23
1886 жылы ағылшын профессоры Эдуард Фриманның «Тарихты зерттеу
әдістері» кітабы жарық көрді. Ол 1884 жылы автор Оксфорд университетінің
студенттеріне оқыған сегіз лекциядан тұрды. Онда деректанудың негізгі
теориялық сұрақтары қарастырылмаған. Кітаптың атауы бойынша автордың
басты назарында тарихты зерттеу әдістері болуы керек еді, алайда олар үстірт
берілген.
1889 жылы неміс тарихшысыЭрнст Бернгеймнің«Тарихи әдістердің
оқулығы»деген ауқымды еңбегі жарыққа шықты.ОлГамбург қаласында
саудагер отбасында дүниеге келген.1868 жылы Берлин университетінің тарих
бөліміне оқуға түседі,бірақ кейін Страсбург университетіне ауысты. 1872 жылы
Орта ғасыр тарихы бойынша докторлық диссертациясын қорғайды.Оған екі
бірдей
ғылымның:Философия
және
құқық
докторы
дәрежесі
беріледі.1883жылы Грайфсвальд университетінің экстроординарлы профессоры
қызметіне шақырылады.1899 жылы сол университеттің ректоры болып
сайланды.Алманияда ұлтшылдар үкімет басына келген уақытта ол еврей
болғандықтан қуғынға ұшырайды. Оған лекция оқуға тиым салынады.1935
жылы оны Алмания азаматтығынан шығарады.Университет оқытушыларының
өтініші бойынша оған уақытша азаматтық беріледі. Бірақ ұлтшылдық
пиғылдағы тарихшылар оның еңбектерін барынша қаралауға тырысты. 1942
жылы Э.Бернгейм қайтыс болды. Оның аты ғылымда тарихнама,деректану
және әдіснама маманы ретінде сақталып қалды.
Бернгейм өзіне дейінгі ғалымдардың шығармаларындағы тарихи зерттеу
әдістерінің зерделенуін баяндады және осы мәселені өзінше түсіндірді.Олтарих
ғылымының мәні меноның алдындағы міндеттерін көрсете келіп басқа
қоғамдық
ғылымдармен
байланысына
тоқталады.Бірқатар
тараулар
деректануға: деректерді іздеуге, қосалқы тарихи пәндердің мәніне, сыртқы
және ішкі сынға, деректердіңинтерпретациясына(түсіндіруге) арналған. Бұл
тараулар,
әсіресе
философиялық
ойлар
бар
тараулар,
автордың
идеалогиялықкөзқарастарына негізделген. Э. Бернгеймнің кітабы бірнеше рет
қайтадан басылды және әлемге танымал болды. Орыс тілінде 1908 жылы
шыққан «Тарих ғылымыныа кіріспе» деген шағын еңбегі бар бұл жұмыс 1903
жылы басылымның қысқартылған және өңделген түрі. Ол Бернгеймнің бұдан
бұрын аталған жұмыстарынан ерекшеленеді. Онда негізсіз философиялық
ойлар аз, деректерді талдау сұрақтары анық баяндалған, деректердің жаңа
түрлеріне сипаттама беріледі.
1898 жылыфранцуз тарихшылары В. Ланглуа мен Ш. Сеньобостың «Тарихты
зерттеуге кіріспе» дегенжұмысы жарияланды. 1899 жылы ол орыс тіліне
аударылады.Оның негізіне Сорбонн студенттеріне оқылған, кейін авторлар
толықтырып, өңдеген лекциялар алынды. Олар өз зерттеуін тек мамандарға
ғана емес, тарихқа қызығушылық танытатын көпшілік қауымға арнаған.
Авторлар тарихи материалды өңдеу тәсілдерін талдауға, құжаттарды іздеп
табуға, деректерді сынау сұрақтарына ерекше назар аударған,Олар сынның екі
кезеңін – ішкі және сыртқы сынды бөліп көрсетеді. Сыртқы сын, олардың
пікірі бойынша тек даярлау, төменгі саты, оның функциясына «деректердің
24
жазуын, тілін, формасын алдын ала зерттеу» кіреді. Ішкі сын – сынның
жоғарғы формасы ретінде қарастырылады, ол деректегі мәліметтердің
шынайылық деңгейін «мақсаты құжат авторының бастан кешірген сезімдерін
қайталауға бағытталған, көбіне психологиядан алынған, ұқсастықтар бойынша
ой қорыту жолымен» анықтауы керек.(В. Ланглуа и Ш. Сеньобос. Введение в
изучение истории. СПб., 1899, 51б.). Позитивті таным теориясын жақтаған-
дықтан авторлар тек тарихи зертеу техникасына, фактілерді іріктеуге, олардың
жеке бөліктеріне анализ жасауға қызығушылық танытқан, оларды жалпылауға,
синтезге көңіл бөлмеген.
Сеньобос адамзат білімінің жалғыз дерегі деп «құжаттарды» ғана есептеді.
«Тарих құжаттарды іске жарату, құжаттарды ғана сақтау немесе
жоғалту тек қана жағдайға байланысты. Осыдан тарихты құрастыруда
жағдай басым рөл атқарады... ол қоғамның пайда болу құпиясын аша
алмайды және құжаттардың жеткіліксіздігіне байланысты адамзат
дамуының басталуы біржола құпия түрінде қалады» –деп жазды ол (Сонда,
250 б.).
Сеньобостың бұл пікірі Францияның көптеген тарихшыларының, ең алдымен,
тарихи дерек түсінігін кең мағынада түсіндіруді қолдайтын Люсьена Февр мен
Марк Блоктың қарсылығын туғызды. Француз тарихшыларының шағын
кітабы батыс деректануының негізі болып табылады. Соңғы басылымдардың
бірі 1966 жылыағылшын тілінде шықты.
1910 жылы. неміс тарихшысы Густав Вольфтың «Жаңазаман тарихын
зерттеуге кіріспе»еңбегі жарияланды. Онда жаңа заман тарихының деректерін
зерттеуге көп назар аударылған. Автор оқырманды тек тарихи құжаттарды
іздеу және талдау тәсілдерімен ғана таныстырмайды, тарихи құжаттардың жеке
түрлерін толық сипаттап, олармен де таныстырады. Тарихи деректерді
зерттеуге үлкен орын берілген. Көптеген библиографиялық көрсеткіштер
келтірілген. Тараулардың бірінде жаңа заман тарихы бойынша құжаттар
жинақталған шетел мұрағаттарының, сондай-ақ, ірі кітапханалар мен
мұражайлардың сипаттамасы берілген.
Революцияға дейінгі Ресейдің тарихшылары–А.А. Шахматов, А.С. Лаппо-
Данилевский, В.О. Ключевский, Н.И. Кареев деректанудың дамуыназор үлес
қосты.ХХ ғасырдың басындағы орыс тарихнамасында алғаш ретА.С.Лаппо-
Данилевский (1863–1918 жж.) деректерді зерттеуге көңіл бөлді. Ол алғаш рет
әлемдік ғылыми-тарихи практикада деректер мен деректану әдістемесі
туралы ғылыми негізделген, біртұтас ілім жасады. Оның негізіне ол
феноменологиялық философия мектебінің идеяларын алды. Гуманитарлық
танымның субъективтілігі жөніндегі жаңакантшылдардың идеясын мойындай
отырып, феноменологизм ғылыми-гуманитарлық зерттеудің объективтілігі
туралы тұжырымдаманы ұсынды, оны танитын субъект пен нақты
объектінің өзара әрекетінің нәтижесі деп есептеді. Тарихи танымның
мұндай схемасында, процесс барысында тарихшы өткенді оның қалдықтары –
деректер бойынша зерттейді (олармен өзара әрекеттеседі),тарихи дерек дербес
ғылыми объекті мәніне ие болып, өзіндік тәуелсіз әдіснаманы талап етеді. Оны
Достарыңызбен бөлісу: |
