,12 - тақырыптар: Сопрано, альт партияларына бөлу. Әр партиялармен жеке жұмыс жүргізу

Жоспар:

1. 
   Сопрано, альт партияларының диапазоны.
   
2. 
   Сопрананың түрлері.
   
3. 
   Альт партиясына сипаттама беріңіз.
   

Әйелдер хорының сопрано, альт дауыстары:

Сопрано партиясы скрипка кілтінде, (кіші октаваның Ля) бірінші октаваның До нотасынан, үшінші октаваның До нотасы көлемінде жазылады.

Орташа көлемі бірінші октаваның Фа,Соль нотасынан, екінші октаваның Фа, Соль нотасына шейін болады, мысал үшін А. Давыденконың «На десятой версте» атты хоры болуы мүмкін.

Мұнда сопрано партиялары кіші октаваның Сибемоль нотасына шейін айтатын болады.

Өте жоғары регистрде айтуға мысал ретінде Бородиннің «Князь Игорь» операсындағы прологтың соңғы хоры болуы мүмкін. Мұнда сопрано партиясы үшінші октаваның До нотасына шейін айтатын болады.

Сопрано партияларына кіретіндер:

Колоратуралық сопрано, бұл дауыстардың жоғары регистрі (дыбыстары) өте жетілген болады, ал дыбыстарды үшінші октаваның До нотасынан да жоғары дыбыс ноталарын ала беретін болады.

Колоратуралық сопранода төменгі дыбыстардың жаттығуы нашарлау болады. Бұл колоратуралық сопраноның дыбыс бояуы ерекше және өте жіңішке болғандықтан, колоратуралық сопраноның дауыстары жоғары сопрано партияларын атқаруға жарамайды, өйткені коларатуралық сопраноның дауыстары хордағы басқа сопрано партияларының дауыстарымен үйлесіп кете алмайды.

Лирико-коларатуралық сопрано, бұл дауыстардың жоғары дыбыстары жетілген болады, ал үн шығу сыйпаты колоратуралық сопраноға ұқсас; бұл лирико-колоратуралық сопрано хорға қосылып айтуға жарамды.

Лирикалық сопрано, бұл дауыстың жоғары дыбыстары және хорда орта дыбыстары өте жақсы жетілген болады, хор партияларына өте лайықты, ал дивизияларға бөлгенде бұл лирикалық сопрано бірінші дауысты орындайтын болады.

Лирико-драмалық сопрано, бұл дауыстың жоғары дыбыстары өте күшті және жетілген, ал орта дыбыстары жақсы, төменгі дыбыстары недәуір күшті болады, дауыстары хорға өте қажет.

Драмалық сопрано, бұл дауыстың жоғары дыбыстары өте күшті, орта дыбыстары жақсы, төменгі дыбыстары да күшті болып келеді, дауыстары хорға жарамды. Альт партиялары, скрипка кілтінде, кіші октаваның Фа Солъ ноталарынан, екінші октаваның Соль ноталары көмегінде жазылады. Ал, күнделікті қолданылатын орташа көлемі бірінші октаваның До нотасынан, екінші октаваның До нотасына шейін болады.

Альт партияларының өте төменгі регистерде айтуға мысал ретінде Римиский-Корсаковытың «Татар полондарының» хорын алуға болады. Мұндай альт партиясы кіші октаваның Соль нотасына шейін айтатын болады.

Өте жоғары регистрде айтуға мысал ретінде Глинканың «Руслан және Людмила» операсынан «мир и блаженство, чета молодая» атты хоры болады. Мұнда альт партиялары екінші октаваның Соль-бемоль нотасына шейін айтатын болады.

Альт партияларына кіретіндер: Меццо-сопрано, бұл дауыстың жоғары дыбыстары жетілген, орта дыбыстары жақсы, төменгі дыбыстары жеңіл алынатын болады. Дауыстар дивизияға бөлінгенде бұл меццо-сопрано бірінші альт партияларын орындауға лайықты.

Контральто, бұл дауыстардың төменгі дыбыстары өте күшті, ал жоғарғы дыбыстары біркелкі ауыр алынады. Дивизияға бөлінгенде бұл контральто дауыстары екінші альт партияларын орындауға лайықты.

Сұрақтары:

1. 
   Сопраноның түрлері атаңыз?
   
2. 
   Сопрананың диапазоны?
   
3. 
   Альт партиясына сипаттама беріңіз?
   

1. 
   Б.Жакеева Хор үйірмесімен жұмыс. Алматы. 1998
   
2. 
   Әбеуова К. Хор жүргізу. Алматы. 1993
   
3. 
   Работа с хором. Соколов В. М. 1967
   

Жоспар:

1. 
   Диапазондық жаттығуларды меңгеру.
   
2. 
   Шығарманың қиын фразаларымен жұмыс.
   
3. 
   Шығарманы техникалық жағынан меңгерудегі 3 фаза.
   

Дирижер шығармалармен толық танысудан бастайды. Ауызша түсіндіргеннен кейін аспапта ойнап көрсетіп және әр партиямен жеке-жеке жұмыс жасау керек. Хорды екі бөлікке бөледі. Әр партияларынан жұмыс істеу сольфетжио мен басталады. Сольфетжиосы автоматты орындау тәсілмен көшкенге дейін шығарманың бастапқы уақытынан бастап, тыныс алу динамика фразеровка, ансамбль, строй тағы сол сияқты элементтерді жасап алу қажет. Сольфеджиомен айтқаннан кейін сөзімен үйрену кезеңімен жалғасады. Шығарманы сөзімен дайындау кезінде жоғары айтылған элементтермен қоса дикция, артекуляция, кульминация тағы сол сияқты элементтер қамтылады. Шығарманың көркемдік бейнесін ашу ең негізгілері болып саналады. Дирижер автордың айтайын деген ойын жеткізуге шығармалардың мазмұнын ашуына көп көңіл бөлуі қажет. Шығармалардың қиын бөліктерімен жұмыс қосымша уақыт немесе жіктелу арқылы жасалады.

Жаңа материалмен жұмыс жасау күрделі, көп сатылы үрдіс болып табылады. Оны 3 кезеңге бөліп қарастырамыз: техникалық, көркемдік және қорытынды кезең. Әрқайсыларының өзіндік мақсат­‑міндеттері, спецификалық ерекшеліктері бар.

1) Бірінші, яғни техникалық кезең өз ішінде үш фазаны біріктіреді. Оның ең алғашқысы шығарманы талдауға негізделеді. Ол дегеніміз берілген шығарманы бірнеше бөлімдерге жіктей отырып, әрбір партиямен жекелей және тұтас хормен жұмыс жасау. Осы жөнінде П.Г.Чесноков мынадай ескерту жасайды: “Бір партиямен ұзақ уақыт бойы жұмыс жасау дұрыс емес, өйткені қалған партиялардағы оқушылардың зейіні аутқып, шашарап кетуі мүмкін. Сондықтан да дирижер бір қысқа үзіндіні бір партиямен жаттаған соң, бірден екінші партиямен қосып, осылайша хордың белсенді іс‑әрекетін қамтамасыз етуі қажет”,‑ дейді.

Шығарманы талдау кезінде оны фортепиано аспабында басынан аяғына дейін, барлық нюанстерді сақтай отырып оқушыларға алдын­‑ала орындап беру қажет‑ деген көзқарас баршылығында қалыптасып кеткен. Бірақ П.Г.Чесноков бұл пікірді қолдамайды, оның айтуынша хордың жаңа шығармаен алдын‑ала танысуы нәтижесінде жаңа материалға деген қызығушылық сезімі жоғалып кетуі мүмкін. Бұны театрдағы жаңа спектаклмен салыстыруға болады, яғни көрермендерді спектаклде қызықтыратыны‑ сюжет жиілісінің біртіндеп өрбуі,осылайша белгілі бір кульминацияға жетуі. Ал сюжетті алдын‑ала біліп барсақ, қызығы да болмас еді. Сондықтан да хор мүшелеріне жаңа шығармамен таныстыру­‑ үлкен қателік деп есептейді П.Г.Чесноков.

Бірінші кезең мозайка принципіне сүйенеді, яғни жеке‑жеке бөлшектерді құрастыра отырып, үлкен бір затты жасау. Ал біздің жағдайда, жеке хор элементтерін біртұтас жүйеге біріктіру. Осылайша бірінші фазаның мақсаты да осы болып табылады.

Екінші фазаның мақсаты‑ стройды қалыптастыру. Сондықтан да хор жетекшісі ең алдымен строй жөнінде жалпы мағлұмат береді, оның хор ансамблін құру кезіндегі маңыздылығын түсіндіріп кетуі қажет.

Стройға қатысты П.Г.Чесноков шартты белгілер жүйесін ұсынды, бұл:

‑ жоғарылату белгісі;

­ ‑ төмендету белгісі;

­‑ дыбыс тұрақтылығын білдіретін белгі;

­‑минорлық ладты көрсететін белгі.(қосышада бар)

Осы шартты белгілерді үлкен плакатқа жазып, алдына іліп қою өте тиімді және нәтижелі. Бірақ бұндай көрнекілік тәсілінің тиімділігін арттыру үшін шартты белгілерінің мән­‑мағынасын түсіндіру қажет. Сөйтіп шығармамен жұмыс жасау кезінде еркін қолдана аламыз.

Стройға байланысты хор жетекшісі мынадай маңызды жайтты ұғындыру қажет: дыбыс интонациясын жоғарылату дегеніміз дыбысты күшейту, қатайту емес, және осы сияқты дыбыс интонациясын төмендету дыбыс күшін азайту деген сөз емес./17/

Сонымен қатар строймен жұмыс жасаудың бастапқы кезінде музыкалық шығарманы пиано динамикасына сәйкес ақырын айтқызу қажет. Мақсаты: бірін­‑бірі естуіне жағдай жасау, унисонды теңестіруге және тұтас аккордты құрай алуға дағдыландыру. Осы тұрғыда строймен жұмыс жасау үрдісіне қойылатын басты талап‑ аспапты қолданбау. Өйткені табиғи стройды аспапқа ғана тән темперированный стройымен сәйкестендіріп, салыстыруға, теңестіруге болмайды.Ал аспапты тек алғашқы кезеңнің бірінші фазасында қолануға рұқсат етіледі. Бірақ сонда да ол шектеулі дәрежеде қолданылуы қажет. Өйткені аспап хорды жетектеуші емес, керісінше толықтырушы, көркемдеуші, сүйемелдеуші құрал.

Үшінші фаза қажетті нюанстерді қалыптастыруды көздейді. Бұл кезеңнің алғашқы сатысында нюанс, дикция, тыныс алу жөнінде жалпы мағлұмат берілуі қажет. Содан кейін хор жетекшісі қарастырып жүрген шығарманың ішінен кездесетін нюанстерді таңдау арқылы әрқайсыларының мән‑мағынасын түсіндіруі тиіс. Осы кезеңде П.Г.Чесноков қарама‑қайшылық принципін қолдануды ұсынады, яғни хор шығармасын алғашқыда пиано белгісімен, одан кейін фортеге орындау. Бұндай ауысым бір‑біріне қарама‑қайшы болғандықтан хор жетекшісі үшін тиімді және пайдалы болып саналады. Өйткені пиано мен форте арасындағы жер мен көктей айырмашылығын бірден сезініп, өзара ажырыта алады.

Сөйтіп ансамблді құру үрдісі хор жетекшісінен кәсіби білім мен ансамблмен жұмыс жасауға арналған арнайы білік‑дағдыларды, әдіс‑тәсілдерді меңгеруін, шығармашылық жұмыстың жүйелі, бірізді, нәтижелі өтуін талап етеді.

Жұмыстың жемісті болуы, сонымен қатар студенттер тарапынан шығарманы ұнату немесе ұнатпауына байланысты. Мысалы, терең мазмұнды, ұлттық нақышы бар, күрделі, әсерлі шығармалар студенттер бірден ынталандырып, дайындық кезінде олардың жинақылығын, белсенділігін, жауапкершілік сезімін арттырады.

Сұрақтары:

1. 
   Диапазон ұғымы нені білдіреді?
   
2. 
   Шығарманы техникалық жағынан меңгерудің 3 фазасына түсініктеме бер.
   
3. 
   Шығармадағы қиын фразалармен жұмыс істеудің әдістері жайында мағлұмат беріңіз?
   

1. 
   Музыка әлемі 2008 №1
   
2. 
   Әсембекова Хорға арналған шығармалардың кейбір ерекшеліктері.
   
3. 
   Дмитриевский Г.А. Хор және оны басқару. А.1998.
   
4. 
   Әбеуова Хор және оны басқару. А. 1997
   

Жоспар:

1. 
   Партиялардың интонациясына сипаттама.
   
2. 
   Партитурадағы ырғақтармен жұмыс.
   
3. 
   Шығарманың көркемдік бейнесін ашу.
   

1. 
   жеке әнші үшін жоғарылату тәсілі;
   
2. 
   хор партиясына қатысты жоғарылату тәсілі;
   
3. 
   жеке әнші үшін төмендету тәсілі;
   
4. 
   хор партиясына қатысты төмендету тәсілі;
   

Жеке әнші дыбыс биіктігін төмендете отырып, партия ішіндегі жеке стройды бұзса, тиісті дыбыс биіктігінен аутқыған тұтас бір партия бүкіл стройды бұзады. Бұл жағдайда, яғни тұтас бір партияға қатысты қолданылатын қол‑қимылдың сипаты жоғарыдағыдай болады. Тек көз қарастың сипаты өзгереді: сәл ғана қасты түйіп, стройды бұзған партияға қатал көз қараспен қарау. Осыдан басқа қолданылатын дирижерлық жест: сол қолды біртіндеп жоғарылатқаннан соң, оң қолды жоғары қарай бағыттау немесе сол қолға қысым түсіре отырып, сәл ғана төмен қарай бағыттау және басты еңкейту.

Хор партиялары ішінде және арасында стройды теңестіре отырып, интонациялық ансамблді реттеу мақсатында К.А.Ольхов өзінің “Вопросы теории дирижерской техники и обучения хоровых дирижеров” еңбегінде төмендегі тәсілдерді ұсынады:

1) қол білезігін көтеру арқылы сұқ саусағымен ескерту белгісін көрсету, мақсаты: интонация жағынан дұрыс орындалмаған дыбысты немесе дыбыстардың гармониялық тізбегін, яғни аккордты интонациялауға қатысты жоғарылату;

2) дирижердың сұқ саусағы төмен қарай бағытталса, ол қате орындалған дыбыс пен аккордты интонациялау жағынан төмендетуді білдіреді./37/

В.Р.Соколов өз кезегінде стройды басқару мақсатында төмендегі ережелердің орындалуын талап етеді:

1) дирижер хор әндеткенде фальштік, яғни интонациялау жағынан бұрыс дыбысталуын болдырмау қажет. Интонациялық ансамблге қатысты аутқуларды хор жетекшісі жедел аңықтап, оқушылар қауымына ескерту жасай отырып, түсіндіру қажет. Өйткені “фальш” хордың көркем дыбысталуын бірден‑бір бұзушы фактор.

2) хор шығармасымен жұмыс жасау кезінде хор жетекшісі интонация жағынан әндетуге қиындық келтіретін жерлерді алдын‑ ала өз үшін белгілеп, сол бөлімдерімен жеке жұмыс жасауы қажет. Мысалы, дауыс қыздырған кезде шығармада кездесетін интервалдық секірістерге байланысты алдын‑ ала арнайы жаттығулар жасату.

3) строй және интонациялау жағынан қарастырғанда шығарманың аса қиын, қауіпті бөлімдерінде дирижер арнайы қол‑ қимыл арқылы оқушыларға белгі бере отырып, қателіктің алдын алады. Атап айтқанда, интонация жағынан жоғарылату белгісін көрсету үшін тура созылған қол білезікті төменнен жоғары қарай асықпай көтеру қажет, ал интонация жағынан төмендетуді талап ететін белгіні сол қолымыз арқылы жоғарыдан‑ төмен бағытты біртіндеп көрсету арқылы жүзеге асырылады. Дыбыстың тұрақтылығын көрсету үшін алдыға қарай созылған қолды көлдеңен сызығы байынша баяу және күш түсіре отырып, біртіндеп жылжыту қажет.

5) дирижер шығарма ішіндегі аккордтардың құрылымын, өзара байланыс заңдылықтарын, үйлесімділігін жете зерттеп, іс­‑ тәжірибеде шығарманың дұрыс орындалуын реттеп басқару үшін тиісті жест түрлерін таңдай алу қажет.

Сұрақтары:

1. 
   Интонациялық тазалық дегеніміз не?
   
2. 
   Дыбыс қатары(строй) мен интонациялық дыбысталудың байланысы жайлы әңгімеле.
   
3. 
   Хорда дирижердың интонациясымен жұмысы.
   

1. 
   Димитривский Г.А. Хор және оны басқару. А.1988
   
2. 
   Әбеуова К. Хор жүргізу. А. 1993
   
3. 
   Хроведение В.И.Красношеков. М. 1969
   

Жоспар:

1. 
   Музыкалық қабілет жайлы түсініктеме
   
2. 
   Музыкалық қабілеттің түрлері
   
3. 
   Музыкалық іс - әрекет ұғымы
   

Музыкалық қабілет деп‑ жеке тұлғаның даралық, психологиялық ерекшеліктерін айтамыз.Оған сөз және музыкалық дыбыстарға талдау жасайтын, еңбек және әлеуметтік қарым‑катынас барысында дамитын, эмоцианалдық реакция формасында көрінетін есту қабілетінің сезімталдылығы жатады.

Музыкалық қабілеттердің құрылымы: жалпы және арнайы. Б.М.Теплов музыкалық қабілеттердің негізгі түріне мыналарды жатқызады:

Ладты сезіну‑ алуан түрлі дыбыстар аралық өзара байланысының мазмұнын, мәнін сезіне білу.

Музыканы есту арқылы көз алдына елестету дегеніміз‑ естіген әуенді ой санамызда қорытып,соның нәтижесінде туындаған бейне‑көріністер арқылы толықтырып жаңғырту. Осындай шығармашылық үрдіс музыкалық елестің, ой‑өрісінің, қиялдың одан әрі дамуына негіз болады.

Музыкалық ырғақты сезіну‑ жаңа ырғақ тіркестерін қабылдай білу,іштей сезіне алу және дәлме‑дәл орындай алу қабілеті.

Музыкалық қабілеттің жалпы түріне төмендегі ұғымдар енеді:

Музыканы есте сақтау‑ тәжірибеге тікелей байланысты жүзеге асатын күрделі психологиялық процесс. Бұл қабілет орындаушы, тыңдаушы,композитор мен ұстаз үшін сөзсіз қажет.

Музыканттың психо‑моторлы қабілеті дегеніміз музыкалық шығарманы орындау барысында мазмұндық мағынасын толық дәрежеде жеткізе білу мүмкіндігі.

Неғұрлым студент музыка дыбыстарының дыбысталу ерекшеліктерін, өзіндік нақышын ажырататын болса, соғұрлым ол музыкаға бейім, қабілетті деп айта аламыз.

Іс-әрекет дегеніміз қоғамдағы тәжірибені және жетістіктерді игеруге бағытталған шығармашылық үрдіс.

Адам баласы бүкіл өмірінің барысында сан алуан іс-әрекет түрлерін меңгереді. Нәтижесінде оның бойында қандай да бір психикалық қасиеттер мен жеке тұлғалық нышандар қалыптасады, солардың ішіндегі кейбіреулері басыңқы ролге иемденіп, адамның іс-әрекетінде көрініс табады. Осылайша адамның белгілі іс-әрекетке деген ерекше қызығушылығы мен бейімділігі пайда болады.

Музыка және басқа да іс-әрекет түрлері жеке тұлғаның дамуына әсер етеді және олардың әрқайсыларының өзіне тән ерекшеліктері бар.

Музыкалық іс әрекет дегеніміз- музыкалық өнер арқылы қоршаған ортаны және өз-өзін тану кезінде сан алуан тәсілдер мен құралдарды қолдануды айтамыз. Нәтижесінде музыкалық бағытта және жан-жақты дамиды. Музыканың эмоцияналдық-образдық мазмұнын түсіну арқылы берілген шығарманы терең қабылдайды. Осыған орай орындаушылық және шығармашылық іс-әрекеті жаңа мәнге ие болады. Бұл өзгерістер баланың сыртқы іс-әрекетінде және ішкі жан-дүниесінде көрініс табады.

Музыкалық тәрбие берудің негізгі іс-әрекет түрлері: қабылдау, орындаушылық, шығармашылық, білімділік және тәрбиелік іс-әрекет. Олардың әрқайсыларының өзіндік ерекшелігі бар және олар өз алдына дербес бола отырып, басқаларына үлкен септігін тигізеді. Мысалы, қабылдау жеке дара іс-әрекет болса да, басқаларының негізін құрайды. Ал орындаушылық пен шығармашылық ән айту үрдісінде аса қажет.

Сөйтіп музыкалық іс-әрекеттің әрбір түрі студенттің мәдениетін дамытуға, рухани дүниесін байытуға бағытталады.

Сұрақтары:

1. Музыкалық қабілет жайлы түсініктеме бер.

2. Музыкалық қабілеттің түрлерін ата.

3. Музыкалық іс - әрекет дегеніміз не?

Қолданылған әдебиеттер:

1. 
   Соколов В.Г. Работа с хором. М., “МузГиз”, 1963.
   
2. 
   Струве Г.А. Школьный хор: Книга для учителя. М.,1981.
   
3. 
   Стулова Г.П. Теория и практика работы с детским хором. М.,2002.
   
4. 
   Тевлина Б.Г. Работа в хоре. Методика, опыт. М., Профиздат, 1977.
   
5. 
   Уколова Л.И. Дирижирование. М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2003.
   
6. 
   Чесноков П.Г. Хор и управление им. М., 1952.
   

Жоспар:

1. 
   Қазақ халық әндерінің ерекшелігі
   
2. 
   Қазақ сазгерлерінің хор жанрындағы шығармаларына тоқталу
   
3. 
   Халық әндерінің тақырыптық мазмұны.
   

Қазақ сазгерлерінің шығармашылығында операда халық әндерін қолдану XIX ғ. орта шенінде етек жайған. Оның маңызына тоқталар болсақ, ұлтымыздың музыкалық өнеріне тән дәстүрлі жанрларына жазылған халық әндері операға жаңа идеялық-эстетикалық мазмұн берген туындылар. Сондықтан болар, хорға өңделген ән жаңа бір бояуға ие болады, маңызды орын алады.

Опера өзінің драматургиясы бойынша лиро- эпикалық шығармаларға жатады. Музыкалық-сахналық дамуының негізгі өзегінде лирикалық драма жатыр. Ал эпикалық бастамасы, ертеде өткен оқиға ретінде драманы көмкеріп тұрады. Операдағы хорлар үлгісі көбінесе халықтың ырқын, оның мінез- құлқын және көпшіліктің қалауларын суреттейді.

Халық әндерін өңдеу сазгерлер үшін өте үлкен іздену, үйрену мектебі болғаны сөзсіз. Қазақтың профессионалдық музыка өнері 1926 ж. тұңғыш драма театры ұйымдасуынан басталады. Көп дауысты хор коллективі де алғаш осы театрда ұйымдасты. Халықтың бай музыка қорын шығармашылықпен меңгеріп, профессионалдық музыкаға арқау ету – ешбір шектелмейтін, тоқталмайтын процесс. Республика сазгерлері халық әндері мен күйлерін өңдеудің небір тамаша үлгілерін жасады. Олардың кейбіреулерінде сазгерлік еркін өңдеудің ең біржоғары түріне ден қойып, тілін, тұлғасын, күрделеніп жазылу және айтылу стилін аспаптық шығармаларға теңейді. Мәселен, «Харарау», « Майра», «Айттым сәлем Қаламқас» т.б сияқты ежелден жеке дауыспен айтылып келген көптеген әндер кезінде жаңа бір реңге ие болды. Кейде сазгерлер әндердің жалпы стилін мұқият сақтауларымен қатар, кейбір айырықша, интонациялық ұтымды жерлерін түрлі хор нюанстары арқылы ерекше көрсетеді. Сазгерлер әнді өңдеген кезде түрлі ұлттық дәстүрден туатын шағын әуез, қайталау, кейде саздық бөлшек буындарынан тарайтын әуендік ерекшеліктеріне де назар аударады./1/

Отызыншы жылдар басында аспаптық (фортепиано) сүйемелге жазылған халықтық ән өңдеулері арасынан кәсіби деңгейі жоғары, шынайылығымен ерекшеленетін полифониялық құрылымдағы төрт дауыстылықпен кейін енгізіліп , қазақ әндерінің жақсы үйлесетіндігін көрсетті. Тәжірибе полифониялық формадағы әдістің тиімділігін сол кездің өзінде дәлелдеді. Полифониялық тәсілдердің кең түрде негізделген көпдауыстылыққа арналған өңдеу кезеңдері отызыншы жылдардан бастап, күні бүгінге дейін жалғасын табуда.

Халық әндерін өңдеуді сазгерлер мен хор жетекшілері еш уақытта тоқтатқан емес. Қазіргі кездің өзінде халық әндерін өңдеу барысында шығарманың жалпы стилін, характерін мұқият сақтай отырып, көркемдік мәнерліліктің қажетті құралдарының бірі- екпін, ырғақ, ағымға, әуендік, саз күшіне көңіл бөледі./3/

Халық әндерін аса сәтті өңдеп, хор үнділігіне айтарлықтай жаңалық енгізуде сазгерлер тынымсыз еңбек жасады. Мәселен, белгілі сазгер Б. Байқадамовтың шығармашылығында хорға арналған музыка маңызды орын алады. Ол бейнелеудің нақтылығымен, тартымдылығымен, мәнерлеу мүмкіндігімен композиторды еліктіреді. Барлық хор жанрларының ішінде Б. Байқадамов аспаптық сүйемелсіз орындалатын хорларға көбірек назар аударды. Әсіресе, қазақтың халық әндерін негізіне ала отырып шығарған сюиталарыөте қызыкты.Мысалы:«Той базар»,« Майраның әні»,« Жариям-айдай», «16 қыз», « Жеңеше- ай», « Ахау», « Семей», « Құдаша- ай », «Егигай» әндері. Халық әндері хорға өңдеу арқылы әсерлі әуезділігін күшейтеді.

«Жариямайдай» әнінің әуені сопранода берілген, басқа дауыстары оны әсерлеп, байыта түскен. әсіресе, ең төменгі бас партиясы жүрдек келеді, ал тенор сопраноның әуендік фразаларына еліктейді. Б.Байқадамов хорға өңдеген көптеген халық әндерінде көп дауыстың әр қырлы мүмкіндіктерін орынды пайдалана білді. Өңдеген әндері халық арасына кеңінен тарады./2/

Осы ретте Қазақстан опера өнерінің көрнекті тұлғаларының бірі М. Төлебаевтың операсы музыка мәдениетінің алтын қорына кірді.М. Төлебаевтың «Біжан- Сара» операсындағы халық әндерінің мәні ерекше. Онда «Харарау», «Гүлдер-ай», «Шұбар ағаш, ой жайлау», «Сұрша қыз», «Гаухар қыз», «Сапар», т.б. халық әндері кейіпкерлерді бейнелеумен қатар, шығарманың негізгі идеясын айқындай түседі. Ән үнінің дамуы арқылы музыкалық көріністердің өзгеру процесін көрсетеді.

I ші көріністегі Біржан партиясындағы «Харарау» әнін кейіннен IV ші көріністе Естайдың партиясы естіледі. Естай- нағыз халық әнші- ақынының кейіпкері. Мұндай сарынды байланыс Біржан мен халық бейнелерін бірлестіріп тұрады. Ал басқа жағдайда керісінше: Жаяу Мұсаның «Құлбай» әні халықтан Біржанға ауысып, жақын бейнелерді бірлестіруге көмектеседі. III-ші көріністе тұрмыстық жанрды байқататын халық әндерінің тікелей мәнісі зор. «Біржан- Сара» операсындағы ән, музыкалық материал есебінде кейіпкерлерді бейнелеп, олардың қарым- қатынасын нығайтады десек те қателеспейміз. Кейбір әндер лейтмотивті тақырыпқа айналып, драматургиялық жағдайды ашады. Халық әндері композитордың түпкі ойының негізгі элементі. Сондықтан, «Біржан- Сара» операсын – опера-ән ретінде сипаттайды.

Опера өнеріне айтарлықтай үлес қосқан, белгілі сазгер Ғ. Жұбанованың «Еңлік- Кебек» операсында да халық әндерінің маңызы үлкен. Бірінші көріністе Еңліктің әуенімен ұштасқан халық әні « Туған жер» махаббат әуенімен жақындасады. Төртінші суретте халықтың ырқын, сезімін білдіретін қасіретті хор үні естіледі. Еңліктің лирикалық бейнесі халық сарынына жақын және халық әндеріне негізделген әуендер арқылы суреттеледі. Хордың ерекше драматургиялық рөлі халықтың жоқтауында, реквиемінде анық көрсетіледі. Жоқтау фугато ретінде құрылған.

Халық әндерін хорға өңдеуде зор еңбек жасаған, әрі дирижерлық қызмет еткен өнер қайраткері –Д. Мацуцин. Тамаша, сәтті шыққан өңдеулерінің бірі « Сұржелеңге» халық әні аспақтық сүйемелмен айтылатын аралас дауысты хор шығармаларына айналуы. Сазгер бұл шығармада тұрақты фактуралы гармониялық аккорд негізімен әуенді ерекшелеп көрсетуді мақсат етеді. 1933 ж. Д. Мацуцин М. О. Әуезовтың «Еңлік –Кебек» пьесасына оннан астам халық әндерін өңдеп жазады. Бұдан басқа да «Дудар-ай», «Майраға» т.с. с. шығармалары қазіргі күннің өзінде сахана төрінен түскен емес./5/

Халық әндерін өңдеуде Б. Ерзакович есімін де айта кеткеніміз жөн. 1933-1934 жылдары екі дауысты әйелдер хорына арналған «Кең сарай» және «Уридай» халық әндерін өңдеді. Автродың өңдеуіндегі «Ақбақай», «Бір бала», «Қара торғай», «Шапибай-ау» әндері де тамаша өңдеуден өткен.

Белгілі сазгер С. Мұхамеджановтың хорға лайықтап өңдеген халық әндері халық әндерін өңдеуде зор мәнге ие. Мәселен, «Жұмбақ қыз» операсындағы «Тартыңдар, садақты тура көздеп!», сонымен қатар «Тұтқындар зары» т.б әндері тамаша өңдеулерден өткен.

Қазақ халық әндерін хорға лайықтап өңдеуде Қазақстан сазгерлерімен қатар басқа да ұлт өкілдерінің сазгерлері ат салысты. Полифониялық тәсілді кең ауқымда қолданған сазгер Л. Хамидидің «Харарау» әніне жасаған қысқаша музыкалық талдауынан- ақ шығарманың күрделі екені байқалады. Оның «Сәулем-ай», «Айнамкөз», «Шіркін-ай», «Ахау», т.б. халық әндерін өңдеуі шеберлік пен мәнерліліктің белгісі іспеттес.

Е.Брусиловскийдің өңдеген «Баянжан», «Ақтамақ», «Қараторғай», «Бипыл» әндерінде қазақтың халық музыкасының ән-әуен, ырғақ оралымды творчестволықпен пайдаланып, кәсіби музыкаға тән даму әдістері кеңінен қолданылған. Халық әндерін хорға лайықтап өңдеуде Тен Чу есімінің де маңызы ерекше.

А.В.Затаевичтың бүкіл шығармашылық жолы қазақ халық музыкасымен тығыз байланысты. Орыс музыкасындағы хор өнерінің қайраткері, сол кездегі Ленинград (қазіргі Санкт- Петербург) мемлекеттік консерваториясының профессоры А.А. Егоров отызыншы жылдардың бас кезінде А. В. Затаевичтің «Қазақ халқының 1000 әні»жинағынан «Гүлзейнеп», «Ардақ», «Әншіге», «Махаббат» әндерін әйелдер және аралас хорға лайықтап өңдеді. Сазгер қазақ әуенінің сырын терең түсініп, олардың ұлттық бояуы мен түрлі әуез ерекшеліктерін сақтай білді. 1925-1930 жылдары «Миниатура формасында өңделген қазақ әндері», 1932 жылы « Қазақстан әндері» атты жиырма пьса енген жинақтары басылып шықты. Жаңа жанрлық өзгерістерде қазақ музыкасы өзіне ғана тән құрымын бұзбай полифониялық және саздық ерекшеліктерді кең пайдаланды.

Операға енгізілген музыкалы- поэтикалық жанрлар- халық айтысы, жоқтау, бесік жыры, той бастар, жар-жар т.б.ерекше поэтикалық шабыт туғызады.

Сұрақтары:

1. 
   Қазақ халық әндерінің ерекшелігі неде?
   
2. 
   Қазақ сазгерлерінің шығармаларына талдау жасау?
   
3. 
   Халық әндерінің тақырыптық мазмұнын әңгімеле.
   

1. 
   Ахметова М. М. Ән өнері және уақыт
   
2. 
   Ахметова М. М. Қазақ әндері
   
3. 
   Әсембекова К.А.Хорға арналған шығармалардың кейбір ерекшеліктері
   
4. 
   Ерзакович В.Г. Қазақ халқының мәдениеті
   
5. 
   Жұмақова І. Т, Китегенова А.Ж. Қазақ музыка әдебиеті