Қазақстан республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылғАН

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

37

КТМАС-та болатын тыңдалымдарға психологтардың қаншалықты жиі қатысатынына 

қатысты КТМАС судьяларының  берген жауаптары

Кесте 12. 

38

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

КТМАС судьяларының тыңдалым кезінде психологиялық қолдаудың тиімділігіне қатысты 

берген көзқарастары (Қайнар көзі: онлайн-сауалнама)

Кесте 13. 

Сондай-ақ  заң  қылмыстық  істерде  жаза  туралы 

шешімнің  қабылдау  кезінде  судьяға  көмек  көрсету 

үшін  жасалған  әлеуметтік  тексерудің  нәтижелері 

жөніндегі есепті талап етпейді. Қылмыстық іс жүргізу 

кодексіне  сәйкес,  кәмелетке  толмаған  күдіктiде, 

айыпталушыда  жүйке  ауруының  немесе  дамуын-

да  ауытқушылықтардың  бар  екендiгi  және  оның 

өз  әрекеттерiне  толық  немесе  iшiнара  есеп  беру 

және  нақты  жағдайда  iс-әрекетiн  игеру  қабiлетi  ту-

ралы  мәселенi  шешу  үшiн  кешендi  психологиялық-

психиатриялық  сараптама  тағайындау  мiндеттi 

міндетті болып табылады

152

. 

Бұл талап 2014 жылғы Қылмыстық кодекстің 15 (3) ба-

бында көрсетілгендей, егер кәмелетке толмаған адам 

қылмыстық жауапкершілік жасының ең төменгі жасы-

на толса, бiрақ психикасының бұзылуына байланысты 

емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салда-

рынан қылмыстық құқық бұзушылық жасаған уақытта 

өзiнiң әрекеттерiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi си-

паты  мен  қоғамға  қауiптiлiгiн  толық  көлемде  ұғына 

алмаса  не  оларға  ие  бола  алмаса,  ол  қылмыстық 

жауаптылыққа  жатпайды

153

.  Бұдан  басқа  заңда  осы 

психологиялық есептердің сот шешімі кезінде назарға 

алынуы, ондағы мазмұндалған пікірлер және/немесе 

ұсыныстардың  (толық  ақпарат  үшін  төмендегі  6.12 

«Шешім  қабылдау»  бөлімін  қараңыз)  сот тарапынан 

есепке алынуы анық емес. 

Қазақстан  заңнамасы  азаматтық  істерде  он  төрт 

жасқа толмаған куәгерден сұхбат алу кезінде педагог 

маманның қатысуын талап етеді, ал он төрт пен он алты 

жас аралығындағы куәгерден соттың шешіміне қарай 

қатысады

154

. Педагог маман куәгерге сұрақтар қоюы 

152

 Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 539 (1) бап

153

 Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 539 (2) бап 

154

 Азаматтық іс жүргізу кодексі, 199 (1) бап 

мүмкін

155

. Осы зерттеу барысында азаматтық істерге 

жүргізілген бақылауларда он төрт жасқа толмаған ба-

лалар сот бойынша сұхбат алу үдерісіне педагог ма-

мандар (тіпті психологтар) әрқашан қатыспады

156

. 

Жауап  беруші  судьялардың  айтуы  бойынша  олар 

шешім  қабылдау  барысында  түрлі  қағидаларға 

жүгінеді.  Нақтырақ  айтқанда,  педагог  маман  неме-

се  психологтардың  сот  тыңдалымына  қатысуларына 

қатысты

157

.  Бұл  жауап  беруші  судьялар  арасында 

әртүрлі болып келеді. Бұдан басқа, таңдалып алынған 

КТМАС-тардың  барлығында  сол  соттарға  бекітілген 

психолог бар емес

158

. Интернет-сауалнамаға қатысқан 

155

 Азаматтық іс жүргізу кодексі, 199 (1) бап 

156

 Қараңыз,  мысалы,  азаматтық  іс  тыңдауы  [КТМАС-тың  ме-

кен-жайы  көрсетілмеген],  тамыз  2014  ж.    (ата-ана  құқығынан 

айыруға  қатысты);  азаматтық  іс  тыңдауы  [КТМАС-тың  мекен-

жайы  көрсетілмеген],  тамыз  2014  ж.    (баланың  қамқоршысына 

қатысты).

157

 Мысалы,  кәмелетке  толмаған  айыпталушының  қатысуымен 

қылмыстық  іс  тыңдауы  бойынша  бір  судья  бұл  заңды  өкілінің 

қатысуына байланысты деді (жекелеген сұхбат, КТМАС судьясы 

[КТМАС-тың мекен-жайы көрсетілмеген], 22 қыркүйек 2014 ж. ); 

басқа бір судья баланың жүріс-тұрысы мен мүддесіне байланысты 

деді (жекелеген сұхбат, КТМАС судьясы [КТМАС-тың мекен-жайы 

көрсетілмеген], 23 қыркүйек 2014 ж.; басқа бір судья баланың 

жасына  байланысты  екенін  айтты  (жекелеген  сұхбат,  КТМАС 

судьясы  [КТМАС-тың  мекен-жайы  көрсетілмеген],  23  қыркүйек 

2014 ж. ); ал тағы бір судья педагог маманды/психологты заң та-

лап еткенде немесе «қажеттілік туындағанда» тағайындайтынын 

білдірді  (жекелеген сұхбат, КТМАС судьясы [КТМАС-тың мекен-

жайы көрсетілмеген], 16 қыркүйек 2014 ж.); басқа бір судья пси-

хологты «дәлел болмаған кезде» тағайындайтынын айтты (судья 

1 [КТМАС-тың мекен-жайы көрсетілмеген], 21 тамыз 2014 ж.).

158

 Жекелеген  сұхбаттардың  нәтижесінде  алынған  жауаптарға 

сәйкес, келесі КТМАС-тарда ең аз дегенде соттың қарамағында 

бір психолог немесе әлеуметтік қызметкер бар: Ақтау қ. КТМАС, 

Астана қ. КТМАС және Қарағанды қ. КТМАС (қараңыз, жекелеген 

сұхбат, КТМАС судьясы 1; Ақтау қ. КТМАС, 23 қыркүйек 2014 ж.; 

жекелеген  сұхбат,  КТМАС  судьясы;  Астана  қ.  КТМАС,  21  тамыз 

2014 ж.; және жекелеген сұхбат, судья 1, Қарағанды қ. КТМАС, 19 

қыркүйек 2014 ж.). Келесідей КТМАС-тарда соттың қарамағында 

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

39

КТМАС  судьяларының  жартысы  психологтар  мен 

әлеуметтік қызметкерлердің жетіспеушілігі сотта істі 

тиімді қарау үшін орын алған кедергі деп ойлайды

159

. 

Алайда  қолда  бар  деректерге  қарасақ,  ҚР  Жоғарғы 

Соты 2014 жылдың маусым айынан бастап әр КТМАС-

та өзінің психологы немесе КТМАС-қа көмек беретін 

сыртқы  ұйымнан  психологтың  болуына  бағытталған 

қадамдарға  аяқ  басуда

160

.  Осыған  қатысты  кейбір 

үкіметтік  емес  ұйымдар  КТМАС-қа  психологиялық 

қызмет  көрсететіндерін  хабарлады.  Бұлар Алматы  қ. 

Қазақстанның  тең  құқықтар  және  тең  мүмкіндіктер 

институты, Қарағанды қ. «Болымды даму» жекеменшік 

мекемесі және Шымкент қ. «Сана сезім» орталығы. 

Сұхбатқа қатысқандардың арасында психологтардың 

рөлі  мен  оларға  қатысты  ережелерді  нақтырақ 

түсінгісі келетіндер де бар

161

. 

Психологтар КТМАС тыңдауларына қатысқан уақытта 

олардың рөлі әр түрлі болады екен. Кейбір соттарда 

олардан балаға қатысты жалпылама сипаттама, оның 

өмір жағдайы және әлеуметтік ортасы туралы ақпарат 

сұрайды,  бірақ  сот  олардың  кәсіби  психологиялық 

тәжірибесін пайдаланбайды. Ал кейбір соттарда бол-

са,  психологтардан  істі  қарау  барысында  бала  не-

месе  отбасының  мүддесі  жағынан  ақпарат  алу  үшін 

сұрайды

162

.  Сол  сияқты  сауалнама  қорғаушы  немесе 

басқа  заңды  өкіл  болмаған  кезде  психологтардың 

барлығы  бірдей  балаға  көмек  көрсете  бермейтінін 

анықтады және барлығы бірдей істі тыңдау барысын-

да балаға көмек көрсету өздерінің міндеті деп сана-

майтынын анықтады

163

. 

Қазақстанның  заңнамасына  сәйкес,  психологтарға 

кәмелетке  толмағандардың  істерімен  жұмыс  жа-

сау  бойынша  осы  салада  жұмыс  жасаудың  алдында 

мамандандырылған  дайындықтан  өтуге  талабы  жоқ 

және КТМАС-та қаралатын істерге қатысу үшін жұмыс 

барысында  да  мамандандырылған  дайындыққа 

қатысты талап  жоқ.  Сұхбат  алынған  психологтардың 

ешқандай психолог немесе әлеуметтік қызметкер жоқ: Алматы қ. 

КТМАС, Қызылорда қ. КТМАС, Шымкент қ. КТМАС және Өскемен 

қ. КТМАС, (қараңыз, жекелеген сұхбат, КТМАС судьясы, Алматы қ. 

КТМАС,  22  қыркүйек  2014  ж.;  жекелеген  сұхбат,  КТМАС  судья-

сы, Қызылорда қ. КТМАС; жекелеген сұхбат, судья 1, Шымкент қ. 

КТМАС, 17 қыркүйек 2014 ж.; жекелеген сұхбат, судья 1, Өскемен 

қ. КТМАС, 16 қыркүйек 2014 ж.).

159

 Кесте 16-ға қараңыз.

160

 ҚР Жоғарғы Сотының комментарийлері, Талдау және жоспарлау 

бөлімі, 12 қаңтар 2014.

161

 Жекелеген  сұхбат,  Қызылорда  облыстық  тұтынушылардың 

құқықтарын қорғау қоғамы, 23 қыркүйек 2014 ж.

162

 Қараңыз.  мысалы,  жекелеген  сұхбат,  психолог,  Алматы  қ. 

КТМАС, 29 қыркүйек 2014 ж.; жекелеген сұхбат, психолог, Аста-

на  қ.  КТМАС,  18  қыркүйек  2014  ж.;  жекелеген  сұхбат,  судья  2, 

Қарағанды қ. КТМАС, 19 қыркүйек 2014 ж.; азаматтық іс тыңдауы, 

Астана қ. КТМАС, 21 тамыз 2014 ж.; азаматтық іс тыңдауы, Семей 

қ. КТМАС, 5 қыркүйек 2014 ж. 

163

 Қараңыз,  мысалы,  жекелеген  сұхбат,  психолог,  Ақтау  қ.  КТМАС, 

23  қыркүйек  2014  ж.;  жекелеген  сұхбат,  психолог,  Алматы  қ. 

КТМАС,  29  қыркүйек  2014  ж.;  жекелеген  сұхбат,  судья, Алматы 

қ. КТМАС, 10 шілде 2010 ж.; жекелеген сұхбат, Қазақстанның тең 

құқықтар және тең мүмкіндіктер институтының президенті, Ал-

маты қ., 29 қыркүйек 2014 ж.; жекелеген сұхбат, «Болымды даму» 

мекемесінің директоры, Қарағанды қ. 19 қыркүйек 2014 ж.

көбісі  осы  салада  жұмыс  жасаудың  алдында  және 

жұмыс жасау барысында, мысалы соңғы он екі айда 

ешқандай мамандандырылған дайындықтан өтпеген. 

Сауалнамаға  қатысқан  психологтар  да  осындай 

дайындықтан  өтуге  ниеттерін  білдіріп,  аталмыш  са-

лада жинақталған оңтайлы тәжірибелер мен соттағы 

психологтардың  рөлін  оқуға  деген  қажеттіліктерін 

жеткізді

164

. 

КТМАС-та 

қаралатын 

істердің 

тыңдауларына 

жергілікті  білім  органдарының  өкілдері  де  қатыса 

алады

165

.  Білім  және  ғылым  министрлігінің  немесе 

жергілікті білім органдарының өкілдері осы зерттеуге 

қатысты, бірақ олардың жауаптарына қарағанда олар 

да кәмелетке толмағандармен жұмыс жасау бойынша 

осы салада жұмыс жасау алдында болсын, жұмыс жа-

сау барысында болсын ешқандай мамандандырылған 

дайындықтан өтпеген

166

.

5.3.2. ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТКЕРЛЕР 

Интернет-сауалнама  аясында  КТМАС  судьялары-

нан  олардың  КТМАС-тарында  қаралатын  істердің 

тыңдауларына 

әлеуметтік 

қызметкерлердің 

қаншалықты жиі қатысатыны туралы сұрақ қойылды. 

Олардың жауаптары  Кесте 14 –те көрсетілген.  

Психологтармен болған жағдайлар сияқты әлеуметтік 

қызметкерлердің  сот  тыңдауларына  қатысуы  бір 

КТМАС-тан  екіншісіне  қарай  өзгеріп  отырады. 

Қатысу  деңгейі  әсіресе  әкімшілік  істерде  аз  бо-

лып  табылады

167

.  Дәл  осындай  нәтижелер  соттағы 

бақылаулардың  негізінде  алынған  еді:  әкімшілік 

құқық бұзушылықтар туралы тыңдауларға жүргізілген 

бақылаулардың  барлығында  бірде  бір  әлеуметтік 

қызметкер  қатыспады.  Алайда  әкімшілік  құқық 

бұзушылық  істерінде  кәмелетке  толмағандардың 

істері  жөніндегі  инспекторлар  ерекше  рөл  ойнайды. 

Әлеуметтік  қызметкердің  осындай  рөлдерінің  бірі 

–  олар  соттың  назарына  балаға  қатысты  жалпы  си-

паттама береді және баланың әлеуметтік ортасы мен 

оның өмір сүру шарттарын жеткізеді

168

. 

Әлеуметтік  қызметкерлердің  әкімшілік  құқық 

бұзушылық 

туралы 

істердің 

тыңдауларына 

қатысу  деңгейі  көңіл  толтырмайды.  4.2  бөлімде 

көрсетілгендей мұндағы көп жағдайлар өз баласының 

мінез-құлқымен  жұмыс  жасай  алмаған  ата-аналарға 

қатысты  немесе  өз  балаларына  қамқорлық  көрсете 

алмаған  ата-аналарға  да  қатысты  болып  табыла-

ды.  Бұл  жағдайларда  әлеуметтік  қызметкердің  есебі 

және оның пікірлері/комментарийлері судьялар үшін 

өте пайдалы болушы еді. Өйткені бұл аталмыш істерге 

164

 Қараңыз,  мысалы,  психолог  1,  Өскемен  қ.  КТМАС,  17  қыркүйек 

2014 ж.; прокурор 2, Қызылорда қ. КТМАС [мерзімі көрсетілмеген]; 

қорғаушы 3, Қызылорда қ. КТМАС [мерзімі көрсетілмеген].

165

 Өкіл 1, білім беру органдары, Қызылорда қ., 11 қыркүйек 2014 ж.; 

өкіл 2, білім беру органдары, Қызылорда қ., 9 қыркүйек 2014 ж. 

166

 Білім беру органдарының өкілі, Ақтау қ., 23 қыркүйек 2014 ж.

167

 Жауап берушілердің 71%-ы әлеуметтік қызметкерлердің сирек 

немесе мүлдем қатыспайтынын айтады.

168

 Ата-ана  2,  әкімшілік  құқық  бұзушылық  туралы  іс,  Алматы  қ. 

КТМАС, 14 тамыз 2014 ж.