30
берілген кезде белгілі қозғалыс әрекетін тез орындауы). Қарапайым қозғалыс
жылдамдығы қандай да бір қоздырғышқа кері жауап қайтару уақытымен
бағаланады. Қоздырғыштар – жаттықтырушының, төрешінің дауысы,
сөрелік тапаншаның атылуы, шапалақтың соғылу дыбысы, жарықтың жарқ
етуі, төрешінің жалау ұстаған қолын сермеуі және т.б. Мысалы, 100 м
жүгірудегі сөрелік тапаншаның атылуы немесе төрешінің дауыстаған
бұйрығы
бойынша
жүгіре
жөнелу.
Қарапайым
көру
–
қозғалыс
жылдамдығының ұзақтығы спортшыларда орташа 0,10-0,20 секөндтан,
спортпен жаттықпайтындарда 0,15-0,25 секөндтан көбірек уақытта болады.
Берілген дыбысқа жауап спортшыларда 0,05-16 секөндқа дейін, жай
адамдарда 0,20-0,35 секөндтан көбірек уақыт мөлшерінде болады.
Қарапайым қозғалыс жылдамдығын тәрбиелеу әдістемесі екі кезеңге
бөлінеді де, әр кезеңде өзіне тән дене тәрбиесі әдістері қолданылады.
Бірінші кезеңде көп тараған әдістер мыналар:
Қайталау әдісі. Кенеттен болған дауысқа көп рет, әрбір ретте тезірек
сезіну мүмкіншілігін жақсарту. Мысалы: төменгі сөреден дыбыс бойынша
тез жүгіріп шығу, әр түрлі дене қалпында тұрып, отырып, жатып, сол
қалыптан жаттықтырушы берген дыбыс бойынша тез сезіне жүгіріп шығу
және т.б.
Ойын әдісі. Әр түрлі қозғалмалы ойындар. Спорттық ойындар
(баскетбол, үстел теннисі, волейбол, бадминтон т.б.) ойнау немесе ойын
элементтерін қолдану.
Жарыс әдісі. Дене тәрбиесі мұғалімі мен жаттықтырушының
басқаруымен жарыс, бәсеке түрінде берілетін әр түрлі эстафеталық
сипаттағы жаттығулар.
Екінші кезеңде «сенсомоторлық» әдістеме қолданылады. Бұл әдістеме
спортшының жылдам қозғалысы және сол жылдам қозғалған әрекетке
жұмсаған аз уақыт аралығын айыра білу қабілеттілігіне негізделген. Іс
жүзінде ол былай орындалады: спортшы жаттықтырушының жылдамдық
уақыты туралы хабарын ала отырып сөрелік дыбысты өте тез сезуге
тырысады. Сонан соң келесі жаттығу кезеңінде ол сезіну жылдамдығын өзі
бағалайды, жаттықтырушы содан кейін ғана уақыт ұзақтығын хабарлайды.
Спортшы мен бапкердің уақыт ұзақтығын бағалауы бірдей болған кезде,
жаттығушыға алдын ала келісілген жылдамдықты сезіну тапсырмасы
беріледі. Ақырында спортшыда уақытты дәл қабылдау қабілеттілігі
қалыптасады, ол сезіну жылдамдығының жақсаруын тездетеді.
Күрделі қозғалыс жылдамдығы дегеніміз – белгілі, белгісіз
қоздырғыштарды сезіну, көру, жауап қайтару уақыты.
Күрделі қозғалыс жылдамдығы көбінесе спорт ойындарында, жеке сайыс
түрлерінде кездеседі. Бұл спорт түрлерінде қозғалып келе жатқан жанды,
жансыз затты (доп, қарсылас, семсер, жұдырық т.с.с.) сезіну және бірнеше
мүмкіндіктен бір дұрыс әрекетті тауып, тез қолдану міндеті тұрады.
Мысалы, қақпаға доп соғылғанда қақпашының алдында төрт міндет тұрады:
допты көру, бағытын және ұшу жылдамдығын бағалау, әрекет жоспарын
31
құру, оны орындауға кірісу. Күрделі қозғалыс жылдамдығы уақыты
қарапайымға қарағанда ұзағырақ 0,25-0,80 секөндқа созылады.
Күрделі қозғалыс жылдамдығын дамыту үшін берілетін жаттығулар
біртіндеп қарапайымнан күрделілендіре орындалады (мысалы, бокста
қарсыласты соғу жылдамдығын арттыру, футболда ойын алаңының көлемін
кішірейту, жеке сайыста қашықтықты азайту, жазу блоктары бар
тренажерлік
қондырғыларды
пайдалану
т.б.).
Күрделі
қозғалыс
жылдамдығын жетілдіруге ойын және жарыс әдістері қолданылады.
Негізгі қолданылатыны – қайталау әдісі. Кенеттен пайда болатын
дыбысты сезу, басында бір (мысалы, бокстағы оң қолмен соғатын соққы)
сонан соң екі, үш, төрт және с.с. (серия) соққылар жасау.
Дербес қимылдау жылдамдығы. Дербес қимылдау жылдамдығы
(семсерлесудегі түйреу, футболдағы доп тебу, баскетболдағы доп лақтырулар
және т.б.) спорт ойындарында, жеке сайыста нақты бір бұлшық ет жұмысы
жаттығулары кезінде пайда болады да, қозғалыс жылдамдығымен қатар
тәрбиеленеді.
Дербес қимыл жылдамдығын тәрбиелеу үшін әр түрлі бұлшық ет
топтарына арналған жылдамдықпен орындалатын нақты бір жаттығулар
(еңкею, сермеу, секіру, түйреу т.с.с.) қолданылады. Бұл жаттығулар жалпы
дамытатын жаттығулар кешеніне кіргізіліп, сабақтың кіріспе бөлімінде
орындалады.
Қимылдың жиілігі. Циклді сипаттағы жаттығуларда қимыл жиілігі
жылдамдығы пайда болады (мысалы, 10 секөндта орнында тұрып жүгірудегі
өте көп қадам саны). Қимыл жиілігін тәрбиелеу үшін өте жоғары
шапшаңдықпен орындауға болатын жаттығулар пайдаланылады (мысалы, 10
секөнд бойы жүгіру). Бұл жағдайда қимыл жиілігін дамыту үшін, аз
қашықтыққа қатты (жылдамдық қашықтықтың аяғына дейін бәсеңдемеуі
керек) жүгіру қажет.
Жылдамдық жаттығулары аздаған мөлшерде сабақтың негізгі бөлімінде,
орталық жүйке жүйесі қалыпты жағдайда тұрған кезде беріледі. Қимыл
жиілігі жылдамдығын дамыту үшін қайталау, өзгермелі орындау, ойын,
жарыс әдістері қолданылады. Жарыс әдісіндегі жоғарғы сезім, қоздыру күші
жылдамдық мүмкіншіліктерінің пайда болуына жақсы жағдай тудырады.
Жоғары шекте жылдамдық жаттығуларын көп рет қайталау жаттығушыны
шаршатып «шаршау кедергісін» тудырады, ол оқушылардың жылдамдық
мүмкіншілігінің өсуіне бөгеу болады. Бұл кедергіні болдырмау үшін арнайы
жылдамдықты қалыптастыратын жаттығулар қолданылады. Мысалы, олар:
таудан еңіске жүгіру, бір нәрсеге тіркеле жүгіру, жеңіл снарядтарды лақтыру
т.б.
Төзімділік, оны анықтау әдістері, түрлері
Адамның жұмысты ұзақ, қарқынын азайтпай орындай алу қабілетін
төзімділік дейміз.
Адамның берілген қарқынды әрекетке және болдыруға қарсылық ете
алатын уақытын төзімділіктің өлшемі деп атаймыз.
