Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы
47
•
Дивергенция және әкімшілік істермен жұмыс жасау шараларына қатысты ұсыныстарды әзірлеу және жүзеге
асыру сотта жиналып қалған істердің жүгін жеңілдетіп, КТМАС-қа жіберілетін істердің санын едәуір азай-
та алатындықтан, әр КТМАС-та істердің қаралуын ұйымдастыру және олардың КТМАС-та тиімді қаралуына
тосқауыл болатын кедергілерді еңсеру мәселелерін шешу үшін дисциплинааралық басқарушылық кеңесін
құруға кеңес беріледі. Әрбір құрылатын кеңес құрамына КТМАС суудьялары, өңірлік полиция, прокуратура,
Қорғаушылар алқасының, Білім және ғылым министрлігінің өкілдері, психолог және әлеуметтік қызметкер, әрі
дивергенция саласында жұмыс жасайтын кез-келген үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері кіргені жөн.
•
КТМАС судьялары өңір-өңірді аралауға, атап айтқанда, облыстағы басқа елді мекендерге жүйелі түрде ба-
рып, іс қарау мақсатында КТМАС ретінде тағайындалған (бірақ штатында тұрақты КТМАС қызметкерлері бол-
мауы тиіс) аудандық соттарда істерді тыңдауға кеңес беріледі.
•
КТМАС және ювеналды әділ сот жүйесі, әкімшілік органдар мен балалардың құқықтарын қорғау органдары
арасында, әсіресе, балаларды құқықтарының қорғалуы үшін тиісті органға бағыттау қажет болып қалуы мүмкін
істерде өзара үйлестіру шараларын нығайту мақсатында әртүрлі мүдделі тараптарға арналған сарамандық
ұсыныстар және тренингтер әзірлеу мүмкіндігін қарастырған жөн.
ІСТЕРДІҢ ҚАРАЛУЫН ІШТЕЙ ҰЙЫМДАСТЫРУҒА
ҚАТЫСТЫ ҰСЫНЫМДАР
6.3. ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨМЕККЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ
Баланың құқықтық көмек алу құқығы оның ұсталған
кезінен бастап қылмыстық іс жүргізу аяқталғанға дейін
халықаралық стандарттар бойынша бекітілген
202
.
АСҚХП-ның 14(3) (д) бабына сәйкес, егер баланың
немесе оның ата-анасының қорғаушы қызметі үшін
төлейтін жеткілікті қаражаты болмаған жағдайда осы
құқықтық көмек балаға тегін көрсетілуі керек
203
. Бұл
құқық заңмен қайшылықтағы балаларға, сонымен
қатар кәмелетке толмай тұрған кезінде қылмыс жаса-
ды деп, айып тағылған ересек адамға беріледі.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде кәмелетке толмаған
күдіктіге тергеу басталған уақыттан бастап және
ұсталған жағдайда ұсталған уақыттан бастап қорғау
құқығы бекітілген
204
. Және де қорғаушының сот
мәжілісіне қатысуы міндетті болып табылады
205
. Егер
кәмелетке толмаған балада қорғаушы жоқ болса,
онда сот алдында тергеуді жүргізетін адам, прокурор
немесе сот іс бойынша қорғаушымен қамтамасыз етуі
тиіс
206
. Алайда, халықаралық стандарттарға қарағанда,
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 530(3)(2) бабы-
на сәйкес, кәмелетке толмағандардың қылмыстық
құқық бұзушылығы туралы істері бойынша іс жүргізу
202
БҚК, 37 және 40(2) (b)(ii) баптары; АСҚХП, 14(3) (d) бабы; қараңыз,
16 бөлімі, Вена қағидалары; пункт 49, БҰҰ Бала құқықтары
комитеті, Жалпы тәртіптегі ескерту № 10 (2007) «Кәмелетке
толмағандарға қатысты әділ сот жүргізу шеңберіндегі бала
құқықтары», пункт 4.4, Кәмелетке толмағандарға қатысты әділ
сотты заңнамалық реформалау жөнендегі нұсқаулық, ЮНИСЕФ
және Балалар құқықтық орталығы, мамыр 2011 ж.
203
БҚК, 37 және 40(2) (b)(ii) баптары; АСҚХП, 14(3) (d) бабы; қараңыз,
16 бөлімі, Вена қағидалары; пункт 49, БҰҰ Бала құқықтары
комитеті, Жалпы тәртіптегі ескерту № 10 (2007) «Кәмелетке
толмағандарға қатысты әділ сот жүргізу шеңберіндегі бала
құқықтары», пункт 4.4, Кәмелетке толмағандарға қатысты әділ
сотты заңнамалық реформалау жөнендегі нұсқаулық, ЮНИСЕФ
және Балалар құқықтық орталығы, мамыр 2011 ж.
204
Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 536 бабы.
205
Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 542(2) бабы.
206
Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 67(3) және 536(3) баптар.
ережесі мына жағдайда қолданылмайды: күдікті, ай-
ыпталушы, сотталушы сот іс жүргізу үдерісі басталған
сәтте кәмелетке толған жағдайда.
Қылмыстық
істер
тыңдауларының
көбісінде
кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғаушылар
қорғады. Қорғаушылар осы зерттеу аясында бақылау
жүргізілген қылмыстық істерге қатысқан 26 кәмелетке
толмаған айыпталушының 24-інің мүдделерін
қорғады (яғни 92,3%). Қалған екі істің біреуінде
баланың ата-анасы қорғаушы ретінде қатысты; ал
екіншісінде берілген жауапқа сәйкес қорғаушының
қатысқаны белгісіз. Алайда кәмелетке толмаған
айыпталушылардың 75%-ы және олардың ата-ана-
лары барлық сот тыңдауларында қорғаушылардың
қатысқанын растады, бірақ қорғаушынның келмеуі
себебімен қандай да бір тыңдалым кейінге
қалды ма деген сұраққа жауап алынбады. Шыны-
мен де интернет-сауалнамаға қатысқан КТМАС
судьяларының төрттен бірі қорғаушының кәмелетке
толмағанның ісін тыңдауына қатыспауы соттағы істің
тиімді қаралуына айтарлықтай кедергі келтіреді деп
есептейді (Кесте 16 –дан қараңыз).
Жауаптарға
қарасақ,
заңмен
қайшылықтағы
кәмелетке толмаған бала құқықтық көмекті ұсталған
кезде немесе полицияда тергеу барысында әрқашан
емес, бірақ алатынын байқаймыз. Осыған қатысты
қорғаушылардың көбісі баламен полиция тергеуді
бастамастан бұрын алғаш болып олардың көретінін
айтты
207
. Ал кейбір қорғаушылар болса, айып тағылған
207
Жекелеген сұхбат, қорғаушы 2, Ақтау қ., 26 қыркүйек 2014 ж.;
жекелеген сұхбат, қорғаушы 3, Ақтау қ., 26 қыркүйек 2014 ж.;
жекелеген сұхбат, қорғаушы 1, Алматы қ., 1 қазан 2014 ж.; же-
келеген сұхбат, қорғаушы 2, Алматы қ., 1 қазан 2014; жекелеген
сұхбат, қорғаушы 3, Алматы қ., 1 қазан 2014 ж.; жекелеген сұхбат,
қорғаушы 1, Астана қ., 18 қыркүйек 2014 ж.; жекелеген сұхбат,
қорғаушы 1, Қарағанды қ.19 қыркүйек 2014 ж.; жекелеген сұхбат,
қорғаушы 2, Қарағанды қ.19 қыркүйек 2014 ж.; жекелеген сұхбат,
қорғаушы 3, Қарағанды қ.22 қыркүйек 2014 ж.; жекелеген сұхбат,
