317
басына түскен алманы еске түсіріңіз) орын алуы да себеп болады.
Сөйтіп, француз физигі Беккерель фотоқағаздың үстіне уран тұзын
аңдаусыз қоя салу арқылы мүлде кездейсоқ α- және β сәулелерін ашты
немесе Пастер де ойламаған жерден көгерген өңездің бактерияларды
өлтіретін қасиеттерін ашты емес пе.
Барлық осы айтылғандарға қарамастан, ғылыми таным әдістерінің
рөлін кемсітуге болмайды. Ғалымдардың таным әдістерін меңгеруі
және оларды іс жүзінде пайдалануы күш пен қаражатты үнемдеуге се-
беп болады, ғалымның еңбегін тәртіпке келтіреді, мақсатқа жеткізетін
жарық жұлдыз іспетті қызмет атқарады. Таным әдістерін зерттей оты-
рып әзірлеудің ғылымда ашылған жаңалықтың артында қалатыны ту-
ралы мәселе – ол басқа мәселе. Бұл, шындығында, – қазіргі заманғы
ғылымның «осал жері». Кейде жаңалық ашылғаннан кейін бірақ уақыт
өткен кезде, ғалымдар бұл жаңалықтың қалай ашылғаны туралы ой-
лай бастайды. Осыған байланысты орыс биологы К.А.Тимирязевтің бір
қызық пікірін келтіре кетейік. Ол: «Ғылым тарихын зерттеушінің тіпті
жаңа идеяға, жаңа теорияға қарағанда, кейде өнертабыстың немесе
зерттеудің жаңа тәсілін, жаңа құралын дұрыс та дәйекті қолданудың
білімдерді дамытуда кем рөл атқармайтынына көз жеткізуіне тура
келеді», – деп жазған-ды (К.А.Тимирязев. Шығармалары. – VIII том.
М.: 1939. – 73-бет).
Қазіргі заман ғылымында танымның алуан түрлі әдістері зерттеліп
дайындалған. Оларды үлкен үш топқа бөлуге болады:
а) жеке ғылымдар әдістері;
ә) танымның жалпы әдістері;
б) танымның жалпыға ортақ әдістері.
Ғылыми танымның әр саласы зерттеудің өз әдістерін жасап
шығарады. Бұл – оның жетілгендігінің, басқа ғылымдардың арасында
өз мәртебесін (орнын) алғанының көрсеткіші. Мысалы, археологияда
көмбе заттарын қазып алудың әдістері, мәдени қазына ретінде табылған
заттарды сақтау және өңдеу әдістері бар. Физикада спектралдық тал-
дау, филологияда салыстыру әдісі және т.б. болады. Олар тек өздерінің
ғылыми саласында қолданылады. Мысалы, спектралдық талдауды фи-
лологияда қолдану мүмкін емес.
Танымның жалпы әдістерінің айқын ерекшелігі – олардың зерттеудің
белгілі бір сатысында ғана емес, ғылыми танымның кез келген сала-
сында қолданылатындығы болып табылады. Маңыздысы – оларды
әлдебір жеке ғылымның құралдары ғана жасап шығармайтындығы.
Олар барлық ғылымдардың, – жаратылыстану ғылымдары бола ма не-
318
месе әлеуметтік-гуманитарлық пән ғылымдары бола ма, – барлығына
ортақ танымға тән нәрсені білдіреді. Демек, олар, негізінен, болмыстың
жалпыға ортақ заңдарын зерттейтін философияның басымдығы болып
табылады.
Эмпириялық (тәжірибелік) зерттеу сатысында бақылау, тәжірибе,
салыстыру, өлшеу сияқты жалпы әдістер қолданылады. Бұл
соңғылардың маңыздылығы XX ғасыр ғылымында, яғни адамзат
микроәлем құбылыстарына енген, салыстырмалылық теориясы мен
кванттық механика негіздері салынған кезде ерекше айқын көрінді.
Бұл жерде табиғатта жарықтың жылдамдығына (300000 шақырым/
сек) жақын өтетін үдерістерді өлшеу, қарапайым бөлшектердің (10-32
см дәрежесі) мөлшерін өлшеу туралы сөз болып отыр. Ол жаңа өлшеу
аспаптарын жасауға, оларды ары қарай жетілдіруге жеткізді.
Ғылымдағы бақылау жайында біз жалпылама түрде алдында ай-
тып өттік. сынақтан өткізу туралы айтар болсақ, зерттелетін зат
оның жорамалды жаңа қасиеттерін ашуға мүмкіндік беретін жасанды
шарттарға келтіріледі. Ол туралы кейде «табиғатты сынау» деп ай-
тылады. Зерттеуші зерттеліп жатқан құбылысқа «сұрақтар» қойып,
оларға «жауап» алады. Әрине, ондай кезде барлық сұрақтарға жа-
уап алу мүмкін емес. Сынақтың мәні зерттеу нысанына қойылатын
сұрақтардың ол үшін «түсінікті» болуында, яғни оның осы уақытқа
дейін ашылмаған қасиеттерін, байланыстарын білдіру екендігінде жа-
тыр. Ал егер олай болса, онда сынақ зерттеуші мен табиғат арасын-
да ұйымдастырылған «сұхбаттың» ерекше түрі болып шығады. Бұл
жердегі негізгі қиындық – табиғаттың ғалым қойған сұрақты түсіне
алмауының мүмкін екендігі және алынған жауапты зерттеушінің
дұрыс түсінбеуінің мүмкін екендігі. Алайда ғылым белсенділігінің
жүзжылдықтары ішінде зерттеушілер табиғатпен өнімді сұхбат
құруды жүзеге асыру деңгейіне дейін өсті. Бүгінгі күні сынақтар өткізу
барысында зерттелетін нысандардың жаңа қырлары мен қасиеттерін
ашуға, содан кейін оларды математикалық өңдеу арқылы бір не-
месе басқа тұжырымдар, заңдар жасауға мүмкіндік беретін қазіргі
заманға сай әртүрлі аспаптар мен құрал-жабдықтардың кең ауқымы
қолданылады.
Алғаш рет сынақтар Қайта өрлеу дәуірінен бері қарай кең өткізіле
бастады. Содан кейін олар Жаңа заманда кең құлаш жайды. Табиғатты
сынақтан өткізе зерттеудің негізінде жатқан сол әлеуметтік-мәдени
алғышарттар қандай болып еді? Олар төмендегідей:
– таным субъектісі (зерттеуші) өзінің табиғатқа қарсы тұратынын
сезінеді, ол сезінуге қоғамның артып келе жатқан талаптарын
319
қанағаттандыру мақсатында табиғатты өзгерту мүмкіндігін түсіну
және сену ілесе жүреді;
– адамның табиғат үдерістеріне тәжірибе жолымен қандай
өзгерістерді енгізгеніне қарамастан, жаңадан құрылған денелер мен
құбылыстар бәрібір табиғат заңдарына бағынады;
– табиғаттағы барлық заттар мен құбылыстар болмыста
қаншалықты қайталанатын болса да, барлық жерде және барлық
уақыттарда болатын табиғи заңдылықтарға бағынады.
Барлық мүмкін болатын өлшемдер мен сынақ-тәжірибелер арқылы
эмпириялық (тәжірибелік) білімдер жинақталады. Олардың өзегі
фактілер болып табылады. Факт – эмпириялық білім бірлігі, онда же-
келеген қатынастар белгіленеді. Ол – ғылымда белгілі жолмен алынған
жаңалықты бекіту. Фактілер бола алатындарға: зерттелетін нысанның
бір немесе басқа қасиеттері мен сапаларын көрсететін «хаттамалық
ұсыныстар», сол нысанның суреттегі бір немесе басқа қырларын,
әртүрлі формулаларды, дыбыстардың жазылуын және т.б. білдіру жа-
тады.
Кез келген факт өлшемдердің көпқабаттылығымен, көптігімен си-
патталады. Ғылыми фактіде төмендегі негізгі сәттерді бөліп көрсетуге
болады:
а) фактіде бекітілген зат немесе құбылыс;
ә) зерттелетін нысанның әртүрлі жақтары мен қасиеттері туралы
мағлұмат;
б) зерттелетін нысандардың ғылыми қауымдастық сол және
басқа уақытта қабылдаған сандық және сапалық қырларын, сынақ
деректерін, өлшеу тәсілдерін бақылау туралы әдістер мен амалдар;
в) басшылыққа алуға қабылданған теориялардың, тұжырым-
дамалардың қолда барларына сүйеніп, фактілерді түсіндірудің жолда-
ры мен тәсілдері.
Енді зерттеудің негізгі эмпириялық әдістерінің қысқаша сипттама-
сына көшу мүмкіндігі туды.
1. Бақылау. Зерттелетін құбылыстарды ғылыми бақылау заттар-
ды және адамдардың өмірінде күнделікті болып жататын үдерістерді
жай ғана бажайлап қараудан мүлдем өзгеше. Ол «tabula rasa» – таза
тақта емес, өйткені ғалым зерттелетін затқа белгілі бір ұстанымдар
тұрғысынан келеді, оның басында белгілі бір пікірге, зерттелетін зат
немесе құбылысқа қатысты идеяға жақын бір нәрсе бар. Нәтижесінде,
ол зерттелетін нысанның табиғатына қатысты бір немесе басқа жора-
малдарын растау немесе терістеу мақсатында сол затты жүйелі түрде
Достарыңызбен бөлісу: | 
