск: Типогр. Коопер. изд.-ва "Степная Правда", 1923. - 15 с. Поаульныя таблицы статистических сведеній Семипалатинской области на 1909 годъ. - 1909. - 753 с. Семипалатинскiй областной Статистическiй Комитетъ за 1894 годъ. - Семипалатинск: Типографiя Семип. Обл. Правл., 1895. - 62 с. Таблицы Статистическихъ сведеній Семипалатинской области за 1914 годъ. - 84 с. Зулхаров Г. Изучавший обычаи казахов // Наше дело. - 2015. - 1 октября. - С.10 Кашляк В.Н. Семипалатинск. Три века истории. - Новосибирск, 2002. – 371 с. Палу Д. Статистика – муза итогов // Вести Семей. - 2010. - 1 декабря. - С.4 Рамазанова Ф.С, Дауконова Р.Т Научное описание края в материалах деятелей Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского Отдела Русского Географического Общества // Вестник Государственного Университета имени Шакарима города Семей. - 2016. - №3. - С.273-277 Сазонова А. Здесь царил дух просвещения // Спектр. - 2008. - 18 июня. - С.16 Семипалатинску 285 лет / сост. К.А. Байгужинов, М.А. Галиев. - Семипалатинск. - 2003. - 116 с. Сердалина С. Экскурс в историю казахстанского краеведения // Вести Семей. - 2017. - 31 января. - С.6 Тусунбаева Т.У. Они были первыми // Арна. - 2002. - 29 марта. - С. Этнограф, өлкетанушы, суретші Виктора Белослюдовтың туғанына 130 жыл (1883-1916) Виктор Николаевич Белослюдов 1883 жылы Семей қаласында дүниеге келді. Әкесі облыстық правлениеде чиновник болып қызмет етті. Белослюдовтар отбасында тәрбиемен анасы айналысқан, сондықтан Виктор Николаевич әрқашанда мінезі нәзік еді. Виктор әкесінен ерте жасында айырылған. Барлық ауыртпалық жалғыз анаға батып отырды. Бірақ, Варвара Васильевна Белослюдова – Виктордың анасы барлық өмірлі ғұмырын балаларының тәрбиесіне арнады. Ол балаларына қызықты әңгімелер, тақпақтар ж.т.б кітаптар оқытуды талап етіп отырды. Өз күнделігінде Виктор былай деп жазады «Спасибо маме за воспитание. Она умная и добрая. Она никогда нас не наказывала, хотя мы, дети, может быть, и частенько заслуживали наказания». 1891 жылы күзде Викторды бес кластық қалалық училищеге оқуға береді. Ол сабақты жақсы оқиды, сурет салуға деген ынтасы жоғары болады. Сурет сабағында кейде мұғалімнің орнында қалып жүретін. Гимназия ішіндегі курсты бітірген соң әрі қарай не істеймін деген сұрақ туады. Осылай үйіндегі отбасы мүшелерімен ақылдаса отырып, Виктор Мәскеу қаласына суретшілік білімін жетілдіруге оқуға баруға шешім қабылдайды. Виктор жолына аздап қаражат жинап 1899 жылы Мәскеу қаласына Строгановск өнер училищесіне оқуға түседі. Оның туындылары Парижде және Бүкілресейлік сурет көрмелеріне жіберілді. 1906 жылы Строганск училищесін аяқтаған соң өзінің отанына, туған өлкесі Семей қаласына келеді. Өз туған жерінде қызмет жасауға бел байлайды. 1906 жыл ағайынды Белослюдовтар музейі ашылады. Викторды туған өлкенің тарихы өте қатты қызықтырады. Оған ерекше қызықты болған өлкенің археологиясы мен тарихы болады. Көптеген коллекциялар жинақтайды. Музейде жиналған тарихи заттарды Виктордың жинауы арқылы жүзеге асқан. Музейдің көпшілігі картина галереясынан тұрды. Барлығы 4000 мыңнан аса заттар қойылды. Ол Семейдің орыс географиялық қоғам мүшесі бола жүріп облыстық тарихи-өлкетану музейінің құрылуына ат салысты. Қазақстанның белгілі өлкетанушысы Б.Г.Герасимов Виктор Николаевичпен қатты жолдас болған. Ол Виктор Николаевич туралы былай деп жазады. «Некоторые сибирские литераторы обращались с просьбой иллюстрировать их рассказы рисунками, и он охотно соглашался, - раз дело касалось родного края». 1910 жылы Томск қаласында поляк жазушысының поэмасы жарық көреді, оған Виктором Николаевичем Белослюдовтың 50-ге тартар иллюстрациялық суреттері дайындалған. Виктор Николаевич Шығыс Қазақстанның этнографиясы мен тарихын жинап, зерттеген аса айқын, өлкетанушы, археолог. В.Н. Белослюдов тек сурет салумен айналысып қана қойған жоқ, оның қаламынан бірнеше өлеңдер жарық көрді. Өлеңдері «Семипалатинский край» газетіне басылып шығып тұрды. В.Н. Белослюдовтың өмірі қысқа болады, ол 23 наурызда 1916 жылы 33 жасына қараған шағында өмірден озды. Ол артына үлкен мұра қалдырды, қазақ және орыс ұлтының өкілдері арасындағы мықты достық сезімін келесі ұрпаққа үлгі қылып қалдырып кетті. Виктор Николаевичтің оның шәкірттерінің салған сурет альбомдары, этнографиялық экспонаттары, киімдер, үй тұрмысына қатысты заттар, минералдар коллекциясы, палеонтологиялық қалдықтар, т.б көне жинақталған заттары Семей қаласындағы тарихи-өлкетану музейінің алтын қорында сақталған. Бұл экспонаттар зерттеушілермен өлке тарихын қызығатын азаматтардың қызығушылығын туғызады.
1. Джуманбаева Айнур. Они стояли у самых истоков // Вести Семей. - 2013. - 12 марта. - С.3 Дурново Ирина. Исследователь Прииртышья // 7 дней. - 2013. - 4 июля. - С.9 Дьяконова О. Его вдохновляла родина: о художнике и краеведе В.Н.Белослюдове // Голос народа. - 1998. - 7 мая Жуков П. "Бывают странные сближенья..." // Казахстанская правда. - 2006. - 17 февр. - С.11 Әнші, драмалық актер Әміре Қашаубаев, туғанына 130 жыл (1888-1934) Әміре Қашаубаев - 1888 жылы (кейбір деректерде 1886 жылы) Семей облысы, Абыралы ауданына қарасты Дегелең тауының етегінде туды. Әкесі Қашаубай кедей адам болған. Әміре тұрмыстың үлкен ауыртпалығын бастан кешкен. Қандай ауыр жалшылық жұмыста жүрсе де Әміре мойыған жоқ. Жастайынан әнге үйір болып, ыңылдап ән салатын. Әрі-бері өтетін қала жұрты керемет дауысты естіп тыңдап тұрып қалады екен. Кейіннен қаладағы болатын ойын сауық Әміресіз өтпейтін болды. Тұрмыс тауқыметі қаншалықты қиын болса да мейірімді әке-шеше өнерлі баланың маңдайын қақпады. Сөйтіп, әке-шешенің батасын алған өнерлі бала жалшылықтан босап, Арқа әншілерінің Меккесі болған Қояндыға жол тартады. Бұл Әміренің ән сапарына, музыкаға жол тартқан кезі болды. Онда жаяу Мұса сияқты әншілермен кездесіп, үйреніп, репертуарын байытады. Әншілерден үйрене жүріп өзінің ән айту стилін байытуға күш салады. Сөйтіп, он үш жасынан ән салып, Жаңа Семейдің шала қазақ, татарлар арасында "әнші бала" атанып, жасы он сегізге таянған Әміре үшін үлкен жаңалықтар болды. Әнге байып Семейге қайтқан Әмірені қалалықтар қызу қарсы алды. 1921-1924 жылдары Семейде құрылған "Ес-аймақ" ұйымына кіріп, әншілігін шыңдай түседі. Онда ол әнші Майрамен кездесіп домбырамен, гармонға қосылып Семейдің жәрмеңкесін қыздыра түсті. Әміре дауысы Мәскеуге дейін жетіп: "Қазақ өншісі Әміре Қашаубаев Парижде болатын жержүзілік көрмеде қойылатын этнографиялық концертке қатысуға келісім бере ме екен? Соның хабарын тез білдіруіңізді сұраймыз. Жол қаражаты, гонорары төленеді. Мерзімі - июнь, июль айлары. РСФСР Халық Ағарту Комиссары - Луначарский" деген Семейдің губерниялық ағарту бөліміне телеграмма келеді. Әміре Мәскеуге жол тартады. Парижде болатын концертке қатысу үшін астанаға басқа ұлт республикаларынан белгілі өнерпаздар келеді. Париж концертіне дайындық есебінде өткен Үлкен театрдағы концерт табысты етті. Ол туралы: "Керемет концерт. Керек болса - башқұрттың қурайшысы Исенбаев, қазақтың әншісі Әміре Қашаубаев, өзбектің бишісі және әншісі Тамара Ханум. олардың өнерлері еуропалықтардың нөмірлерінен кем түспейді, ал қолдарындағы қандай жұпыны құрал десеңізші- деп жазады "Правданың" 1925 жылғы 26 июнь күнгі номерінде. Әміре этнографиялық ансамбльмен Парижге барып қайтады. Парижде 11 концерт береді. Сол коцерттерде Әміре өзінің сүйікті әндері "Ағаш аяқ", "Үш дос", "Екі жирен", "Дудар", "Қос барабан", "Қызыл бидай" тағы басқаларын айтады. Ансамбльдің концерті бұрын-соңды ондай музыканы тыңдамаған Париж халқына қатты ұнайды. Ол туралы "Қазақтың әншісі Әміре Қашаубаев өзінің халықтық манерада айтылатын емін-еркін даусына ұлт аспабы домбырасының сүйемелін қосып өз елінің жаныңды толқытатын әндерін орындады", - деп жазады. Француздың белгілі музыка зерттеуші ғалымы "Лемюзикаль" журналында Әміренің дауысы сирек кездесетін музыкалық көрініс екенін жазады. Әміре Қызылордадағы театр труппасына жұмысқа кіріп, 1926 жылы январьдың 13-күні М.Әуезовтің "Еңлік-Кебек" пьесасы мен қазақ тарихында бірінші рет қойшы Жапалдың ролін сомдайды. Сөйтіп, Әміре әрі әнші, әрі актер ретінде де таныла бастайды. 1927 жылы сәуір айында Әміре тағы Мәскеуге шақырылып, советтер съезінде концертке шығып, тағы бір үлкен табысқа ие болады. Сол жылдың жазында әнші Германияның Майнадағы Франкфурт қаласында болатын Жержүзілік музыкалық кермесіне жіберіледі. Мұнда Әміре тоғыз концерке қатысып, көрермендердің үлкен сүйіспеншілігіне бөленеді. Сөйтіп, шетелге екінші рет өнер көрсетуге шыққан әнші өнер қайраткерлерінің ішінде ерекше табысқа ие болады. Әміре қайтып, Қызылордадағы театрына келеді. 1928 жылы театр Алматыға көшкенде де бірге жүреді. Концерттерде басты артист болып белгіленеді. 1933 жылы драма театрының жанына құрылған "Музыкалық студияның" ішінде бірінші болып жүреді. Ол студия келесі 1934 жылдың 13 қаңтарында "Музыкалық театр" болып, М.Әуезовтің "Айман-Шолпан" атты музыкалық пьесасымен ашылды. Онда Әміре басты рольдің бірін атқарады. Бірақ өмірі ұзақ болмай сол жылдың күзінде қайтыс болады. Сөйтіп, замана көшінде аққан жұлдыздай із қалдырған өнер саңлақтарының бірі- Әміре Қашаубайұлы болды. Оның есімі қазақ өнері тарихында алтын әріппен жазылды. Әміренің керемет қайталанбас даусын шетелдіктер өте жоғары бағалады. Франция ойшылдары Анри Барбюс: "Мен Әміредей әншіні сирек кездестірдім"-десе, Ромен Роллан Әміре даусына қайран қалып: "Мен Шығыста әншіні бұлбұл құсқа неге теңейтінін енді түсіндім"- деп жазады. Ал, Мұхтар Әуезов 1920 жылдарда "Ес-аймақ" ұйымында жүргенде-ақ: "Сен, Әміре, Семей өңірінің ғана емес, бұған қоса Ұлы жүз бен Кіші жүз өндерін, романс сияқты ырғағы мол, сезімі зор Мұхит әндерін үйренуің керек. Сонда ғана сен жалпы қазақ әншісі атанасың. Ал қазақ атынан ән айтсаң есімің әлемге танылады"- деп сол кезде-ақ көрегендік танытқан. Ал, Әміре туралы жазушы, өнер зерттеуші Жарқын Шәкерімов: "Әміре ғасыр кешіндегі замана тудырған дара тұлға. Халқымызда әйгілі әншілер жүздеп саналады, өсіп келеді, әлі де туар. Ал, Әміре жалғыз. Ол халқымыздың мәңгілік тарихында солай сақталуы тиіс", - деп бағалайды.
Ескекбаев, Д.Мәскеу мұрағаттарындағы Әнші Әміре деректері [Мәтін] / Д. Ескекбаев // Ертіс өңірі . - 2016. - 12 тамыз. - Б. 10-11 Иманбаева А. Ән атасы Әміре // Мәдениет.-2010.-№ 2.-43-45 б. Нұғманбекова, Р. Әміренің Отаны - әннің Отаны: семейде Әміре Қашаубаевтың 125 жылдығына орай бірқатар шаралар өтуде. // Дала мен қала. - 2013. - 14 қараша. - Б. 16 Нұрқасым, Қ.Спектакльден кейінгі ойлар [Әміре туралы] // Ертіс өңірі. - 2013. - 18 желтоқсан. - Б. 10 Нұрқасым Қ.Әнші тағдыры - ұлт зиялылардың тағдыры // Театр.кz. - 2015. - №1. - Б. 54-56 1898 Ақын Иса Биназаровтың туғанына 120 жыл (1898-1964) Иса Биназаров - кезінде әрі ақын,әрі күйші атанған өнерпаз адам. 1898 жылы Абай ауданының Абыралы совхозында дүниеге келген. Арғы атасы Байжан да, өз әкесі Биназар да кезінде елге мәлім, дәулетті адамдар болған. Иса жастайынан-ақ аңыз, қиссаларды жатқа айтатын болған. Бертін келе Абайдың және оның төңірегіндегі ақындардың өлеңіне ден қойып, жаттап, өзі де өлең шығара бастайды.Ескіше білім алса да, оқығанынан тоқығаны көп Иса кейінірек тағы да бір үлкен өмір мектебіне тап болады. Бұл Иса 1917-1919 жылдары екі жылдық педкурста оқиды. Көкірек көзі ояу, өнердің дәстүрлі мектебінен тәлім алып келген ол, озық ойлы, танымы мол замандастарымен танысып, оларға жақын жүруге ұмтылады. Әртүрлі үйірмелерге қатысып, халық алдына шығып өнер көрсете бастайды. Жаңа заман, жаңа дәуір ықпалына орай енді оның өлеңдерінде де жаңа тақырып, тың ойлар бой көрсетеді.Осында өткен екі жылда ол қазақтың тарлан ұлдары Қ.Сәтбаевпен, Ж.Аймауытовпен, Ә.Қашаубаевпен танысып, араласады. Сол кездегі қазақ жастарының зиялылары атанған осы адамдардың касына еріп, жаңа өмір идеяларын насихаттауға бейімделеді. Ақынның замандастарының айтуына қарағанда, ол әсіресе, Ж.Аймауытовпен жақсы қарым-қатынаста болған екен. Аз ғана бірге болғанмен олардың өмірге деген көзқарастары, жалпы ой-пікірлері тоғысқан тәрізді. Сол кісінің ақылымен Иса сол кезде шығып тұратын «Қазақ тілі» газетіне ел өмірі туралы хабарлар жіберіп тұрған. Иса Биназаров ғұмырының негізгі арқауын әділдікті қорғауға, қараңғылық жайлаған ел көкірегін оятуға бағыштаған адам. Айтыс - ақындардың өнер сайысы, ұрпақтан ұрпаққа қанаты талмай шарықтап келе жатқан ауыз әдебиетінің - шеберлік пен тапқырлықтың, өлең өнерінің кестесі. Иса да өзінің шеберлігімен, тапқырлығымен, ұшқырлығымен айтыс ақыны атанған сөз зергері, Иса мұрасымен таныс жанашыр қауым оның бірнеше айтыс-сайыстарын біледі.Ол Қазақ ССР Ғылым академиясы М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының ұйымдастыруымен 1961 жылы тамыздың 3-5-күндері Алматыда өткен ақындардың республикалық мәслихатына қатысты. Өлеңді өмірлік серік еткен Иса оның әртүрлі жанрларына қалам тербеген. Акынның «Ақылға бағынышты», «Қарқаралы-Қазыбек» тәрізді бірнеше поэмалары бар. Өкінішке орай бұл өлеңдер баспа бетін көрген жоқ. Өлеңдері «Халақ ақындары»,(1953). «Пернедегі термелер» (1965), «Айтыс» (3-т., 1965) жинақтарына енген. Иса өнерінің сабақтас тағы бір саласы - оның күйшілігі. Абай, Абыралы өңірінің жұртшылығы оны Толеуғожа күйшінің ізбасары, дәстүрлі Тоқа күйлерінің насихатшысы ретінде жаксы біледі. Иса Биназаров - ақындығымен, күйшілігімен ел аузына іліккен өнерпаз ғана емес, ұйымдастырушылық қасиеті мол, ел басқарған қадірменділердің бірі. Ол кісінің өмірбаянында мұғалім, мектеп директоры, қызыл отау басшысы, сот қызметкері болғандығын көрсетеді. Оның осындай қоғамдық өмірі мен қызметі туралы белгілі жазушы С.Бегалиннің «Замана белестері» деген романында жан-жақты ашып көрсетеді. Иса Биназаров 1964 жылы Алматы қаласында өмірден кайтты. Әдебиеттер: Асабаев З. Иса ақынның ұлы Амантай ғалым // Мәдениет. - 2012. -№4. - Б.44-45; Парасат. - 2011. - №11. – Б.10-11 Әлімбек Қ. Атадан ұл туса игі еді // Қазақ әдебиеті. - 2005. - 20 мамыр. – Б.І2 Биназаров И. Ақылға бағынышты // Семей таңы. - 2003. - 14 наурыз. –Б.14 Дүйсембаев М. Иса Байназаров: естен кетпес есімдер // Семей таңы.- 1990.-18 тамыз. Елдің елдігі мен берекесін жырлаған: [ақын Иса Биназарұлының туғанына 100 жыл] // Үш анық. - 1998. - 1 тамыз. жүктеу 0,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау