329
уақыт шығындауды қажет етсе, ал күрделі нысандар зерттелген
жағдайда, олардағы өлшеу әдістері дәл еместігінен азап шегеді. Есептеу
техникасының көмегімен орындалған виртуалдық үлгілер аз уақыттың
ішінде орасан көп ақпаратты өңдеуге мүмкіндік береді, күш-қуат пен
қаражатты үнемдейді, ғалымның шығармашылық мүмкіндіктері үшін
үлкен кеңістік туғызады.
Құрылысы күрделі, өздігінен басқарылатын жүйелер туралы
ғылым ретінде кибернетиканың болашағы зор екенін ерекше айтқан
жөн. Ондай жүйелердің үлгілерін жасай отырып, ол соған ұқсас және
құрылысы күрделі жүйелерді терең зерттеуге мүмкіндік береді. Соның
негізінде зерттелген жүйелердің қызметін істеп көрсететін, адамдардың
іс жүзіндегі қызметінде пайдалануға болатын жасанды материалдық
нысандар құрылады. Мысалы, медузалар бірнеше сағат бұрын теңізде
дауыл көтерілетінін сезеді. Медузаның тиісті органдарын зерттеу
негізінде ғалымдар он бес сағат бұрын ауа райының бұзылатынын,
дауыл тұратынын алдын ала болжай алатын аспап ойлап тапты.
Қазіргі уақытта ғылымның жаңа саласы – тірі организмдердегі басқару
жүйелерінің заңдылықтарын және оларды модельдеу мүмкіндігін,
сонымен қатар адамдар үшін пайдалы тиісті аспаптарды жасауды
зерттейтін бионика дамып келеді.
11. Тарихи және логикалық (қисынды) зерттеу. Ғылыми танымда
тарихи және логикалық зерттеу әдістері бірге қолданылады. тарихи
әдіс бір немесе басқа құбылыстың қалай пайда болғанын, даму бары-
сында қандай сатылардан өткенін, осы жолда басқа үдерістер арқылы
қалай бұрмаланғанын анықтауға мүмкіндік береді. Аталған әдіс әсіресе
қоғамдық ғылымдарда кеңінен пайдаланылады. Мысалы, тәуелсіздік
алғаннан кейін республика қандай кезеңдерден өтті, оның жолында
қандай кедергілер болды, қазір ол қандай күйде және т.с.с. логикалық
зерттеу, компьютер тілімен айтқанда, заттың дамуының ішкі
бағдарламасын немесе, Аристотельдің сөзімен айтқанда, оның «эн-
телехиясын» анықтайды. Демек, логикалық зерттеу – қысқартылған
тарихи зерттеу, ал соңғы – логикалық зерттеудің басқа болмысы.
12. Дерексіздіктен нақтылыққа өрлеу. Дерексіздіктен нақтылыққа
өрлеу – танымның ең күрделі әдістерінің бірі. Бұл әдістің мәнін
анықтау үшін, алдымен «сезімдік нақтылық» және «ойша нақтылық»
деген ұғымдарды түсініп алу керек.
Күн сайын біз айналамыздағы көптеген заттарды көреміз. Оларды біз
әлдебір тұтастықтар деп қабылдаймыз. Оларды табиғаттың «сезімдік
нақтылық» денелері деп белгілей аламыз. Алайда олардың ішкі мәнінің
330
не екені туралы біз ештеңе білмейміз. «Ойша нақтылықты» танып білу
барысындағы жетістіктеріміз заттың ішкі логикасын түсінуге анық
көмектеседі. Бірақ ол жолдың өзі – өзгеше күрделі және қиын жол.
«Ойша нақтылықты» түсіну үшін, «сезімдік нақтылықтан» жал-
пы түсініктерге өту керек. Ол үшін, жоғарыда көрсетілген әртүрлі
әдістерді пайдалана отырып, жеке алғанда белгілі бір топ заттарының
тектік қасиеттерін білдіретін әртүрлі әдістер құру қажет. Нәтижесінде,
бір немесе басқа ғылымның санаттық (ұғымдық) жиынтығы
қалыптасады. Алайда оның негізгі кемшілігі дерексіздікте жатыр. Мы-
салы, қазіргі заманғы саясаттануда демократияның абстракциялық
теориясы бар. Ал егер біз оны нақтыласақ, онда әлемнің әр елдерінде
демократияның түрліше көрінісін табамыз, өйткені әр елдің
көпжылдық өзіндік даму жолы, шаруашылық жүргізу тәжірибесі
және қоғамдық өмірді ұйымдастыру әдісі бар. Сондықтан, мысалы,
қазақстандық демократияның «ойша нақтылық» үлгісін жасау үшін,
қазіргі заман саясаттануының санаттық жиынтығын пайдалана оты-
рып, оның елімізде көрініс беруінің формасын айқындауға тиіспіз.
Бұл жағдайда біз «ойша нақтылыққа» өрлеуді жүзеге асырамыз. Сон-
да қоғамымыздың демократия жолындағы қозғалысының өзгешелігі
бізге түсінікті болмақ. Бұл айтылғанды ғылымның басқа саласына да
көшіруге болады.
13. Идеализация (мақсат-мұратқа сай ету). Идеализация теориялық
танымның маңызды әдістерінің біріне жатады. Идеализацияның
табиғаты және идеалды нысандар туралы біз алдында айтқанбыз.
Дегенмен табиғатта мақсат-мұратқа сай, яғни мүлтіксіз нысандар
болмайтынын, олардың бар-жоғы теориялық ойлаудың нәтижелері
екенін еске түсірейік. Онда олар ғылымға не үшін керек? Олар біздің
іс жүзіндегі қызметімізді қателіктер жібермеу мақсатында мұратты
мән-мағыналармен өне бойы салыстырып отыру үшін, соларға барын-
ша жақындай түсу және дұрыс нәтижелерге (биік құрылыстар салуда,
өзгеше дәл техника мен ғылыми аспаптар жасауда) жету және т.б. үшін
қажет.
14. Формализация. Формализация деп дәл түсініктер мен
ұстанымдардағы ойлау нәтижелерін бейнелеу түсініледі. Матема-
тикада және формальды логикада – ол білімдерді барлық ықтимал,
мүмкін нышандар мен белгілерде бекіту. Формализация бір немесе
басқа теорияның негізгі постулаттары арасындағы дедуктивтік өзара
байланыстарды анықтаудан басталады. Оның аса тиімді құралы
тұжырымдық әдіс болып табылады. Тұжырымдар – түйсіктік
331
айқындығына байланысты дәлелдеусіз сенімге алынған бір неме-
се басқа ұйғарымдар, яғни растау. Теорияның барлық ұйғарымдары
қисынды жолмен бір-біріне тәуелді емес тұжырымдардың азғантай са-
нынан шығарылады.
Формализация толық және толық емес деп бөлінеді. Толық
формализация кезінде теорияның барлық құрылымдық бөлшектері
тұжырымдық – дедуктивтік талдауға жатқызылады. Толық емес
формализацияда теорияның тілі мен логикасы тек ішінара талдауға
жатады.
Ғылыми түсініктерді нақтылай отырып, формализация ғылымның
санаттық жиынтығына сай болатын ғылыми тілдердің құрылуына
жеткізеді. Бұл өте маңызды, өйткені кейде ғалымдар арасындағы
жете түсінбеушіліктер кейбір ұғымдардың айқын еместігі, екіжақты
мағыналылығы себепті туып жатады.
Алайда бұл жерде формализацияның өз шектері болатынын атап
өткен жөн. Позитивистер құсап, ғылым философиясының барлық
мәселелерін ғылым тілін талдауға жатқыза салуға болмайды. Аса та-
нымал математиктер – Черч, Гедель, Тарский және басқаларының
еңбектері математиканы таза формальды түрде негіздеудің мүмкін
еместігін көрсетті. Сондықтан формализация ғылым тіліне мазмұнды
талдау жасау арқылы толығуға тиіс.
Ал енді кейде таным әдістемесі деп аталатын жалпыға ортақ
әдістерді қарастырайық. Жалпыға ортақ әдістердің өзгешелігін
төмендегілерден көреміз:
а) олар ғылыми танымның барлық салаларында қолданылады;
ә) олар зерттеудің басынан аяғына дейін танымға ілесе жүреді.
Ғылымда жан-жақты әдістемелік тұжырымдамалардың болуы
бұл әлемнің тұтастығымен түсіндіріледі. Жанды және жансыз
табиғат, қоғам, ойлау үдерістері – барлығы да дамудың жалпыға ортақ
заңдарына бағынады. Жоғарыда аталғандар тұрғысынан алғанда, та-
ным тарихында екі тәсіл, естеріңізде болса, диалектика және метафи-
зика деп аталған тәсілдер пайда болды.
Диалектикалық тәсіл зерттеуде төмендегілерді қажет етеді:
а) бәрінен бұрын, зерттеліп жатқан нысанның өз қозғалысы мен
кез келген өзгерісінің бастауы болып табылатын ішкі қайшылықтарын
табу. Ол үшін ойлау санаттары да бір-бірімен өзара байланысты, со-
нымен бірге қарама-қарсы болуға, бір-біріне өтуге дайын болуға тиіс;
ә) зерттеліп жатқан құбылыстың осы әлемнің басқа заттары-
мен байланыстары және қатынастарының барынша көп санын
Достарыңызбен бөлісу: | 
