34
жартысында өткізген дұрыс, өйткені оқушы ағзасы болдыра бастағанда ол
жаттығулар аз нәтиже береді.
Ептілікті бастауыш және орта мектеп жастарында, қозғалыс, көру, есту,
дене арқылы сезіну анализаторларын екпінді өсу кезінде дамытқан тиімді.
Икемділік және оны дамыту әдістемесі
Икемділік,
оның
түрлері:
Адамның
жаттығуды
үлкен
амплитудамен орындау қабілеттілігін икемділік дейміз. Амплитуда
дегеніміз - адамның жаттығуды орындағандағы дене мүшелерінің бір шеткі
қалыптан екінші шеткі қалыпқа жеткізе орындаған қимыл-әрекеті. Мысалы,
оқушы аяқтарын бірге қойды – бір шеткі қалып, аяқтарын жан-жаққа созып
«шпагатқа» отырды – екінші шеткі қалып, қолдарын жоғары көтеріп
шалқайды – бір шеткі қалып, қолдарын алақанымен, шынтағымен еденге
жеткізе алдыға еңкейді – екінші шеткі қалып т.с.с.
Икемділіктің өсу буын құрылымдарына; бұлшық еттің, сіңірдің
созылымдылығына; көңіл-күйге (жоғары көңіл-күй кезінде икемділік
артады); бой қыздыруға; сыртқы температураға; тәулік уақытына (12-ден 17-
ге дейін ол көп); жасқа (15-16 жаста икемділік көп кезі); күш даму деңгейіне
(күші көп адамдардың икемі аз); спорттық мамандыққа және т.с.с.
байланысты.
Икемділік белсенді және енжар болады:
Спортшының өз әрекетімен, үлкен амплитудамен қозғалысты
орындау қабілеттілігін белсенді икемділік дейміз.
Сыртқы орта әрекеті күшімен әсер етіп қозғалысты үлкен
амплитудамен орындау қабілеттілігін енжар икемділік дейміз. Сыртқы
орта әрекетіне жататындар – дене тәрбиесі мұғалімінің, жаттықтырушының,
серігінің көмегі, әр түрлі құрал-жабдықтардың көмегі т.с.с. Мысалы, кілемде
аяқтарын жан-жаққа соза отырып, аяқтарының ортасына қарай терең
еңкейіп, икемділік жаттығуын жасап жатқан спортшыны алайық. Ол өз
әрекетімен, өз күшімен жаттығуды орындаса белсенді икемділік, ал орындап
жатқан кезде жаттықтырушысы келіп арқасынан итере басып, терең еңкеюге
көмектессе енжар икемділік деп танылады. Икемділікті тәрбиелеудің басты
кезеңдерінде белсенді икемділікті дамытып барып, ары қарай енжар
икемділікті дамыту әдісін жалғастырса дұрыс болады. Икемділік сыртқы
орта әсері арқылы жақсы дамиды.
Икемділікті дамытудың амалдары мен әдістері: Икемділікті
дамытудың негізгі амалы – созылу, керілу жаттығулары. Ол жаттығулар
мынандай түрлерде орындалады: қарпайым созылу, серіппелі созылу, сермеу,
дене қалпын ұстау, сыртқы көмектің әсерімен созылу т.с.с. Икемділік
жаттығуларын бой қыздырудан кейін сабақтың барлық бөлімдеріне кіргізуге
болады. Икемділік жаттығуларын орындағанда нақтылы міндет қою қажет,
мәселен белгілі затты алу немесе бір затқа дене мүшелерін тигізу т.с.с.
Мысалы, алға-төмен еңкею, омыртқа жүйесін созу жаттығуын орындаудың
басында қолдың ұшын жерге тигізу, алақанды тигізу, шынтақты тигізу
кезекпенен, бар мүмкіншілікпен әрекеті, созыла орындалады. Созылу
35
жаттығуларын амплитуда орындау шегіне жеткізе, яғни буындарда жеңіл
ауырту сезімдерін сезінгенше орындау қажет. Созылу жаттығулары
тізбегінен кейін босаңсыту жаттығулары орындалады.
Буындардың жылжымалылығын арттыру үшін күнделікті жаттығулар
жасау керек. Икемділік жаттығулары арасындағы 2-3 апта үзіліс оның
дамуына кері әсері туғызады. Икемділікті дамытудың негізгі жолы –
қайталау әдісі. Жаттығуларды рет-ретімен мойын, қол буындарына, кеуденің
омыртқа белдеулеріне, аяқ буындарына арнап орындау қажет. Икемділік
жаттығуларын қайталау мөлшері әр түрлі. Бел-жамбас буынының иілу және
жазылу жаттығуларындағы амплитуданың қозғалу шегі 7-10 жастағы
оқушыларда 20-30 рет, 11-14 жастағыларда 30-40 рет, 15 жастағыларда 45 рет
қайталағаннан кейін жетіледі. Одан әрі қарай амплитуда қозғалысы азаяды,
жаттығуды тоқтатқан дұрыс.
9. Спорт түрлері
Гимнастика. Гимнастика – арнайы жаттығулар жүйесінен тұратын,
адам денсаулығын нығайту және оның денесінің үйлесімді дамуы үшін
қолданылатын дене шынықтыру мен әдістемелік тәсілдер. Қазақстанда
гимнастиканың (грекше gymnastіke, gymnazіo – жаттығу жасаймын,
жаттықтырамын) акробатика, көркем гимнастика және спорттық гимнастика
сынды түрлері жақсы дамыған.
Эмоциялық-ритмикалық музыкамен орындалатын жалпы дамыту
жаттығулары, жүгіру, секіру және би элементтері.
Әр түрлі ұзақтылықтың, қиындықтың, ритмикалық құрылымның,
интенсивтіліктің
жаттығулары.
Билеу
жаттығуларының
формалары.
Музыкамен оырндалатын қиын қозғалыс комплекстерін жеке меңгеру.
Сынақтың және жарыстың ритмо-билеу бағдарламасын орындау.
Атлетикалық гимнастика. Дене бітімінің әр түрлі дефектілерін жою
үшін атлетикалық гимнастиканың салмақ салу жаттығуларын қолдану,
сонымен қатар бұлшық еттерді қатайту және жұмыскерлігін жоғарлату.
Барлық жастық топтарға атлетикалық гимнастиканың әдістемелік
негізі, жаттығуларды аз салмақпен жиі-жиі қайталауы болып табылады.
Қолдың күшін дамытатын жаттығуларға көп көңіл бөлунеді.
Атлетикалық гимнастика сабағында жалпы дамыту жаттығулары
қолданылады:
гантелмен,
гирмен,
эспандермен,
темір
таяқпен,
тренажерлерде, штангамен.
Спорттық
және
қимыл-қозғалыс
ойындары.
Теориялық
мәліметтері: жарыстың ережелері мен даму тарихы. Ойыншының жалпы
дамыту және арнайы жаттығулары. Баскетбол, волейбол, футбол техника
элементтерін меңгеру және жетілдіру. Допты меңгеретін және басқаратын
негізгі әдістер, екілік және үштік жаттығулары. Эстафеталар, имитациялық
