91
табылғанша «Джами – ат –Таварих» –«Жылнамалар жинағы» деп атауды
ұсынған.
Ол жырақта жүрсе де, қазақ хандарының саяси-әлеуметтік жағдайлары,
Қазақстанда рулық-патриархалдық қатынас қалыптасуы, хан төңірегіндегі
сұлтандар
мен
қаршылар,
бектер
мен
хафиздер
т.б.
жайында
деректімәліметтержазып қалдырды. Автор Шығыс елдеріне, оның шаһарларына
шолу
жасап,қазақ
сахарасын
мекендегенжалайыр,арғын,қыпшақ,қаңлы,найман,керей,алшынт.б. түркі ру-
тайпаларына тарихи сипаттама берді.
«Мен дүние жүзіндегі неше түрлі мемлекеттерді аралаған, әділ үкім, нақыл
сөздерге қанық көптеген кітап оқыған адаммын»,дейді ол өзі жайында.
Мұнда қазақ хандығыныңХ ғасырдың басынан бергі ішкі-сыртқы жағдайлары,
қазақ тайпаларының халық болып қалыптасуы, оның халықаралық жағдайлары,
хандардың және олардың төңірегіндегі түрлі әлеуметтік топтардың саяси
ахуалдары жөнінде аса құнды мәліметтер берілген.
Еңбек үш бөлімнен тұрады: Борис Годунов билігін бейнелеу; Рашид ад-Диннің
«Джами ат-Таварих» атты еңбегінің қысқаша аудармасы; Орыс ханның Ораз
Мұхаммед сұлтанға дейінгі қысқаша аудармасы.
Ол Рашид ад-Диннің парсы тіліндегі «Жамиат-тауарих» шежіре кітабына
сүйене отырып, Шыңғысхан әулеті және оның өзі жайында аса мол деректер
келтіреді, қазақ хандарыныңөмірбаянынатоқталады. Онда қазақ жері, оның
қалалары, ХIII–ХVӀ ғ. Аралығындағы қазақ жеріндегі оқиғалар, қазақ
хандарының ішкі-сыртқы жағдайлары, әлеуметтік топтар және қазақжерін
мекендеген ежелгі рулар бірлестігі жайындадеректербар.
Бұларға қосымша алтынордалық ірі қайраткер Едіге батыр жайында дастаны
берілген. Қадыр Әлінің бұлеңбекті жазудағы негізгі мақсаты – өз әміршісі
Шыңғыс хан ұрпағы Ондан сүлтанның баласы Оразмұхаммедтің хан тағына
лайық екенін дәлелдеу. Екінші бірмақсат: патша Борис Федоровичтің мәңгі
әділдігін, ақтығын айту және тағы жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханды
жоғары мәртебеліпатшаныңқүрметпен хандыққа отырғызғанын көрсету үшін
жазылды.
Қадыр Әлі би еңбегініңқазақ халқының,қазақ хандығыныңқалыптасу процесін
зерттеп білуде алатын орны ерекше.
Әдебиет
Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. – Алматы: Қазақ
университеті, 2003. – 35 б.
Атабаев Қ.М., Тасилова Н.А.,.Толамисов А.Ғ. Деректану пәнін оқыту
методикасы:Оқу құралы –Алматы «Қазақ Университеті» 2011 35б.
Күзембайұлы А,Әбіл Е. Тарихнама. Оқу құралы. Қостанай,2016 125б.
Тулибаева Ж.М. Персоязычные источники по истории казахов и Казахстана
ХІІІ–ХІХ вв. – Астана,2006-256/10-18б.
92
Р.Сыздықова."Язык "Жамиат-тауарихЖалаири", Алматы, 1989 Утемиш-хаджи.
Чингиз-наме/Факсимиле,
перевод,
транскрипция,
текстологические
примечения, исследование В.П. Юдина. Комментари и указатели М.Х.
Абусеитовой. – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 296 с (С. 119.).
Материалы по истории казахских ханств XV–XVII веков (Извлечения из
персидских и тюркских сочинений)» (ответственный редакторБ. Сулейменов.–
Алма-Ата, 1969.).
История Казахстана в арабских источниках IX–XVI вв. В трех томах.
Алматы: «Дайк-Пресс», 2005.
9. ҚҰЖАТТЫҚ ДЕРЕКТЕР
Жоспары
1. Заңнамалық құжаттар.
2. Акт тарихи дерек.
3. Іс қағаздары.
1. Заңнамалық құжаттар
Белгілібір мемлекеттің құқықтық жүйесінің негізін қалайтын, жоғарғы
билік бекіткен, заңдық күші бар нормативті құжаттарды заңнамалық деп
атаймыз. Аталған құжаттар зерттеуші үшін таптырмайтын тарихи дерек
екендігі айтпасада түсінікті.
Құқық нормалары мемлекетің өзмен қатар пайда болады.Көне қоғамдарда
адамдар арасындағы қарым –қатнас әдеттік норма бойынша реттелді. Келе-келе
саяси-экономикалық және әлеуметтік мәселелердің күрделенуіне байланысты
оларды реттеп отыратын заң жүйесінің қажеттілігі туындайды.
Ең көне заңдар жинағыныңбіріХаммурапизаңдары деп аталады. Бұл заңдар
ертедегі Вавилон жеріндеХаммурапипатшалық еткен кезде, шамамен біздің
93
заманымыздан бұрынғы 1760 жылы қабылданған.Бұлзаң Ежелгі Шығыстағы
құл иеленушілік құқықтың аса маңызды ескерткіші болып есептеледі.
Хаммурапи заңы баптарға бөлінбеген, бірақ француз ғалымы В.Шейл тұнғыш
рет заңды 282 бапқа бөліп қарастырады. Заң жинағы ерекше топтастырылған
заң нормаларынан құрылады. Мысалы:1–5 баптар процессуалдық сипаттағы
ережелер; 6-126 баптар мүліктік қатынастарға; 127–195 отбасылық –
мұрагерлікке; 196–214 баптар жеке тұлғаны қорғауға; 215–282 жалға беру
тәртібіне және тағы басқа қатынастарға арналған. Заң баптарға бөлінбегенін
айтып кеттік, сондықтан ескерткішті кодекс сияқты жинақ деп қарастыруға
болмайды.
Хаммурапи заңы талион («көзге көз, тіске тіс» яғни, кінә үшін оған тең жаза
тарту керек) принципіне негізделген қатаң жазаларымен сипатталады. Бірақ бұл
принцип қоғамның дамуына байланысты кей кезде жұмсарып отырғанын
заңның белгілі баптарынан байкауға болады.
Ежелгі Үнді мемлекетінде тарихи-құқықтық қайнар көз ретінде – Ману
Заңдары (б.э.д.ІІғ. – б.э.ІІғ.) және Каутилья Артхашастралары (б.э.д.І ғ. – б.э.І
ғ.) есептеледі.Ежелгі Үндіде құқық түсінігі қоғамдық қатынастарды реттеуші
жеке нормалар жиынтығы ретінде танылмаған. Үнділердің күнделікті өмірі
эстетикалық сипатағы нормалармен бекітілген ережелерге бағынды.
Адамдардың күнделікті мінез-құлқын анықтайтын нормалар (дхарма) –
дхармашастралар деп аталды. Ең белгілі дхармашастра Ману Заңы (Ману – миф
құдайы ) болып табылады. Бұл заңның жазылғанын нақты уақыты белгісіз.
Бірақ,б.э.д. ІІғ. және б.э. ІІғ. Аралығында пайда болды деген жорамал бар.
Ману Заңы 2685 баптардан тұрады. Құқықтық мазмұн негізінен VІІІ және ІХ
бөлімдерде көрсетілген. Ману Заңының ең маңыздысы – варналық
құрылымның қалыптасуы. Бұл жерде діни ілім бойынша әр варнаның пайда
болуыжәнеолардың әскери-кәсіптік сипаты көрсетіледі. Әр варнаның
тағайындалуы және жоғарғы варнаның үстемдігі туралы айтылған.
Заң негізгі жеке меншіктің түрін жер деп таниды. Мемлекеттің жер қорын
патшаның, қауымның, жеке адамның жерлері құрайды. Мемлекеттің бүкіл жері
патшаның жеке меншігінде болған жоқ. Патша жерден жеке меншік иеленуші
ретінде емес, мемлекет мүддесін қорғаушы ретінде салық алып отырған. Ману
Заңы бойынша, егер патша салықты жинап, мүдделерін қорғамаса, онда ол
тозаққа барады дейді.
Римнің 12 таблица заңы өркениетік заңдарының шынар биігі болып саналады.
Ғасырлар бойыримдіктердің пайдаланған заңдары толықтырылып және
жетілдіріліп бүкіл Еуропа халықтарының игілігіне айналды.
Сали́казаңы орта ғасырдағы герман тайпаларыныңәдеттік заңдарының
жиынтығы. Мәтіні латын тілінде VІ ғасырдың басындаБірінші Хлодвигкороль
тұсында жазылған. 65 тараудан тұрады. Ескерткіш герман тарихының ең
маңызды әріқұнды деректерінің бірі.
Қазақ халқының заңдық деректеріне жалпы шолу.
Достарыңызбен бөлісу: |
