126
кəсібіне жəне өндірістік қызметінің түріне қарамастан, жоғары
оқу орындарын бітірушілерге беріледі. Əрбір мұғалім, инженер,
бригадир, ауысым бастығы, звено жетекшісі жəне тағы
басқалары дене тəрбиесінің кейбір ұйымдастырышулық-
əдістемелік негіздерін, тек өздері үшін ғана емес, отбасылық
дене тəрбиесі топтарын құруға, қараундағылар үшін, игеріп
алуы керек.
Осыған байланысты «студенттердің кəсіби-педагогикалық
дене дайындығы» ұғым қолданылады. Оны қолдану барысында
мүндай міндеттер шешледі:
а) Өсіп кележатырған үрпақтың білімі жəне тəрбиенің
жалпы жүйесінде дене тəрбиесі манызың анықтау.
б) Оқушылардың денсаулығын нығайту, шынықтыру, дурыс
келбетің қалыптастыру, дене қасиеттерді дамыту, дене
жаттығулармен айналасуға бейемдету үшін болашақтағы
мұғалімдерді дене тəрбиесі құралдарын, əдістерін жəне əр түрлі
ұйымдастыру түрлерің жөнімен іске асыруға ұйретіп шығу.
Қазіргі танда болашақтағы мамандардың кəсіби дене
дайындылығына талаптар өсуде. Оның себебтері: енбектің
нарығы үнемі өзгеріп туратың жағдайларға дайын болу;
өндірістегі техникалық прогресстің күшеуйі. К.Г.Габриелян,
Б.В. Ермолаев [6] пікірлері бойынша қазіргі танда «жеке
денсаулықт» тұжырымдаманы құрастырып, соның құрамалық
бөлшектерің зерттеуге көшу керек дейді: физикалық статус
(дене дамуы мен дене дайындылық); физиологиялық статус
(физиологиялық резервтер); психикалық статус; биохимиялық
статус; клинико-соматикалық статус.
2. Кəсіптік-қолданбалы дене дайындықты
анықтайтын факторлар
Б.И.
Загорский
КҚДД
теориясы
мен
əдістемесінің
қатынастық
кестесі
мен
КҚДД
еңбектің
объективті
факторларымен байланысын көрсететін аралас ұғымдар ұсынды
(1 сурет).
Олардың жүргізген зерттеу нəтижелері бойынша адамның
дене жəне басқа да қолданбалы дайындық жақтарына деген
айрықша талаптарды анықтай түсетін факторлар туралы
127
көзқарастар мен мəліметтер нақтыланды. Келесі факторлар атап
көрсетілді:
а)
қызметті
ақпаратпен
қамтамасыз
ету
ерекшеліктері; ə) негізгі жұмыс қимылдарының сипаты; б)
қызметтің ерекше сыртқы жағдайлары.
Қызметті ақпаратпен қамтамасыз ету ерекшеліктері
келіп түскен ақпараттардың сипатымен, көлемімен жəне оны
адамдардың еңбек қызметі барысында қабылдау жағдайларымен
байланысты. Бұл жерде модальдық, түрлер, дабылдардың
қарқындылығы мен олардың қарқындылығының өзгергіштігі,
келіп түскен ақпараттардың уақыт бірлігіндегі саны, қабылдау
шарттары (уақыт лимиті, еңбек оъектісі мен субъектісінің
қимыл барысындағы, кедергі кезіндегі қабылдауы ескерілген).
Нақты қызмет барысында көрсетілген белгілерді, олардың
көріну дəрежесін анықтай отырып, мысалы, операторлардың
белгілі бір факторларға байланысты түрлі ағза жүйесіне
қойылатын талаптарды орнықтыру мүмкін.
Негізгі жұмыс қимылдарының сипаты. Бұл ұғым еңбек
қимылдарының анағұрлым нақты моторлық ерекшеліктерін
көрсететін жұмыс қимылдарының жалпылама сипаттамасын
білдіреді.
Соңғысы
дəл,
сандық
көрсеткіштер
арқылы
бейнеленген түрде (соққылық, айналмалы қимылдар, белгілі
дозалық микроқозғалыстар жəне т.б.) ұсынылуы мүмкін. Нақты
қызмет
барысындағы
негізгі
жұмыс
қимылдарының
параметрлері (динамикалық, кеңістік, уақыттық, кеңістік-
уақыттық) адамның дене, психикалық жəне сенсорлық
сапаларына деген айрықша талаптарының шарты болып
табылады.
Негізгі жұмыс қимылдарының сипаты еңбек мазмұны жəне
формасы,
оның
технологиялық
процестерінің
нақты
ерекшеліктері, аспаптар, машиналар мен оларды басқару
тетіктерінің конструкциясы арқылы жанамалана түседі.
Еңбек формасын өзгерту барысында негізгі жұмыс
қимылдарының заңды түрдегі өзгерісі байқалады: а) қол тетігін
пайдалану барысында, ə) механикалық құралдар жəне б)
автоматтандырылған өндіріс құралдары арқылы.
Қызметтің ерекше сыртқы жағдайлары адамға деген
танымал қатынас талаптарының шарты болып табылады.
Қолайсыз сыртқы жағдайлар: қызу микроклимат, шайқау,
128
жылдамдық өзгерту барысындағы асыра жүктемелер, ауаның
химиялық құрамы, стресті психологиялық факторлар жəне т.б.
ағза қызметінің қосымша ширығуын туындатады, жұмыс
қабілетін төмендетеді жəне жұмыс қимылдары параметрлерін
нашарлатады [7, 10-12 б.].
Кəсіптік - қолданбалы дене дайындығы (КҚДД) өзбетінше,
көп қырлы жəне күрделі дене тəрбиесінің бір тарауы бола
отырып, көптеген мамандықтардың еңбек жағдайлары мен
сипатындағы маңызды айырмашылықтармен жəне бір-бірінен
дараланып тұрған климаттық- географиялық факторлармен
байланысты болып келеді. Осыдан барып «КҚДД» ұғымын
түрліше
түсіндіру
мен
жұмысқа
қабілетті
мамандар
қалыптастыруда осы қолданбалы бағыттың түрлі құрылымы мен
мазмұнын жасау қажеттілігі туындады.
Қазіргі танда енбектің түрі үнемі өзгеріп турады (оның
интеллектуалдық
бөлшегі,
тоталдық
компьютеризация
байқалады).
Төрт,
бес
жылдан
студентпен
тандаған
мамандықтың мазмүны өзгеру мүмкін, сондықтан студент
болашақта мамандықтың қандай жағдайлары болады екенің
білмей мүмкің (климатагеографиялық жағдайлар, «өнеркəсіп
жағдайлардың
зиянды
əсері»,
«нақты
енбек
орнының
ерекшеліктері жəне талаптарымен анықталатың тандалған енбек
əрекетінің
жағдайлары»).
Бұл
жағдайларды
оның
да
оқытушылары білмейді.
В.И.Ильинич [11] келесі жағдайға өзіннің назарынын
аударған: кəсіптік-қолданбалы дене дайындығы процесі сол
кезде басталу қажет, қашан индивид нақты кəсіпті тандап оны
игеру үшін күш жумсайды. Сондықтан, бұл процессті тиімді
іске асыру үшін тандалған кəсіптің қазіргі тандағы мазмүның,
құрылымың, оған қойлатың талаптарын үнемі мониторингтен
өткізу қажет.
3 Кəсіптік-қолданбалы дене шынықтырудың
қызметтері мен міндеттері
Кəсіптік-қолданбалы дене шынықтырудың адам қызметінің
айрықша бір формасы ретінде оның маңызды əдіснамалық
элементін – жеке тұлғаның қайта туындауындағы сапалар мен
Достарыңызбен бөлісу: |
