Қазақстанреспубликасы ғылымжәнебілім министірлігі

33 
 
1964–1968  жылдары  КСРО  Ғылым  академиясының  Тарих  институтыкеңес 
қоғамы 
тарихының 
деректануына 
арналған 
мақалалар 
жинағын 
жариялады.(Қараңыз:  Источниковедение  историисоветского  общества. 
Сборник статей. М., 1964; вып. П. М„ 1968.). 
Кеңес  тарих  энциклопедиясында  жарияланған  «Деректану»  мақаласында 
кеңестік қана емес, буржуазиялық деректанудың дамуы жөнінде мәліметтер бар 
(Қараңыз:  И.А.Булыгин,  Л.Н.  Пушкарев.  Источниковедение.  Советская 
историческая энциклопедия, т. 6. М., 1965.). 
О.М.  Медушевскаяның  мақаласында  кеңестік  деректану  теориясының  дамуы 
қарастырылады(Развитие  теории  советского  источниковедения.  Труды 
Московского историко-архивного института, т. 24, 1966.) 
1969  жылыКСРО  ҒА  тарих  институты  алғашқы  мақалалар  жинағын  шығарды, 
онда  деректанудың  мерзімі  жеткен  теориялық  және  әдіснамалық  сұрақтары 
талқылауға  қойылған.  Маркстың,  Энгельстың,  Лениннің  шығармашылық 
зертханасын  зерттеуге  ерекше  назар  аударылған  (Источниковедение. 
Теоретические  и  методологические  проблемы.  М.,1969.).Аталған  шығармалар 
КСРО тарихы деректануына арналған барлық жұмыстарды көрсетпейді. (кеңес 
деректануы дамуының тарихнамалық мәліметтерді қараңыз. 
С.И.  Якубовская.  Некоторые  итоги  развития  теории  источниковедения  в 
советский 
период. 
Сб: 
«Историография 
социалистического 
и 
коммунистического строительства в СССР». М, 1962, стр. 191–196; 
И.  М.  Беленький  и  М.  К.  Макаров.  Библиография  источниковедческих  работ 
1956–1963 гг. Сб.: «Источниковедение истории советского общества». М., 1964, 
стр. 343–374;  
И.Л. 
Беленький, 
В.М.Моргайло, 
А.С.Покровский. 
Библиография 
источниковедческих  работ  1964–1967  гг.  Сб.  «Источниковедение  истории 
советского  общества».  Вып.  П.  М.,  1968,  стр.  454–505.  С.  М.  Каштанов. 
Источниковедение. Очерки истории исторической науки, т. 2, стр. 575–594; т. 3, 
стр. 565–577. М., 1963, 1964.). 
Социалистік  елдер  тарихшыларының  деректану  мәселелерін  зерттеуге 
қызығушылығы  едәуір  артты.  Мысал  ретінде  Герман  Демократиялық 
Республикасында  жарияланған  жұмыстарды  келтіруге  болады.  1949 
жылыРосток  университетінің  профессоры  В.  Эккерманның  «Жаңа  тарих 
ғылымы.  Оны  зерттеуге  кіріспе»  кітабы  шықты.  Бұл  құралда  тарих 
ғылымының  рөлі  мен  міндеттерін  анықтауға,  қоғамдық  даму  заңдылықтарын 
талдауға, Риккерт пен Эл. Мейераидан бастап фашисттік тарихшыларға дейінгі 
тарихшылардыңреакциялық,  идеалистік  көзқарастарын  әшкерелеуге  көп  назар 
аударылған.  Деректерді  жіктеу,  деректерді  сынау  сияқты  деректану 
теориясының сұрақтарын автор жан-жақты қарастырады. 
1959  жылы  ГДР  «Отандық  тарихқа  кіріспе»  ұжымдық  еңбегі  жарияланды. 
Оның  жеке  бөлімдерін  мұражайлардың,  педагогикалық  институттардың, 
университеттердің,  мұрағаттардың,  кітапханалардың  және  т.б.  қызметкерлері 
жазған.  Алғашқы  үш  тарау  отан  тарихын  зерттеудің  теориялық  және 

34 
 
әдістемелік  негіздерін  ашуға  арналған.  Арнайы  бөлім  деректерді  жариялау 
ерекшеліктерін ашып көрсетеді. 
1966  жылыВ.  Эккерман  және  Г.  Мор«Тарихты  зерттеуге  кіріспе»  деген 
іргелі зерттеу шығарды. Ол жоғары білікті мамандардан, ЖОО профессорлары 
мен  оқытушылардан,  мұрағаттар,  кітапханалар,  мұражайлар  ғылыми 
қызметкерлерінен  құралған  үлкен  ұжым  еңбегінің  нәтижесі  болды.  Кітап 
авторлары  алдарына  «студенттердің  ғылыми  дүниетанымын  қалыптастыру, 
оларды  ғылыми  жұмысқа  даярлаумақсатында  деректану  мен  қосалқы  тарихи 
пәндердің  жалпы  мәселелерін»  ашып  көрсету  міндетін  қойды.  Деректерді 
талдауға  арналған  тарау,  жалпы  кітап  сияқты  марксистік  бағдар  тұрғысынан 
жазылған.  Ол  мұқият  құрастырылған  әдебиеттер  тізімінен  және  түрлі 
көрсеткіштерден тұрады. 
Қазақстанда  деректанудың  теориялық  мәселелері  іс  жүзінде  қарастырылған 
жоқ.  Соңғы  уақытта  әл-Фараби  атындағы  ҰлттықУниверситеттің  деректану 
және тарихнама кафедрасының меңгерушісіқызметін атқарған, бүгінде марқұм 
болғанҚамбар  Атабаев  табысты  жұмыс  жүргізді.  Ол  конференцияларда, 
мерзімді басылым беттерінде сөз сөйлеп, тарихи деректерді іздеу, анықтау және 
зерттеу әдістерін түбегейлі зерттеуге шақырды. Ол 2001 жылы жазған оқулық 
бүгінгі күні библиографиялық сирек кездесетін затқа айналды.  
Әдебиеттер  мен  деректану  мәселелерінің  зерттелу  жағдайына  қысқаша  шолу 
осындай болды. 
 
 
4.ТАРИХИ ДЕРЕКТЕРДІ ЖҮЙЕЛЕУ ЖӘНЕ ТОПТАУ 
 
Жоспары 
1.Деректерді жүйелеу. 
2.Топтау түсінігі мен принциптері. 
3. Қазақ тарихы деректерін жіктеу. 
 
1. Деректерді жүйелеу 
 
Тарихи  деректердің  түрі  жағынын  да  мазмұны  жағынан  да  ақпарат  алу 
мүмкіндігі  жағынан  да,  оның  объективтілігі  мен  субъективтілігі  жағынанда 
әрқилы  болатындығы  баршамызға  белгілі.  Сондықтан  зерттеуші  жинақталған 
материалдарын ретке келтіріп алып, олдарды талдау әрекеттерін бастайды. Бұл 
жұмыс терең біліктілікті, қажырлы еңбекті әрі көп уақытты қажет етеді. 
Деректердіретке  келтірудің  екіжолы  бар.  Бірін  жүйелеу(систематизация)  деп, 
екіншісін  топтау(классификация)  деп  атаймыз.  Тарихи  деректерді  жүйелеу 
дегеніміз  әр  текті  деректерді  осы  ғылымның  мәнсіз  бір  белгілеріне  қарай 
жіктеу. 
Жүйелеудің  қызметтік  (служебный),қосалқы  (вспомогательный),техникалық 
(технический)  сияқты  бірнеше  түрлері  болады.  Осы  әрекетті  іске  асыру