101
жанұя немесе үй шаруашылығы ескеріледі. Мәліметтерәрбір адамның өзінен
тікелей алынады.
Ресей халқының алғашқы санағы 1897 жылы қаңтар айыңда өткізілді.
Санақ төмендегі сұрақтарды қамтыды: аты, әкесінің аты, фамилиясы, жанұя
жағдайы (бойдақ, үйленген, жесір, ажырасқан), шаруашылық басшысына
қатынасы (ағайыны, жегжаты, асыраңды бала немесе бірге тұрушы, үй
қызметшісі немесе малайы, жұмысшы және т.б.), жынысы, жасы, хал-жайы
немесе сословиесі. діни көзқарасы, туған жері, тізімге алынған жері, тұрақты
мекенжайы, ана тілі, сауаттылығы, кәсібі (негізгі жөне қосымша). Санақ
материалдары 89 том болып жарияланды.
Кеңес дәуірінде халықтың бірнеше санағы: 1920, 1923 (қалалық), 1926, 1939,
1959, 1970, 1979 және 1989 жылдары –өткізілді. Осы санақтарды өткізілу
уақытының кеңес мемлекеті тарихының белгілі кезеңдеріне байланысты екені
байқалады. Мысалы, азамат соғысының аяқталуы мен жаңа экономикалык,
саясатқа өтуі; халық шаруашылығын қалпына келтіру процесін аяқтау мен
халык шаруашылығын социалисте жолмен реконструкциялау; КСРО-да
негізінен «социалистік қоғам құру» мен «социализмді толық және түпкілікті»
орнату және т.т. деп аталатын дәуірлерге байланысты.Бұл санақтың
қорытындылары в 1920–1925 жыддары «Труды ЦСУ-да» жарияланды.
1923 жылы жаңа экономикалық саясатты жүргізу мен халықты еңбек сала-
ларына қайта белуге байланысты, КСРО халқының әлеуметтік-өндірістік
белгілерін анықтау мақсатымен тек қана қала тұрғындары арасында тағы да
санақ жүргізілді.
Бірінші бүкілодақтық санақ КСРО халықтарының саны мен құрамын анықтау
мақсатымен 1926 жылы өткізілді. Қорытындылары 1933 жылы аяқталып, 56
том болып басылып шыкты.
1939 жылғысанақтың қысқаша қорытындылары 1940 жылы жарияланды, оның
материалдарының толық қорытындыланып басылуына Ұлы Отан соғысының
басталуы бөгет жасады.
Келесі халық санағы 1959 жылы өткізілді. Материалдары 17 том болып
басылды. Оның бір томында КСРО бойынша жалпы деректер беріліп,
басқаларында одақтық республикалардың материалдары топтастырылды.
Мұндахалықтың саны, ұлтық құрамы, қала мен село тұрғындары санының
айырмашылығы, білім дәрежесі, қандай әлеуметтік топқа жататындығы,
халықтың халық шаруашылығының салаларына қарай бөлінуі туралы
мәліметтер бар.
1970 жылғы халық санағы қорытындылары 70-жылдардың бірінші жартысында
жарияланды. 1979, 1989 жылдары КСРО халқының жаңа санақтары өткізідді.
Сөйтіп, алғашқы санақ Қазақстан территориясында Қазан төңкерісіне дейін
1897 жылы өткізілсе, Кеңес өкіметі дәуірінде 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 және
1989 жылдары жүргізідді.
Сонымен, халық санағы адамдардың саны мен оның құрамын бір белгілі
уақыттакөрсететін тиянақты дерек болып саналады. Алайда, осы санақтардың
мәліметтері тарихшыны толық қанағаттандырмайды. Оның себебі бір санақ пен
102
екінші санақтың арасында ұзақ мерзімнің орын алуы мен санақ бағдарламасы
шеңберінің тарлығында. Сондықтан тарихшылар көп жағдайда күнбе-күнгі
демографиялық санақ пен халықтың ішінара зерттелген материалдарына
жүгінеді. Күнбе-күнгі демографиялық санақта адамдардың тууы мен өлімі
жүйелі түрде тіркеледі. Тіркеу адамның туған жерінде бір айдың ішінде, ал
оның өлімі сол жердің жергілікті азаматгық хал-ахуал актілерін тіркеу
бюросында (ЗАГС-те) немесе ауылдық жердің кеңесінде үш күн ішінде жүр-
гізіледі. Бұл жұмыстың қорытындылары ай сайынғы шығарылып отырады.
Демографиялық санақта халықтың көшіқон (миграция) мәселесіне үлкен көңіл
бөлінеді. Санақтың бұл түрінің мәліметтері қүнды дерек болып саналады.
Тарихшылар халықтың саны мен олардың көшіп-қонуы туралы дәл уақыты
көрсетілген деректерді пайдалану мүмкіншілігі бар.
ә)Өнеркәсіп санағы елдің экономикалық дамуын бақылауға мүмкіңдік береді.
Өнеркәсіптің санақ деректері екі үлкен топқа бөлінеді. Олардың біріншісіне
өнеркәсіп санақтарының материалдары, екінші тобына күнбе-күнгі мәліметтер
жатады.
КСРО өнеркәсібінің бірнеше санағы 1918 жылы өткізілді. Онда өндеуші жөне
өңдіруші өнеркәсіп орындары есепке алынды. Санақтың бағдарламасы
бойынша елдің кәсіпорындары, олардың иелері, құрылымы мен басқарылуы,
әкімшілігі мен техникалық мамандары, жұмысшылары, қаржы жағдайы,
техникалық жабдықталуы, шикізаты, өндірілетін өнімдері т.б. туралы
мәліметтер жиналды. Бұл санақ 1913-1918 жылдың тамыз айына дейінгі Ресей
өнеркәсібінің даму жолынанықтауға арналады.
Санақпен елдің еуропалық бөлігінің 31 губерниясының 9750 кәсіпорны
камтылып, оның толық қорытындылары 1926 жылы «Труды ЦСУ» деген екі
басылымда баспадан шықты. Бұл басылымдарда өнеркәсіп санағының көптеген
қажетті мәселелері қорытындыланбай қалды.
1920 жылы өнеркәсіптің жаңа санағы өткізілді. Санақ материалдарын Орталық
санақ басқармасы топтастырып, территориялық принцип пен өндіріс топтары
негізінде берді.1923 жылы желтоқсан айында тағы бір өнеркәсіп санағы
өткізілді. Оның бағдарламасы өткен санақтыңсұрақтарын қайталады.Бұл
санақтың бұрынғы санақтардан елеулі айырмашылығы болмады.1920, 1923
жылдары өткізілген санақтарды санақшылар методологиялық жағынан дұрыс
өткізілмеген деп санайды. Оларда ірі өнеркәсіп ұсақ өнеркәсіптен бөлініп
берілмеген, сондықтан ол санақтардың мәліметтерін 1918 жылғы санақтың
мәліметтерімен салыстыруға келмейді. 1923 жылғы санақ тек қана қалаларда
өткізілгендіктен, оның нәтижелерін 1920 жылғы санақтың жарияланған
материалдарымен салыстыруға болмайды.
Келесі санақтар 1925, 1927,1929 жылдары өткізілді. Оларда ұсақ өнер-
кәсіпшілер, қолөнершілер, кустарлар бүкіл ел бойынша есепке алынды. 1930
жылдан бастап өнеркәсіп санағы кәсіпорындарының жылдық есептеріне
негізделіп беріле басталды.Жылдық есептер санақтық және бухгалтерлік
құжаттар бойынша жасалды. Өнеркәсіп саласындағы санақ мәліметтері Халық
шаруашылығының Жоғарғы Кеңесі (ВСНХ) мен Орталық санақ басқармасының
Достарыңызбен бөлісу: |
