ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

323

ғылыми  танымның  негізгі  әдістеріне  жатқызуға  болады,  өйткені 

ғалым  зерттеліп  жатқан  заттың  жеке-дара,  кездейсоқ  қырларынан 

тартынып,  оның  маңызды,  қажетті  байланыстарын  бөліп  алады.  Дәл 

осыған  байланысты  ғылымда  ұғым-түсініктер  (санаттар)  пайда  бо-

лады.  Мыңжылдықтар  бойы,  негізінен,  жердің  үстіңгі  бетіндегі  зат-

тар  мен  құбылыстар  зерттеліп  келді.  Іс  жүзінде  әрбір  дерексіздікке 

ұғымдардың  ар  жағында  жатқан,  сезіммен  қабылданатын  заттар  мен 

құбылыстар  сәйкес  болды.  Енді,  XX  ғасырдан  бастап,  жағдай  күрт 

өзгерді:  жай  денелердің  қозғалысы  мен  жылдамдығының,  олардағы 

температура мен қысымның орнына, ойша көз алдымызға келтіре ал-

майтын «жарықтың жылдамдығына жақын қозғалыстар», «аса жоғары 

қысымдар», «аса жоғары температуралар» келді. Осындай жағдайларда 

дерексіздендірудің маңызы артады. Бүгінгі заман ғылымында бірінші, 

екінші,  үшінші  деңгейлердің  дерексіздендірілуі  жайында  айтылып 

жүр. Сондықтан бұл мәселені тереңірек қарастырып көрейік, ол үшін 

сұрақ тарихын есімізге түсірейік.

Жалпылай айтқанда, дерексіздендіру деп шындық туралы түсінікті 

құру  мақсатында  шындықтың  (болмыстың)  әлдебір  қырларын  ойша 

бөліп қарауды түсіну керек. Платон мен оның шәкірттері, өздерінің «екі 

әлем»  туралы  тұжырымдамаларына  сәйкес,  дерексіздендіруді  «идея-

лар әлемінде» бар құбылыстарды танып білу деп қарады. Оларға қарсы 

тұрған  Аристотельдің  ойынша,  егер  біз  математикалық  денелерді  өз 

бетінше, дербес өмір сүретін болмыстар деп қарасақ, онда шындықпен 

де, дұрыс мағынамен де қайшылыққа келген болар едік.

Ортағасырлық номиналистер (Р.Бэкон, У.Оккам) де біздің алдымыз-

да жатқан әлем сезімдік болмыстан басқа ештеңе де емес: онда бір зат 

екінші затқа ұқсамайды, сондықтан дерексіздік – ол заттардың атауы 

ғана деп сендіре отырып, платонизмге қарсы шыққан.

Концептуалистер 

платонизмнің 

де, 

номинализмнің 

де 

біржақтылығын  жеңуге  ұмтылды.  Олар  ұғымдардың  нақты  өмір 

сүретінін мүмкін емес деп санағанмен, дегенмен дерексіздік – ол атау 

ғана  емес,  нақты  өмір  сүретін  жалпының  бұл  әлемнің  заттарына  тән 

бейнесі екеніне сенімді болды.

Дерексіздендіру  туралы  айтқанда,  біз  тағы  бір  пікірге  кезігеміз: 

дерексіздіктер  шындық-болмысқа  жақын  болған  сайын,  құндырақ 

болмақ.  Бұл  жағдайда  оларда  зерттелетін  нысандардың  ортақ 

қасиеттері  көбірек.  Барынша  ортақ  дерексіздіктер  өз  ауқымына  ба-

рынша мол заттарды қамти отырып, сонымен бірге мағынасыз да бола 

береді.

324

Дерексіздіктердің  өздері  білдіретін  болмысқа  қаншалықты  сәйкес 

келетініне  қатысты  қиын  сұрақ  күтіп  тұрғанына  көз  жеткізу  қиын 

емес. Жауап ретінде төмендегіні айтуға болады: осы әлемдегі кез кел-

ген  зат  нақты  бір  жағдайда  өмір  сүреді  және  қалыптасқан  жағдайлар 

шектерінде  басқа  денелер  және  құбылыстармен  өзара  әрекеттерге 

түсіп,  өздерін  соларға  сәйкес  көрсетеді.  Оның  үстіне,  біреулері 

өздерінің сапаларын, қасиеттерін айқынырақ көрсетсе, екіншілері сол 

уақыттағы жағдайға қарай мүлдем көрінбей қалуы да мүмкін. Ал бұл 

көбінесе  тәжірибелік  танымда,  яғни  біз  бір  затты  бақылауға  алып, 

оны іс жүзінде нақ сол кезде айқын көрінген қасиеттерге теңестірген 

кезімізде, сол заттың басқа қасиеттерінің көлеңкеде қалып қойғандай, 

ескерілмеуіне  әкеліп  соқтырады.  Нәтижесінде,  ондай  бақылаудың 

қорытындылары дерексіздендірудің негізіне алынады.

Сонымен бірге орын мен уақыттың нақты жағдайларында зат өзінің 

кейбір сапалары мен қасиеттерін көрсете алады, ал өзгерген жағдайда 

бұрын  байқалған  қасиеттердің  кейбірі  жоғалып,  ал  кейбірлері  қалуы 

мүмкін. Соңғыларды нақ осылай жинақтап қорыту – дерексіздендірудің 

жоғарғы деңгейіне келтіреді.

Зат немесе құбылыс басқалармен өзара әрекеттескенде, өзін қашанда 

өзгеше көрсетеді. Сол себепті зерттеушінің назары заттың өзіне емес, 

оның әртүрлі қарым-қатынастарда қалай көрінетініне бағытталуы ке-

рек.

Дерексіздендірудің  кез  келгенінің  өз  шектері  бар.  Сондықтан 

танымның  белгілі  бір  деңгейінде  бір  немесе  басқа  дерексіздіктің  та-

ным  мүмкіндіктерінің  сарқылғаны  анықталады.  Мысалы,  ғалымдар 

микроәлемге енген алғашқы сәттерде өзгеше қиын жағдайға тап бол-

ды,  өйткені  классикалық  физикада  пайда  болған  бұрынғы  ұғымдар 

бірқатар  жаңа  шындық,  нақтылықты  зерттеу  барысында  енді  жарам-

сыз  болып  қалды.  Денелердің  координаттары  мен  импульстерінің 

макроәлемде  айқындалған  арақатынас  заңдылықтары  микроәлем 

үдерістерін  зерттеуде  өздерінің  эвристикалық  мағыналылығынан     

айырылды.  Егер  қарапайым  бөлшектің  координаттары  анықталса, 

онда импульс күшін дәл анықтау мүмкін болмай қалады, ал егер им-

пульс  күші  анықталса,  онда  оның  координаттарын  анықтау  мүмкін 

болмайды.  Осы  және  басқа  жағдайлар  бұрынғы  санаттардың  шектері 

сарқылғанын  және  ғылымның  алдында  жаңа  санаттық  құрал  жасау 

қажеттігі туғанын көрсетті.

6.  Индукция.  Индукция  танымның  негізгі  әдістерінің  біріне  жата-

ды,  өйткені  заттар  мен  құбылыстардың  жекелеген  қасиеттерін  зерт-

325

теуден  жалпы  түсініктерді  қалыптастыруға  қарай  өту  орын  алады, 

яғни  мұнда  бақылаулар  мен  сынақтардың  нәтижелерін  жинақтап 

қорыту  туралы  сөз  болып  отыр.  Индуктивтік  қорытуда  эмпириялық 

заңдар  айқындалады.  Мысалы,  Лавуазье  табиғаттың  қатты,  сұйық 

және газ тәріздес күйдегі кейбір денелеріне (су, сынап) бақылау жасап, 

табиғаттың барлық денелері жоғарыда аталған осы үш күйде болаты-

ны туралы индуктивтік қорытынды жасаған.

Индуктивтік  қорыту  толық  және  толық  емес  болады.  толық  ин-

дукцияда  бір  топтағы  заттардың  бірқатарында  табылған  ортақ  сапа-

лар  мен  қасиеттер  осы  топтың  барлық  заттарына  ауысады.  Мысалы, 

Жердің, Марстың, Шолпанның қозғалысын зерттеу негізінде И.Кеплер 

«әрбір планетаның эллипс (оның бір нүктесінде Күн орналасқан) бойы-

мен қозғалатыны» туралы индуктивтік қорытынды жасады. Бұл жерде 

біз Күн жүйесі планеталарының саны шектеулі болатын жағдайға тап 

болып отырмыз.

Алайда  ғылымда  көпшілік  жағдайларда  бір  немесе  басқа  топтағы 

денелер  санының  шексіздікке  кететіні  кездеседі,  олардың  барлығын 

қамту  мүмкін  емес.  Олай  болса,  берілген  топ  заттарының  мейлінше 

ықтимал  сандарын  зерттей  отырып,  ғалымдар  бүкіл  топқа  жататын 

қорытынды  жасауға  мәжбүр.  Бұл  жерде  қорытынды  деректерінің 

ықтималдық сипаты басым. Осындай индуктивтік қорытулар толық 

емес болып саналады. Осы индуктивтік қорытуды теріске шығаратын 

әлдебір жаңа факт оны күл-талқан ете алады. Ендеше, «осыдан кейін 

деген  –  осының  себебі  дегенді  білдіреді»  дейтінге  сүйеніп,  «асығыс 

жасалған  қорытынды»  туралы  айтуға  болады.  Осындай  индукция-

ларда  растау  мен  терістеудің  қарама-қайшылығы  байқалады,  өйткені 

жаңа фактілер ешқандай жаңалық әкелмейді, ал индуктивтік қорытуға 

сәйкес келмейтін бір ғана факт соңғының маңызы мен құнын түсіреді. 

Сондықтан  алынған  индукцияның  сенімділігі  үшін  фактілердің 

мүмкін  болатын  алуан  түрлі  ауқымын  іске  асыру  қажет,  олар  сол 

топтың заттары үшін үлгі пішін болуға тиіс.

Индукцияның себеп-салдарлы тәуелділікті қорытатын келесі түрін 

Ф.Бэкон  мен  Дж.Ст.Миль  әзірлеп  шығарды.  Олардың  ойынша,  себеп-

салдарлы тәуелділіктің барынша мүмкін сандарын зерттей келе, ғалым 

бірнеше  ғылыми  болжам  ұсынып,  кезекпен  оларды  терістей  отырып, 

нағыз шынайы деген біреуін қалдыруға тиіс.

Индукцияның келесі түрін кері дедукция деп түсінуге болады. Оны 

Дж.Джевенсон  мен  В.Уэллс  ұсынған.  Жекеден  жалпыға  өрлеу  бары-

сында белгілі бір фактілердің негізінде бірқатар ғылыми болжамдарды