Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адам саудасына қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша

1. 
   Заң жобасының атауы
   

2. 
   Заң жобасын қабылдау қажеттілігінің негіздемесі
   

Бұл ретте, ең алдымен қылмыстық заңнаманы жетілдіру заңдылық, азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігі, кінәлілік жауапкершілігі, әділдік, қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан құтылмаушылық, сондай-ақ жәбірленушілердің, оның ішінде мемлекеттің де құқықтарын барабар қорғау қағидаттарын мүлтіксіз сақтаумен жүзеге асырылуы тиіс.

Осыған байланысты заңнамалық деңгейде негізгі тұжырымдық міндетті шешу ұсынылады:

-адам саудасына байланысты қылмыстардан жәбірленгендердің (құрбандардың) құқықтарын міндетті қорғауды енгізу;

-адам саудасына ілесе жүретін қылмыс - «жезөкшелікпен айналысу үшін притон ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық» үшін жауапкершілікті қатаңдату;

-еңбекте пайдалануға байланысты кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстардың алдын алу және ескерту деңгейін көтеру.

Адам саудасына байланысты қылмыстардан жәбірленгендер (құрбандар) әлсіз топ болып табылады, олар қатыгез қарым-қатынас пен жүйелі пайдаланудың нәтижесінде психологиялық және моральдық күйзелген күйде болады. Оларды қалыпты өмір салтына қайтару үшін мамандардың араласуы және белгілі бір уақытты алатын оңалту курстарынан өтуі қажет етіледі.

Бүгінгі таңда тергеуге дейінгі тексеру, алдын ала тергеу және анықтау, сондай-ақ сотта қарау сатыларында олардың құқықтары мен мүдделерін қорғаумен осы салада жұмыс істейтін үкіметтік емес ұйымдар айналысады.

Бұл бірлестіктердің негізгі қызметі жәбірленушілерді оңалту болып табылады, осыған байланысты олардың заң көмегін көрсетуі мүмкіндігіне қарай жүзеге асырылады.

Үкіметтік емес ұйымдар елдің барлық өңірлерінде бірдей әрекет етпейтінін атап өтуге тура келеді.

Жыл сайынғы талдау адам саудасының анықталған құрбандарының өсу үрдісін растайды, мәселен 2008 жылы олардың саны 50 адамды, 2009 жылы – 59 және 2010 жылы 82 адамды құрады.

Мұнымен қоса Қазақстанға әкелінген құрбандар көбіне қолданыстағы заңнама туралы ақпараттан бейхабар, біздің елімізде көмек көрсететін олардың таныстары немесе жақындары жоқ, бұл олардың өз құқықтарын толыққанды және жан-жақты қорғауға және білдіруге мүмкіндігі жоқ екенін білдіреді (2010 жылы шетелдік 9 құрбан анықталды).

Осыған байланысты қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасына (ҚІЖК-нің 80-бабы) адам саудасына байланысты қылмыстардан жәбірленгендерді мемлекеттік бюджет есебінен жүргізілетін адвокаттардың білікті заң көмегімен міндетті қамтамасыз етуді енгізу ұсынылады.

Жезөкшелікпен айналысу үшін притондар ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық (ҚК-нің 271-бабы) фактілері, оның ішінде ұйымдасқан қылмыстық топтар жасайтын фактілер алаңдаушылық тудыратын қылмыстардың бірі болып табылады.

Қалыптасқан практика көптеген оқиғаларда жеңгетайлықты демалыс орындарының (қонақ үйлер, хауыздар, монша кешендері), ойын-сауық және көңіл көтеру мекемелерінің персоналы жасайтынын көрсетеді.

Статистикаға сәйкес ҚК-нің 271-бабы бойынша 2008 жылы 227 қылмыстық іс, 2009 жылы – 212 және 2010 жылы 191 іс қозғалған.

Осыған байланысты көрсетілген бапқа өзінің қызметтік жағдайларын пайдалана отырып, мекемелерде немесе орындарда, жезөкшелікпен айналысу үшін притон ұйымдастырумен немесе ұстаумен, жеңгетайлықпен айналысатын адамдардың жауапкершілігін енгізу ұсынылады.

ҚК-нің 133-бабына ауырлататын мән-жай ретінде кінәлі адам үшін жүктілік жағдайы көрінеу белгілі әйелге қатысты қылмыс жасау саралау белгісін енгізу мүмкіндігін белгілеу көзделеді.

Көбіне мұндай фактілер қылмыстарды тергеу кезінде орын алады, сондай-ақ бұл тармақ ҚК-нің 128-бабында қолданылады және әрекет етеді.
Бүгінгі таңда елеулі мәселелердің бірі балалар еңбегін заңсыз пайдалану болып отыр. 2009 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында 900-ден астам мектеп оқушысы мақта теруге тартылған.

Қылмыстық заңнама еңбекті қорғау ережелерін бұзғаны үшін жауапкершілік белгілейді (ҚК-нің 152-бабы), алайда бұл норма кәмелетке толмағандарға қатысты жасалған құқық бұзушылықтарды реттемейді, осыған байланысты бапқа кәмелетке толмаған жұмыскерге қатысты еңбекті қорғау ережелерін бұзғаны үшін жұмыс берушілердің жауапкершілігін күшейтуді енгізу ұсынылады.

Сондай-ақ кәмелетке толмағандар өндірісте алған жарақаттарымен денсаулық сақтау мекемелеріне түскен не қайтыс болған кезде тиісті органдарға дереу хабарлау жолымен олардың қауіпсіздік деңгейін көтеру қажет («Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы).
3. Заң жобасын қабылдаудың мақсаттары

Заң жобасының мақсаты адам саудасына қарсы іс-қимыл саласында адам саудасына байланысты қылмыстардан жәбірленгендердің, оның ішінде кәмелетке толмағандардың құқықтары мен мүдделерін халықаралық құқықтық нормаларға сәйкес қорғауға қатысты заңнаманы жетілдіру болып табылады.

Заң жобасы адам саудасына қарсы күрес процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған.

5. 
   Заң жобасының құрылымы
   

Заң жобасын қабылдау адамдар, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың таралуын ескертуге және жолын кесуге бағытталған нормаларды енгізуге қатысты Құқықтық саясат тұжырымдамасында белгіленген әлемдік қоғамдастықтың қазіргі заманғы басымдықтарының бірін іске асыруға мүмкіндік береді.

Заң жобасын қабылдау:

-адам саудасына байланысты қылмыстардан жәбірленгендердің құқықтарын қорғау саласында қылмыстық заңнаманы жетілдіруге;

-адам саудасына ілесе жүретін фактілердің таралуының жолын кесуге;

-еңбекті қорғау саласында кәмелетке толмаған балалардың қауіпсіздік деңгейін көтеруге мүмкіндік береді.

Қажет емес.

Заң жобасын қабылдау «Республикалық бюджет қаражаты есебінен адвокаттар көрсететін заң көмегіне ақы төлеу және қорғау мен өкілдік етуге байланысты шығыстарды өтеудің ережелері туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 26 тамыздағы № 1247 қаулысына түзетулер енгізу қажеттілігін негіздейді.

Адам саудасының құрбандарына тегін заң көмегін ұсыну практикасы бірқатар елдерде бар.

Жәбірленушілердің құқықтарын қорғау туралы Израиль заңнамасына сәйкес сауда құрбандары тегін заң көмегіне, қылмыстық тергеу уақытында сүйемелдеуге, сот процесі туралы ақпарат алуға, өз мүдделерін білдіруге құқылы. Мұндай нормалар Америка Құрама Штаттарының заңнамасында да бекітілген, олар адам саудасының құрбандарына тегін заң көмегін көрсету мақсатында адамдарды сотқа беру және құрбандарға заң және өзге де қызметтер көрсету үшін қосымша мүмкіндіктер жасаған.

Грецияда Президенттің № 233/2003 Жарлығына сәйкес жезөкшеліктен, адам саудасынан немесе құлдықтан зардап шеккен адамдардың қазіргі кезде тұрғын үйге, тамақтануға, күтім алуға, психологиялық қолдауға, заң көмегіне және кәсіби дайындыққа құқығы бар.

Беларусь Республикасы Президентінің «Адам саудасының зардаптарын болдырмау туралы» 2005 жылғы 8 тамыздағы № 325 Жарлығына сәйкес Беларусь Республикасында адам саудасының құрбандарын әлеуметтік қорғау және оңалту көзделген, ол өтеусіз жүзеге асырылады және құқықтық көмекті (Беларусь Республикасының заңнамасында көзделген олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіруді қоса алғанда), оның ішінде адвокаттар алқасы ұсынатын тегін заң көмегін қамтиды. Он төрт жасқа толмаған адам саудасының құрбандарына құқықтық көмек олардың заңды өкілдеріне көрсетіледі.

Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінде еңбекті қорғау ережелерін бұзғаны үшін жауапкершілік көзделген. Алайда балалардың еңбек құқықтарын бұзғаны үшін жауапкершілік ерекше құрамға бөлінбеген. Осыған байланысты мемлекеттік билік органдары заңдар мен әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске кәмелетке толмаған еңбеккерлердің құқықтарын бұзушылықтарды жою туралы кәмелетке толмағандардың істері және олардың мүдделерін қорғау жөніндегі комиссиялардың ұйғарымдары мен ұсынымхаттарын орындамағаны үшін жауапкершілік шараларын көздейтін ережелерді енгізуде, сондай-ақ тиісті органдарға ұйымдастырушылық-құқықтық нысандарына және меншік нысандарына қарамастан, ұйымдарда балаларды ұстау, тәрбиелеу, оқыту және олардың еңбегін қолдану жағдайларын бақылауды, зерттеуді және тексеруді ұйымдастыру жөніндегі құқықтар берілген.