Қазақстанда құқықтық мемлекет құру азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаумен байланысты арнайы институттарды одан әрі жетілдіруді талап етеді

Уәкіл атына 2009 жылы түскен хаттарына келсек, шағымданушылар жалпы адам құқықтары саласындағы халықаралық және ұлттық стандарттарды жеткілікті біліп, оларға сілтеме жасайтынын атап өткен жөн. Бұл азаматтардың құқықтық сауттылығының артуының және тиісті мемлекеттік органдар мен мемлекеттік емес ұйымдардың құқықтық қорғау жұмысы күшеюінің куәсі екені сөзсіз.

Сұратулардың көпшілігі , бұрынғыдай Бас прокуратураға, Ішкі істер министрлігіне, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен Әділет министрлігінің Қылмыстық атқару жүйесі комитетіне жіберілген.

Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен оның мекемесі іске асыратын еліміздегі адам құқықтары саласындағы ахуалдың мониторингісі қауқарсыз әлеуметтік топтар ұсталатын әртірлі объектілерге барумен байланысты.

Өткен жылы Оңтүстік Қазақстан облысының, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарының пенитенциарлық мекемелеріне сапармен шығулар болды.

Аталған кезеңде, Уәкіл жанынан құрылған, құқық қорғау органдары мен құқықтық қорғау ұйымдарының өкілдерінен тұратын, Азаптауларды қолдану фактілерін қарау жөніндегі жұмыс тобы жабық типтегі мекемелерде ұсталғандардың, айыпталушылардың және сотталғандардың құқықтарын сақтау мониторингімен айналысты. Жұмыс тобы форматында барынша өзекті мәселелер қаралды, атап айтқанда, 17 сәуірінде Солтүстік Қазақстан облысы бойынша ӘМ ҚАЖКБ ЕС – 164/ 3 түзеу мекемесінде орын алған төтенше жағдайға ( дене мүшелеріне жаппай зақым келтіру) байланысты Әділет министрлігінің ҚАЖК төрағасының ақпараты тыңдалды.

Адам құқықтары жөніндегі уәкіл жоғарыда аталғанның мағынасында «Алдын ала қамау және бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын адамдардың құқықтарын сақтаудың жағдайы мен мәселелері туралы» Арнайы баяндама әзірленіп, ҚР Президентінің Әкімшілігіне жолданды.

Уәкіл мекемесінің қызметкерлері мүгедектер құқықтарының бұзылуы туралы БАҚтағы ақпаратқа байланысты «Қазақстандық су қараңғылар» қоғамдық бірлестігінің Талғар оқу өндірістік кәсіпорнына барып қайтты. Тексеру нәтижелері бойынша Бас прокуратураға хат жіберілді.

Мәселен, құқық бұзушылықтың алдын алу, тұрмыстық зорлық зомбылықтың алдын алу, ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктеріне мемлекеттік кепілдері туралы, наным бостандығы мен діни бірлестіктер туралы заң жобаларына, Халықтың денсаулығы мен денсаулық сақтау жүйесі туралы кодекске сараптамалық қорытындылар әзірленген.

Уәкіл мекемесі есеп беру жылы ҚР Парламент Мәжілісі жанындағы Қоғамдық палатамен өзара белсенді іс қимыл жасады.

Имидждік және құқықтық ағарту қызметіне аса назар аударылды.

Уәкілдің қолдауымен «Қазақстан Республикасында азаптауларға жол бермеу: дискуссиядан іс жүзінде іске асыруға кірісу» халықаралық конференция өтті, оның жұмысына Парламент депутаттары, Президент Әкімшілігінің, мемлекеттік органдардың, халықаралық және отандық құқықтық қорғау ұйымдарының өкілдері қатысты.

Бұл форум Қазақстанда Еурокомиссияның және Халықаралық түрме ұйымдарының көмегімен іске асырылған азаматтарды бостандығынан айыру және шектеу орындарына қоғамдық бақылау, үлттық алдын механизмінің қазақстандық үлгісін әзірлеу жөніндегі екі пилоттық жобалардың қорытындысын жасады. Бұндай қоғамдық бақылауды құруға өткен жылы ратификацияланған Азаптауларға қарсы конвенцияға Факультативтік хаттамамен нұсқама берілген.

Одан басқа, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі Бас прокуратурамен, Сыртқы істер министрлігімен, БҰҰдың Балалар қорымен (ЮНИСЕФ) және Еуропалық Одақтың Қазақстандағы өкілдігімен бірлесіп Бала құқықтары туралы конвенцияның 20 жылдығына және оны Қазақстанның ратификациялағанына 15 жыл толуына арналған халықаралық конференцияны ұйымдастырды.

Форум барысында соңғы екі онжылдықта бала құқықтарын қамтамасыз ету саласында прогресске қол жеткендік атап көрсетілген және Қазақстанда Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыру жолындағы қазіргі заманғы талаптар қаралды. Маңызды іс шараларға Қазақстан Республикасының Конституциясы күніне арналған «Конституциялық құндылықтар және оларды Қазақстанның заңнамасында және құқық қолдану практикасында іске асыру жолдары» тақырыбында ҮІІ Тамыз оқуларын жатқызуға болады.

Уәкіл қыркүйекте Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасын қабылдауға байланысты «Егемен Қазақстан» газетіне сұхбат берді.

Одан басқа, мекеме қызметкерлері азаматтардың коммуналдық қызметке құқықтарына байланысты мәселелер бойынша, Өзбекстанда сотталған азаматтардың құқықтарын қорғау мәселесі, балалар құқықтарына байланысты мәселелер бойынша БАҚқа жарияланымдар берді.

Есепті кезеңде Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің үш ақпараттық бюллетені басып шығарылды және оның дербес веб-сайтын жаңарту жүзеге асырылды.

Осы бағытта ағарту қызметі маңызды рөл атқарады. Мысалы, мекеме қызметкерлері Мемлекеттік басқару академиясының тыңдаушылары, Қаржы министрлігінің, Бас прокуратура, әлеуметтік мекемелер, сондай ақ қылмыстық атқару жүйесі қызметкерлері үшін дәріс берді.

Уәкіл мекемесінің әкімшілік жұмысы мағынасында 2009 жылы Адам құқықтары жөніндегі Ұлттық орталықтың 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары әзірленді.

Мекеме қызметкерлерінің аттестациясы мен функционалдық міндеттері қайта қаралды.

Уәкіл мекемесі есеп беру жылы қызметкерлер үшін екі оқу семинарын ұйымдастырды, сондай ақ мемлекеттік тілді оқыту курстары жүргізілді.

2009 жылы сәуір айында мемлекеттік әкімшілік лауазымдарына үш бос орынға байқау өткізілді, оның нәтижесінде мекеме штаты құқық қорғау және әлеуметтік жүйелерде қажетті жұмыс тәжірибелері бар білікті мамандармен толықты.

Үкімет республикалық бюджетті қалыптастыру барысында Уәкіл мекемесінің штат санын аумақтардағы өкілдерді енгізу есебінен ұлғайту туралы ұсынысты қолдады, бұл «2009- 2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңында тиісті түрде бекітілді.

Бірақ, экономикалық дағдарысқа байланысты бұл мәселенәі іске асырылуы белгісіз уақытқа шегіндірілді.

БҰҰдың Ұлттық құқықтық қорғау институтының мәртебесін Адам құқықтарын қорғаумен және қолдаумен айналысатын ұлттық мекемелердің мәртебесіне қатысты қағидаларға («Париж қағидалары») сәйкес келтіру қажеттігі бар екені анық, олар жеткілікті қаржыландыруды, оңтайлы штат ресурстарын, сондай-ақ Омбудсменнің халыққа қол жетімділігін көздейді.

ҚР Үкіметіне қоғамда кең талқыланған мәселелер бойынша хаттар жіберілді.

Мысалы, банктердің кепілге алынған баспананы сот тәртібінен тыс алып қоюымен байланысты заңсыз әрекеттеріне азаматтардың шағымдарының көбею үрдісіне назар аударылды.

Үкімет басшысының тапсырмасы бойынша осы мәселе Әділет министрлігінде қаралған, оның жауабына сүйенсек, осы норманың қолданыстағы бұрын жасалған шарттарға тарайтын етіп несие алушының тиісті елді мекендегі жалғыз баспанасын сотсыз сатуға тыйым салу туралы мәселе ойластырылуда.

Үкімет алдына қойылған басқа да маңызды мәселе кейбір банктердің несие алушылардың ипотекалық несиелерін қайта қаржыландырудан бас тартуы болды. Атап айтқанда, несие алушылардың өтініштерін жекелеп қарау туралы ұсыныстарын қолдау, әлеуметтік қауқарсыз несие алушылардың мұқтаждарына және сақтандыру компанияларының банктермен қосылуымен байланысты мәселелерді шешу ұсынылды.

БҰҰдың Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитетінің сессиясында қаралуы жоспарланған Қазақстан Республикасының Халықаралық экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пакті аясында қабылдаған міндеттемелерді орындауы туралы баяндама шеңберінде БҰҰдың лайықты баспанаға құқық жөніндегі арнайы баяндаушысы Ракель Рольниктің үстіміздегі жылы инспекторлық сапармен келуін дайындалуға жауапты үйлестіруші органды белгілеу туралы ұсыныс берілді.

Қазақстан негізінде ұлттық және діни шыдамдылық пен толеранттық жататын этникааралық және конфессияаралық келісімнің үлгісі екенін ескере отырып, Уәкіл еліміздің оқу орындарында хиджаб кию туралы мәселені шешу жөнінде ведомствоаралық деңгейде шара қабылдауға бастамашы болды, бұл соңғы жылдары елімізде көп пікірталастар туғызып отырған мәселеге айналды.

Қазақстанның халықаралық актілерден туындайтын міндеттемелріне сүйене келе, мемлекеттің және оның Басшысының қылмыстық саясатты гуманизациялау және сотталғандарды ұстаудың лайықты жағдайларын жасау жөніндегі көпқырды қызметі мағынасында, Үкіметке ҚАЖнің бар объектілерін қайта салу және жаңа объектілерін салуға бюджеттік қаражат бөлу кезінде назар аудару туралы өтініш айтылды.

Қазақстан қоғамының барлық әлеуметтік топтарының өмір деңгейін ұдайы арттырып отыру жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыру мағынасында «Арселор Миттал Теміртау» АҚ кәсіпорны жұмысшыларының еңбек және әлеуметтік мәселелерін шешу қажеттігімен байланысты хат жіберілді.

2009 жылы мемлекеттік органдарға түскен шағымдар, БАҚтағы ақпараттарға негізделген, сондай ақ өз бастамасымен 8 ұсыныс, соның ішінде, Бас прокурордың атына (3), Әділет министріне (2), Денсаулық сақтау министріне (1), Ішкі істер министріне (1), Алматы қаласының әкіміне (1) дайындалып жіберілді.

Аталған ұсыныстар мүгедектердің, жаппай саяси қуғын сүргін құрбандары мен одан зардап шеккендердің, сотталғандардың, азаматтығы жоқ адамдардың құқықтарын, сондай ақ денсаулық сақтау және жеткілікті өір деңгейіне құқықтарын қамтамасыз ету мәселелеріне қатысты болды.

Осылайша, Уәкілге Ресей Федерациясынан келіп түскен шағымдар негізінде Бас прокуратураға іргелес мемлекеттердің мемлекеттік органдарымен бірлесіп қазіргі кезде Қазақстан азаматы болып табылмайтын шағымданушыларды саяси қуғын-сүргін құрбандары, одан зардап шеккендер деп тану тәртібін реттеу туралы мәселені шешу туралы өтініш жіберілді.

«Қазақстандық су қараңғылар» қоғамдық бірлестігінің Талғар оқу өндірістік кәсіпорнына мониторинг жасау үшін бару нәтижелері бойынша жоғарыда аталған органға осы мамандандырылған мекемеде орын алған заң бұзушылықтарға прокурорлық шара қолдану туралы хат жіберілді.

Әділет министріне Денсаулық сақтау министрлігімен бірлесіп, сотталғандарға көрсетілетін медициналық көмектің сапасын арттырудың арнайы бағдарламасын әзірлеу және енгізу мәселесін қарау қажеттігі туралы ұсыныстар жіберілді.

Одан басқа , 2009 жылы 16 сәуірде Солтүстік Қазақстан облысының ЕС – 164/ 3 мекемесінде орын алған төтенше жағдайға (жаппай дене мүшелеріне зақым келтіру) байланысты Адам құқықтары жөніндегі уәкіл жанындағы Азаптауларды қолдану фактілерін қарау жөніндегі жұмыс тобының кезектен тыс отырысы өтті, Әділет министріне жіберілген тиісті ұсыныс соның нәтижесі болды.

Сонымен қатар, Ішкі істер органдарының құрылымдық бөлімшелерінің азаматтық мәселелерді қарау кезінде жол берілетін құқық бұзушылықтарды жою қажеттілігіне Ішкі істер министрінің, сондай ақ Алматы қаласы әкімінің назары «Алтын бесік» шағын ауданы және Казречка көшесі тұрғындарының белгілі мәселелеріне аударылды.

Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы ережеге сәйкес Уәкілдің ұсынысын алған лауазымды тұлға оны түскен күнінен бастап бір ай ішінде қарап, қарау нәтижесі туралы хабарлауға міндетті. Сонымен қатар, жауаптар ұдайы уақытылы, тиісті адамның қолымен және тиісті дәлелдемелермен келмейтінін атап өткен жөн.

Жалпы, жоғарыда көрсетілгендей, 2009 жылы Уәкілдің шара қолдану актілерінің жалпы санынан көпшілігі ҚР Үкіметіне жіберілген, бұл өз кезегінде, ортақ мәселелермен біріккен азаматтардың топтарымен маңызды мәселелерді шешу қажеттігіне байланысты болды.

Осы көп мерзімді құжатта еліміздің Ата заңының талаптарына сәйкес мемлекеттің жалпы даму, соның ішінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін нәтижелілік, жариялылық және есептілік қағидаларына негіздеп, мемлекеттік басқарудың сапалық тұрғыдан жаңа моделін орнату жөніндегі жалпы стратегиясы мағынасында ұлттық құқықтық жүйені жетілдірудің негізгі бағыттары жазылған.

Концепцияға сәйкес Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесіндегі маңызды механизм болды, оның қызметінің тиімділігін ұдайы арттыру қажет.

Осыған байланысты, аталған бағдарламалық құжат жан жақты ойластырылып, Омбудсмен мүшесі болып табылатын, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Құқықтық саясат кеңесінде қабылданғанын атап өту қажет.

Уәкіл сонымен қатар, консультативтік кеңестік органдардың – ҚР Президенті жанындағы Кешірім жасау мәселелері жөніндегі комиссияның, сондай-ақ Қазақстанның ЕЫҚҰда төрағалық етуі мәселесі жөніндегі мемлекеттік комиссияның жұмысына, Парламент Сенаты мен Мәжілісі комитеттерінің отырыстарына, конференцияларға, семинарларға және басқа да форумдарға, сондай-ақ орталық мемлекеттік органдардың, атап айтқанда Жоғарғы Соттың, ішкі істер, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, әділет министрліктерінің қорытынды алқаларына қатысуға аса мән береді.

Ведомствоаралық комиссиялардың (заң жобалау жөніндегі, кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі, адамдарды заңсыз әкелу, әкету және саудалау мәселелері жөніндегі, Үкімет жанындағы діни бірлестіктермен байланыс жөіндегі кеңес, Сыртқы істер министрлігі жанындағы халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі комиссия) жұмысында Уәкіл мүддесін Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың басшысы білдірді.

Обудсмен жанында заң жобаларын кез келген дайындық сатысында зерделеу жөніндегі кеңестік талдау функциясы бар сараптамалық кеңес жұмыс істейді.

Осыған байланысты, есептік кезеңде адам мен азаматтың құқықтарын қорғау саласындағы нормативтік құқықтық базаны жетілдіруге бағытталған, республика ратификациялаған халықаралық шарттар мен қабылданған заңдарды тізіп атаған жөн, олар Уәкіл мекемесінің қатысуымен әзірленген.

Қазақстан Республикасының заңдарымен Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге 1966 жылғы 19 желтоқсандағы Факультативтік хаттама, ТМД мемлекеттерінің еңбек мигранттары мен олардың отбасыларының құқықтық мәртебесі туралы конвенция, БҰҰның мемлекеттірдің және олардың мүліктерінің юрисдикциялық иммунитеттері туралы конвенциясы, Спортта допингке қарсы күрес туралы халықаралық конвенция ратификацияланды.

Есепті жылы республикада адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау механизмдерін одан әрі жетілдіруге бағытталған бір тұтас заң пакеті қабылданды. Осылайша, «Халықтың денсаулығы мен денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекс халыққа медициналық көмек көрсету сапасын арттыру мәселесін жүйелі негізде шешуге, қазіргі заманғы емдеу әдістерін қолдануға, денсаулық сақтау саласын қаржыландыру механизмін жақсартуға мүмкіндік береді.

Осы құжат бұрын қолданыста болған 11 заңның орнын толтыра отырып, Үкімет пен Денсаулық сақтау министрлігінің 156 нормативтік құқықтық актісін қабылдауды көздейді.

«Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне білікті заңгерлік көмек көрсетумен қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң азаматтардың білікті құқықтық көмекке конституциялық құқығын қамтамасыз етуге бағытталған.

«Гендерлік теңдік туралы – ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдері туралы», «Тұрмыстық зорлық зомбылықтың алдын алу туралы» қабылданған заңдардың қоғам үшін маңызы зор.

Халықаралық стандарттар ескеріле отырып, «Босқындар туралы» Заң әзірленіп Мемлекет басшысы қол қойды, ол аталған санаттағы адамдардың және пана іздеп жүргендердің құқықтық жағдайын реттейді, сондай ақ «Кейбір заң актілеріне босқындар мәселелері бойынша түзетулер енгізу туралы» Заң, ол республика аумағында босқындар жағдайын құқықтық реттеуді одан әрі жетілдіруге бағытталған.

Азаматтардың жеке өмірінің қолсұқпаушылығына Конституциямен кепілдік берілген құқықтарын қорғау жөніндегі қосымша шаралар қабылдауға аталған мәселелер бойынша республиканың кейбір заң актілеріне түзетулер енгізуді көздейтін қабылданған заң бағытталған.

«Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне мемлекеттік функцияларды атқаруға өкілетті адамдардың және оған теңестірілгендердің құқықтық жағдайы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң мемлекеттік қызметкерлер үшін кейбір заңнамалық шектеулерді алып тастауды көздейді.

Қазақстан Республикасының заң актілеріне тұрғын үй коммуналдық сала мәселелері бойынша қабылданған өзгерістер азаматтардың тұрғын үй қатынастары саласындағы құқықтарының мемлекеттік кепілдерін нығайтуға бағытталған.

Елімізде үш буынды сот жүйесін құруға және іс жүргізу заңнамасын Конституцияға және «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы» Конституциялық заңға енгізілген өзгерістермен сәйкес келтіру мақсатына «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң бағытталған.

Конституциялық Кеңес, сондай-ақ, «Заңсыз жолмен алынған кірістерді жария етуге және лаңкестікті қаржыландыруға қарсы тұру туралы» және «Заңсыз жолмен алынған кірістерді жария етуге және лаңкестікті қаржыландыруға қарсы тұру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Парламент қабылдаған Заңдарды қараған. Оларды қарау нәтижелері бойынша әркімнің жеке салымдары мен жинақтарының құпиялылығына құқығын көздейтін конституциялық норма ресми түрде түсіндірілді және Үкіметке аталған заңдар қолданысқа енгізілгенге дейін (олардың бірінші рет ресми жарияланғанынан алты ай ішінде) заңнамаға қажетті түзетулер енгізуге бастамашылық ету ұсынылды.

Уәкіл мекемесі, жоғарыда мазмұндалғанға байланысты кейбір жағдайларда адам құқықтары мәселелері бойынша негізгі сарапшы ретінде болды. Ол мемлекеттік органдар үшін құқықтық қорғау тақырыбы бойынша бірқатар талдау және ақпараттық материалдар дайындады, ал оның қызметкерлері мемлекет ішіндегі, сондай-ақ халықаралық іс шараларда адам құқықтары жөніндегі пікірсайыстарға белсенді қатысты.

Уәкіл адам құқықтары мен бостандықтарының сақталуын бақылау мен бұзылған құқықтарды қалпына келтіру жөнінде шара қолданудағы негізгі міндетін жүзеге асыра отырып, Ресей Федерациясындағы, Қырғыз Республикасындағы, Өзбекстандағы, Молдова Республикасындағы, Әзірбайжандағы, Польшадағы әріптестерімен бірге хат жолдаған азаматтардың өтініштерін уақытылы қарау мәселесі бойынша өзара тығыз іс қимыл жасады.

Өткен жылы шет елдерден 33 хат (2008 жылы -26) түсті, оларың мазмұны әдеттегідей, азаматтарды құжаттандыру, оларды зейнетақымен және әлеуметтік қамтамасыз ету, еңбек қатынастары және т.б мәселелерге қатысты болды.

Барлық түскен хаттар қаралды, оларға білікті жауаптар берілді, ал бірқатар арыздар бойынша шетелдік азаматтардың құқықтары қалпына келтірілді.

Халықаралық қауымдастықты Қазақстанда адам құқықтары мен бостандықтары ахуалы туралы ақпараттандыру тұрғысында Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің 2008 жылғы қызметі туралы есебінің 2009 жылғы қарашада Вашингтонда, атап айтқанда, Мемлекеттік департаментте, АҚШ Конгресінің Азия, Тынық мұхит аймағы бойынша және ғаламдық қоршан орта жөніндегі өкілдері Палатасының шағын комитетінде және халықаралық ҮЕҰ қатысуымен өткен дөңгелек столдар аясындағы тұсаукесерін аса маңызды оқиға деп санауға болады. Уәкілдің 2009 жылғы қыркүйекте Варшава қаласында өткен адами өлшемдер саласындағы міндеттемелерді орындау жөніндегі ЕЫҚҰ жыл сайынғы кеңесіне қатысуы да сондай маңызды оқиға болды, онда Қазақстанда адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселелері бойынша ұлттық құқықтық қорғау мекемесінің ұстанымы туралы айтылды, ЕЫҚҰға мүше мемлекеттердің мемлекеттік органдарының, халықаралық үкіметтік емес ұйымдардың өкілдерімен пікір алмасу болды, бұл сондай ақ халықаралық қауымдастыққа мемлекеттің осы салада қолға алып жатқан шаралары туралы ақпаратты жеткізуге мүмкіндік берді.

Уәкіл мекемесі 2009 жылғы мамырдағы Қазақстанға БҰҰдың азаптауларға қарсы арнайы баяндаушысы М. Новактың инспекторлық сапары алдында белсенді жұмыс жасады. Осы дайындық жұмыстарының мазмұндық және ұйымдастырушылық бөліктері жалпы осы сапардың ойдағыдай жүзеге асырылуына ықпал етті. Тиісті арнайы баяндама 2010 жылғы наурызда БҰҰдың Адам құқықтары жөніндегі кеңесінде ұсынылады.

БҰҰдың азаптауларға қарсы арнайы баяндаушысының сөйлеген сөзіне аса назар аударылатын болады және БҰҰдың кеңесінде маңызды да жан-жақты пікірсайыстар туғызатын болады, оның қорытындысы бойынша құжат бекітіледі, кейін елімізде әртүрлі салалардағы ахуалды бағалауға қатысты БҰҰдың ресми ақпарат көзі ретінде пайдаланылатын болады.

2009 жылғы шілдеде Уәкілдің БҰҰы азшылықтар мәселелері бойынша тәуелсіз сарапшысы Г. МакДугалмен кездесуі өтті, ол осы саладағы ахуалды бағалау және ҚР Үкіметіне Нәсілдік кемсітушіліктің барлық түрлерін жою туралы халықаралық конвенцияда және Ұлттық азшылықтарға немесе этникалық, діни және тілдік азшылықтарға жататын адамдардың құқықтары туралы декларацияданың ережелерін іске асыруға көмектесу мақсатымен келген. Халықаралық шенеунік осы кездесу барысында мемлекеттің Қазақстанда этникааралық және конфессияаралық теңдікті қамтамасыз ету саласындағы қызметімен таныстырылды.

Жыл бойы Уәкіл мен БҰҰның Астанадағы орталығы арасында әртүрлі деңгейлерде көптеген мәселелер бойынша кеңестер ұдайы болып тұрды.

Уәкілдің ЕЫҚҰ демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі бюросының директоры Я. Ленарчичпен кездесуі, сондай ақ кейін ЕЫҚҰ Елшілері делегациясымен кездесуі барысында Уәкіл мекемесі мен осы ұйым арасындағы аймақтық және екі жақты ынтымақтастықты нығайту туралы келісімге қол жеткізілді.

2009 жылғы маусымда Уәкілдің Данияны Сыртқы істер министрі П.С. Меллермен кездесуі өтті, оның қорытындылары бойынша Данияның адам құқықтары жөніндегі институтымен және ЕЫҚҰ Астана қаласындағы орталығымен бірлесіп ынтымақтастық жобасы әзірленген, ол ұлттық құқықтық қорғау институтына адам құқықтарын қорғау және қолдау саласындағы өзінің қызметін одан әрі жетілдіруге, еуропа елдері омбудсмендердінің жұмыс тәжірибесімен танысуға көмек көрсетуді көздейді,

Екі жақты ынтымақтастық мәселелері Уәкілдің «Хьюман Райтс Вотч» халықаралық құқықтық қорғау ұйымының атқарушы директоры К.Росспен болған кездесу барысында да көтерілген.

2009 жылғы қазанда Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың басшысы Қазақстан Республикасы мен Еуропа Одағы арасындағы құрылымдық диалогқа қатысты, ол көптеген мәселелер аясында адам құқықтарын жылжыту және қорғау әселелеріне аса назар аударды.Ол сонымен қатар Брюссельде 17 қарашада өткен «Қазақстан Республикасы- Еуропа одағы» Ынтымақтастық кеңесінің 11ші отырысына қазақстандық делегация құрамына енгізілді.

Уәкіл офисі БҰҰ жүйесі мекемелерімен де байланыс жасайды. 2009 жылы ПРООН халықаралық сарапшысы В. Сироткинмен (2009.14.09), БҰҰ ЖҚКБ өкілдері М. Фаркуарсонмен және К. Оразовпен (2009.28.09), БҰҰ АҚЖКБ Орталық Азияға арналған Аймақтық Өкілінің міндетін атқарушы Ф.Фрейзермен (2009.29.10) кездесулер ұйымдастырылды.

Ақпарат алмасуға ықпал ететін отырыстарға, конференцияларға, семинарларға қатысу ынтымақтастықтың маңызды бағыты болып табылады.

Уәкіл есепті кезеңде Ыссық көлде өткен Адам құқықтары жөніндегі ІІІ халықаралық форумға қатысты, бұл форум омбудсмендер үшін өзекті құқықтық қорғау мәселелерін талқылау жөніндегі пайдалы диалог алаңы болды.

Уәкіл Бас прокуратурамен, Сыртқы істер министрлігімен БҰҰдың Балалар қорының (ЮНИСЕФ) көмегімен және Еуроодақтың Қазақстандағы өкілдігімен бірлесіп, «БҰҰдың Бала құқықтары туралы конвенциясына 20 жыл: қазіргі заманғы талаптар мен Қазақстан Республикасындағы инновациялық әдістер» тақырыбында Бала құқықтары туралы конвенцияның 20 жылдығына және оны Қазақстанның ратификациялағанына 15 жыл толуына арналған конференция өткізді.

Қазақстанның алдағы уақытта БҰҰдың Адам құқықтары жөніндегі кеңесінде Жалпы мерзімді есебін өтуін ескере отырып, Орталық қызметкерлері жылғы 24-26 қарашада Женева қаласында өткен, адам құқықтары жөніндегі ұлттық институттардың рөлі мен БҰҰдың адам құқықтары жөніндегі механизмдерімен ынтымақтастығына арналған семинардың жұмысына қатысты.

Мекеме қызметкері 2009 жылғы желтоқсан айында БҰҰ ҚЖКБ ұйымдастырған Орталық Азияда азаматсыздықтың алдын алу мен оны азайту және азаматтығы жоқ адамдарды қорғау жөніндегі аймақтық конференцияға қатысты, конференция аясында азаматтығы жоқ адамдарды қорғаудың халықаралық және аймақтық механизмдері зерттелді.

2009 жылғы 12 желтоқсанда Бангкок әуежайында ИЛ- 76 ұшағы мен құрамында мемлекетіміздің төрт азаматы бар экипаждың ұсталуына байланысты Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Тайланд Корольдігінің Омбудсменіне оқиғаны елдің құзырлы органдары жан жақты және объективті қарауын қамтамасыз етуді сұрап хат жолдады.

Уәкілдің қатысуымен халықаралық ынтымақтастықтың қарқындығы мен жандандырылуы адам құқықтары жөніндегі ұлттық институттың мемлекеттік механизмдегі рөлі мен орны, сондай-ақ оған халықаралық қауымдастық тарапынан қызығушылықтың артатынын куәландырады, бұл құқықтық қорғау қызметіне жаңаша қарауды талап етеді.

Уәкіл 2008 жылғы қызметтің есебінде Халықаралық шарттарға қосылу және ратификацияланған шарттардың нормаларын заңнамаға енгізу стратегиясын , сондай-ақ халықаралық шарттар жүйесі аясында Халықаралық ұйымдармен серіктестік бағдарламасын әзірлеуді ұсынды. Халықаралық гуманитарлық құқық пен халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссия аталған ұсыныстарды Адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттармен жұмыс істеу жөніндегі іс әрекеттердің 2009- 2012 жылдарға арналған жоспарын бекіту кезінде назарына алды.
2. Арнайы бөлім

1. 
   Өмірге құқық. Бостандыққа және жеке қолсұқпаушылық құқығы
   

Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың жалпыға танымал қағидалары мен нормаларын ұстай отырып, өлім жазасын кезең кезеңмен жою саясатын жүргізеді. Қазақстан Конституциясының 15- бабының 2-тармағына 2007 жылғы 21 мамырда енгізілген өзгерістер мен толықтырулар осының куәсі бола алады, олар қолданыстағы Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу кодекстерінің нормаларын Ата Заңның ережелеріне сәйкестеніретін «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өлім жазасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР 2009 жылғы 10 шілдедегі Заңын қабылдау үшін негіз болды.

Қолданылып жүрген заңнаманы жетілдіру, адамның өмірге негізгі құқығын қамтамасыз ету осы заңды қабылдаудың мақсаты болып табылады.

Республиканың Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге Факультативтік хаттаманы ратификациялауы 2009 жылғы маңызды оқиғалардың бірі болып табылады.

Хаттама жеке адамдарға Пактіде бекітілген құқықтарын халықаралық деңгейде қорғау мүмкіндігін береді., атап айтқанда, ол БҰҰдың Адам құқықтары жөніндегі комитетіне АСҚХП қатысушы мемлекеттердің осы шарт бойынша міндеттемелерін бұзуына қатысты жеке хабарларды қабылдау және қарау жөнінде өкілет беруді қарастырады. Қазақстан юрисдикциясындағы адам, егер ол құқықтық қорғаудың барлық қолда бар ішкі амалдарын пайдаланып болса, Пактіде мазмұндалған қандай да бір құқықтардың бұзылуы туралы БҰҰдың Адам құқықтары жөніндегі комитетіне хабарлай алады.

Уәкілдің атына келген шағымдардың талдауы өткен жылы тек анықтау және алдын ала тергеу органдары қызметкерлерінің ғана әрекеттеріне 199 хат түскенін көрсетеді, бұл барлық келіп түскен шағымдардың жалпы санынан 17 пайызын құрайды. Соның ішінде прокуратура органдарына 12, ҰҚК – 17, қаржы полициясына 18,   ішкі істер органдарына 152 шағым түсті.

Прокуратура органдарына шағым үшін көбінесе: азаматтардың хаттарына шара қолданбауы, қылмыстық істерді тергеу барысында уақыт созу фактілері бойынша прокуратура қызметкерлерінің әрекетсіздігі, қылмыстық істерді қозғаудан бас тартуға келісім беруі негіз болды.

Ұлттық қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің әрекеттеріне түскен шағымдар, арызданушылардың айтуынша, күдіктенушілерді ұстау кезінде қызметтік өкілеттіктерін аса пайдаланумен, тергеу изоляторларында ұстау жағайлары мен жеткіліксіз медициналық қызмет көрсетумен байланысты.

Қаржы полициясы органдарына коммерциялық ұйымдардың басшыларынан, олардың қызметтерін тексерудің негізділігімен, байланысты шағымдар, саябақ қоғамдарынан жер бөлу мәселелері бойынша және т.б. арыздар түсті.

Азаматтардың шағымдарының көптен бір бөлігі (152) ішкі істер органдарының қызметкерлерінің әрекеттеріне арызданумен байланысты, оларды шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады: заңсыз ұстау, ішкі істер органдары қызметкерлері тарапынан күш және психологиялық зорық зобылық қолдану, процессуалдық әрекеттерді жүргізу кезінде құқықтарды негізсіз шектеу, дәлелдемелерді дұрыс бағаламау, қамауда ұстаудың тиісті жағдайларының болмауы.

Сонымен қатар, Адам құқықтары жөніндегі уәкілге шағымданған азаматтардың заңсыз анықтау және тергеу әдістері туралы сөздері кейде анықталмай жатады, бүл құқық қорғау органдарынан келіп түскен материалдардың мазмұнымен сондай ақ өзге де жағайлармен расталады. Көптеген жағдайларда Уәкіл прокуратураға хат жолдағаннан кейін қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы қаулылардың күші қадағалау, сондай ақ жоғары тұрған прокурорлармен жойылған, ал атериалдар қосымша тексеруге жіберілген. Аталған тексерулердің қорытындылары бойынша , әдеттегідей, ІІБ қызметкерлерінің әрекеттерінде қылмыс құрамы болағандықтан қылмыстық іс қозғаудан қайта бас тарту туралы шешім қабылданған.Тәжірибе шағымда мазмұндалған дәлелдердің расталмауы осы шағымдар негізсіз болып табылады деген ұғымды білдірмейтінін көрсетеді. Жекелеген жағайларда прокуратура органдары, ішкі істер органдарының өздері де бұзушылық шынымен орын алғанын мойындайды, бірақ «жағдай өзгеруіне байланысты» (қызметкер өз еркімен жұмыстан кеткен, ал қылмыстық іс мәні бойынша соттың қарауына берілген) не бұзушыларды тәртіптік жауапқа тарту мерзімінің өтуіне байланысты шара қолданылмайды немесе өте сирек қолданылады.

ҚР Жоғарғы Сотының жеке бостандықты және адамның қадір қасиетіне қолсұқпаушылықты сақтау, азаптауға, зорлық зомбылыққа, басқа да адамның қадір қасиетіне нұқсан келтіретін қарым қатынастарға немесе жазаларға қарсы тұру туралы заңнаманы қолдану мәселелері жөніндегі 2009 жылғы 28 желтоқсандағы Нормативтік қаулысы адамның қадір қасиетіне қол сұқпаушылық құқығын іске асыруда маңызды рөл атқаруы тиіс.

2. 
   Сотта қорғалу және әділ сот талқылауына құқық
   

2009 жылғы тәжірибе, бұрынғыдай, азаматтың сотта қорғалу және әділ сот ісіне құқығын қамтамасыз етудің өзектілігін дәлелдейді.

Осы құқықты іске асыру әркімнің әіл сот билігіне қол жетімділігін, оның ісін заңмен соттылығы жататын сотта қаралуын, сотта талқылаудың барлық рәсімдерін, сондай ақ оны жргізудің ақылға сыйымды мерзімдерін тиісті түрде сақтауды, қатысшылар үшін процессуалдық құқықтар мен кепілдерді қамтамасыз етуді, сот актілеріне наразылық білдіру мүмкіндігін және мемлекет тарапынан олардың орындалуын қамтамасыз етуді көздейді.

Сот актілерімен және әрекеттерімен келіспеушілік пен байланысты арыздардың санаты Уәкіл атына түскен шағымдардың ішінде бұрыңғыдай ең көбі болып табылады.

Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы ережеге сәйкес, ол соттың әрекеттері мен шешімдеріне шағымдарды қарамайды, ол туралы шағымданушыларға белгіленген тәртіппен хабарланған.

Сонымен қатар, сотта қорғалу және әділ сот ісіне құқығы негізгі құқықтар жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылатынына сүйенсек, осы бөлімде Уәкіл мекемесіне есепті мерзімде келіп түскен аталған санаттағы шағымдарға талдау ұсынылады (318, соның ішінде 191 – қылмыстық істер бойынша, 119 - азаматтық , 8 - әкімшілік істер бойынша).

Осындай 150 шағым бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жатқан адамдардан түсті. Сот үкімдерімен келіспеушілік туралы шағымдар жиі құқық қорғау органдарының әрекеттеріне берген шағымдармен қоса жүреді. Олардың саны 67 құрайды.

Шағымдар талдауынан шағымданушылар соттардың қылмыстық және азаматтық іс жүргізу заңнамасының нормаларын сақтамайтынына, жазалау шараларымен өздерінің келіспейтініне, соттың сот құжаттарын бермейтініне, куәгерлерді шақырудан бас тартатынына, сот отырысының хаттамасында процесс барысын объективті көрсетпеуіне келіспеушілік білдіреді.

Әлеуметтік және экономикалық қатынастар саласында құқықтардың бұзылуына шағымдар хаттардың үлкен тобын біріктіреді. Осылайша, Уәкіл атына азаматтық заңнамамен реттелетін тұрғын үй, жер, еңбек және өзге де дауларға негізделген 119 хат түскен.

Ең көп түскені баспана, мүлікті бөлу және жұмысына қайта орналастыру туралы даулар бойынша хаттар.

Әкімшілік істер бойынша шағымдар көбінесе айыппұл және қамауға алу түріндегі әкімшілік шараларды қолдану туралы қаулылармен келіспеушілікке қатысты.

Елде болу ережелерін бұзған үшін Қазақстаннан кетіру бөлігінде сот шешімімен келіспейтіні туралы шетелдіктерден 4 шағым түсті.

Уәкіл атына елден тыс жұмыс істейтін 1 Қазақстан азаматшасы шағымданды.

Құқықтық қорғау ұйымдарынан, адвокаттардан, қорғаушылардан қорғалушылар мен сенім білдірушілердің мүддесіне 80 шағым түсті.

Шағымданушылар сот әрекеттеріне берген 67 шағымдарында бәрнен де сот отырысына келу туралы тараптарды уақытылы хабарлар етпейтінін және сырттай сот шешімін шығаратынын көрсетеді.

Сот актілерімен келіспеу туралы шағымдар аумақтар бойынша мынадай болып түсті: Алматы қаласының және Алматы облысының (39дан), Қарағанды облысының (35), Астана қаласының (32), Ақмола облысының (32), Шығыс Қазақстан облысының (31), Қостанай облысының (22), Павлодар облысының (22), Солтүстік Қазақстан облысының (14), Маңғыстау облысының (10), Оңтүстің Қазақстан облысының (9), Батыс Қазақстан облысының, Қызылорда облысының (6дан), Ақтөбе облысының (2) соттарына қатысты түскен.

2008 жылғы наурызда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен Жоғарғы Сот Төрағасы арасында қол қойылған меморандумға сәйкес 88 шағым Жоғарғы Сотқа ақпарат ретінде жіберілді.

Осы санаттағы шағымдар саны соңғы екі жылдарда 2005-2007 жылдардың көрсеткіштерімен салыстырғанда азайып келуі фактісі назар аудартады.

Әділ сот билігіне Конституцияның 13-бабының 2-тармағымен кепілдік берілген кедергісіз қол жеткізу құқығы толығымен қамтамасыз етілгенін атап өткен қажет қажет: жеткілікті заңнамалық негіз бар, сот құрылысы жүйесінде реформалар жүргізіліп жатыр, мамандандырылған соттар құрылды. Бірақ тәжірибе көрсетіп отырғандай, осы құқықтың бұзылуымен байланысты күрделі мәселелер сот процесін жүргізу кезінде туындайды.

«Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 10 желтоқсандағы ҚР Заңында сот жүйесі құрылымын үш буынды етіп өзгерту, сот талқылауының үзіксіздік қағидасын енгізу, жаңа мамандандырылған соттарды құру, кассациялық іс жүргізуді қайта жананыру көзделген.

Сот құрылысын және сот ісін жүргізуді осылайша оңтайландыру әртүрлі сот органдары функцияларының қайталануын азайтуға тиіс, яғни соттағы істердің қысқаруына және өтуі мен шешілуін тездетуге, жалпы әділ сот билігіне қол жеткізуді жеңілдетуге әкеп соғуы тиіс, бұл сот жүйесінің транспаренттігі туралы халықаралық стандарттарына сәйкес келеді.

Заңнама тек прокурорлардың ғана емес, тергеу және анықтау органдарының да әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдарды сотта қарау тәртібін көздейді.

«Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне білікті заңгерлік көмек көрсетумен қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» маңыздылығы кем емес Заң қабылданды, ол адвокаттың қылмыстық процестегі рөлін арттыруға ғана емес, жәбірленушінің де құқығын, соның ішінде тегін заңгерлік көмек алу, сондай ақ қылмыспен келтірілген шығындарын мемлекет есебінен өндіріп алу құқықтарын кеңейтуге бағытталған.

Қорғаушы ҚР ҚІЖК талаптарына сәйкес қылмыстық процесті жүргізетін органның қаулысы негізінде іске қатысуға жіберілген сәттен бастап қанапроцеске қатысушы болып саналған. Қабылданған заңға адвокат қылмыстық іске қорғаушы ретінде адвокаттың куәлігін және ордерді ұсынуы бойынша жіберіледі деген норма енгізілген.

Басқа да заңмен көзделген адамдар қылмыстық іске қорғаушы ретінде қатысу құқығын растайтын құжаттарды ұсынған сәттен қылмыстық іске қатысуға жіберілген деп саналады.

ҚІЖК енгізілген өзгерістер тараптардың сот процесіндегі жарыспалылығын және тең құқықтылығын күшейтеді.

Адам мен азаматтың Конституциямен кепілдік берілген сотта қорғалу құқығын қамтамасыз ету саласындағы ұсыныстар мен одан кейінгі іс әрекеттер Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында және ҚР Адам құқықтары саласындағы іс шаралардың 2009- 2012 жылдарға арналған ұлттық жоспарында көзделген.
2.3. Сот шешімдерінің орындалу сатысындағы адам құқықтары