Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған

Әлемдік практикада техникалық және кәсіптік білімнің әлеуметтік бағыты айқын. Жетекші елдерде ТжКБ жүйесі жастар мен ересектерді табысты әлеуметтік бейімдеудің факторы болып табылады.

Германияда әлеуметтік әріптестік Еуропадағы жастар жұмыссыздығы төмендеуінің үздік көрсеткіштерін қамтамасыз етті. Қазақстанмен салыстырғанда оқушыларды дуальді оқытумен қамту 3,5 есе жоғары. Кадрларды даярлау процесіне кәсіпорындарды тарту көрсеткіштері 27,5 есе артып отыр.

ЭЫДҰ елдерінде ТжКБ білім берудің және жұмыс берушілердің, мүдделі тараптардың ұжымдық жауапкершілігі негізінде дамиды.

Еуропалық Одақта 2020 жылға дейін ТжКБ-нің басты мақсаттарының бірі дуальді оқытуды ілгерілету болып мәлімделді. Жұмысшы кәсібін алумен қатар жастарға кәсіпкерлік дағдыларды дарыту қамтамасыз етіледі.

2011-2015 жылдары елдегі ТжКБ-ны қайта құрылымдау бойынша едәуір жұмыс жүргізілді. 2012 жылы Қазақстан ТМД елдерінің алғашқысы болып ТжКБ жүйесінің білім беру қызметін қайта форматтады. Бұл кадрларды даярлауға техникалық бағыт беруге мүмкіндік берді. Осылайша ТжКБ біліктіліктерінің сабақтастығы қамтамасыз етілді. Колледж студенттері бір оқу орны шеңберінде бірнеше қолданбалы біліктіліктерді алу мүмкіндігіне ие болды.

2016 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 817 колледж жұмыс істейді, оның ішінде 473-і мемлекеттік (2014 жылы – 820 бірлік, 2015 жылы – 807 бірлік). Оның 35%-ы ауылдық жерде орналасқан. Барлығы 489,2 мың студент оқиды. Соңғы үш жылда ТжКБ-да инженер-педагог кадрлар саны 4850 адамға (2014 жылы – 37 935 адам, 2015 жылы – 37 489 адам, 2016 жылы – 42 785 адам) өскені байқалады. Кадрлар даярлау 213 мамандық және 693 біліктілік бойынша жүзеге асырылады.

Индустриялық-инновациялық дамудың басым жобаларын іске асыру үшін 10 базалық колледж айқындалған.

2015 жылы дуальді оқытудың қағидаттары заңды түрде бекітілген. Еліміздің кәсіпорындарымен әріптестікте білім беру қызметін 421 колледж (2014 жылы – 280 бірлік, 2015 жылы – 348 бірлік, 2016 жылы – 421 бірлік) жүзеге асыруда. Колледждер мен жұмыс берушілердің ынтымақтастығы туралы 27200 шарт жасалған. Кадрларды нысаналы даярлау шеңберінде 5 мың адам оқиды.

«Мәңгілік ел жастары – индустрияға!» оқу миграциясы арқылы еңбек ресурстарының өңірлік теңсіздігін реттеу тетігі іске қосылды. Солтүстік, орталық және шығыс өңірлердегі 34 колледжде 2200 студент оқиды.

Білім беру қажеттіліктері ерекше жастардың техникалық және кәсіптік білім алуға қолжетімділігі қамтамасыз етілуде. Қабылдау квотасы белгіленген (2012 жылдан бастап мүгедектер үшін квота мөлшері 1%-ды құрайды).

ТжКБ білім беру бағдарламаларының мазмұнын жаңартуда жаңа тәсілдер әзірленуде. Қазақстан Турин процесінің қатысушысы болды. Бұл ТжКБ жүйесін дамытудың нақты қадамдарын әзірлеуге мүмкіндік береді.

Бірінші жұмысшы мамандығын тегін алу заңнамалық деңгейде бекітілді. Бұл қадамдық іс-қимылдарды жеделдетіп әзірлеуді талап етеді.

ТжКБ-ның оқу орындарын халықаралық аккредиттеу заңды түрде бекітілді.

Қабылданып жатқан қадамдарға қарамастан, Қазақстанда ТжКБ-мен қамту дамыған елдердің көрсеткіштерінен айтарлықтай төмен. Халықтың
22%-ы ғана ТжКБ-ны беделді деп санайды. Ал Еуроодақ елдерінде жұмысшы кәсібін алу халықтың 71%-ы үшін жағымды имиджге ие. Бұл – қамту, жұмысқа орналастыру, еңбекақы мөлшері және халықтың ой-пікірінің көрсеткіштері.

Қазақстандағы ТжКБ-ға жұмсалатын шығыстар әлемнің дамыған елдерінің көрсеткіштерінен 2,5-3 есеге төмен.

1. 
   кәсіптік бағдарлау жұмысының тиімді жүйесі жоқ.
   

2) ЭЫДҰ сауалнама қорытындылары бойынша Қазақстандағы компаниялардың 70%-ы кадрлар даярлау деңгейінің төмендігі бизнесті дамытуға айтарлықтай кедергі келтіреді деп санайды. Еліміздің жұмысшы кадрлары компьютерлік жобалау дағдыларын, күрделі дәнекерлеу конструкцияларымен жұмыс істеуді, техникалық ағылшын тілін игермеген. Жыл сайын 30 мың шетелдік жұмыскер, оның 24,9 мыңы (83%) – өнеркәсіп үшін тартылады;

3) мамандарды даярлау сапасын растайтын колледждердің көрсеткіштері төмен болып отыр. Олардың 4,3%-ы ғана аккредиттеуден өткен;

4) салалық қауымдастықтар базасында ТжКБ студенттерінің біліктілігін тәуелсіз сертификаттау тетіктері әзірленбеген. Түлектердің кәсіби даярлық деңгейінің сертификаттарын бизнес-қоғамдастық мойындамайды. Бұл ретте жұмыс берушілердің бірде-бір кәсіби қауымдастығы осы уақытқа дейін түлектерді өздері тәуелсіз сертификаттауды бастамаған;

5) инженер-педагог кадрлар мен өндірістік оқыту шеберлерінің тапшылығы байқалады. Жалақы деңгейінің төмендігі оқыту үшін өндірістен тәжірибелі жұмыскерлерді тартуға мүмкіндік бермейді;

6) ТжКБ жүйесіндегі өндірістік оқыту шеберлері инженер-педагог қызметкерлердің жалпы санынан 13,4%-ды ғана құрайды. Дамыған елдерде оқытушылар мен өндірістік оқыту шеберлері тәжірибелі мамандар болып табылады немесе 3 жылда 1 рет өндірісте тағылымдамадан өтіп тұрады, сондай-ақ ұйымдар мен кәсіпорындар базасында тағылымдамадан өту шаралары қарастырылмаған;

7) колледждердің ескірген материалдық-техникалық базасы кадрларды даярлау сапасы мен ТжКБ жүйесінің тартымдылығын қамтамасыз етпейді. Басқа қалалардан келген білім алушыларға жағдай жасау мәселелері толығымен шешілмеген. Ауылдан келген студенттердің 70%-ы ғана жатақханаларда орын алу мүмкіндігіне ие.

Жұмысшы еңбек нарығының дамуы ТжКБ жүйесінің алдына жаңа талаптар қойды. ТжКБ жүйесі әлеуметтік тиімділік үшін, ең алдымен, жалпы адам және қоғам үшін тиімділік аясында басты рөлді ойнауға бағытталған.

Еуропалық жүйемен салыстырмалы Ұлттық біліктілік жүйесінің негізінде жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар мамандарды даярлайтын 70 кәсіптік стандарт әзірленді.

Қазақстандық ЖОО-ның әлемнің жетекші университеттерімен білім беру байланысы кеңейтілуде. Халықаралық ғылыми-зерттеу жобалары шетелдік әріптес ЖОО-мен бірлесе отырып іске асырылуда. Елдердің қарым-қатынасы жоғары білім беру біліктілігінің тартымдылығы мен салыстырмалылығын қамтамасыз етеді.

Жоғары оқу орындарын аккредиттеудің ұлттық моделі енгізілді. 2014-2016 жылдары қазақстандық аккредиттеу агенттіктерінде институционалдық аккредиттеуден 96 жоғары оқу орны, ұлттық мамандандырылған аккредиттеуден 86 жоғары оқу орны өтті. Мемлекеттік аттестаттаудан қоғамдық-кәсіптік аккредиттеуге біртіндеп көшу басталды.

Студенттер мен ОПҚ академиялық ұтқырлығы дамуда. 2012-2016 жылдары әлемнің жетекші жоғары оқу орындарында қазақстандық жоғары оқу орындарының 4 423 студенті оқудан өтті.

ЖОО-ның 200 қызметкері Ұлыбритания, Жапония, АҚШ және Сингапур елдерінде тағылымдамадан өте отырып, Назарбаев Университетінің базасында менеджмент саласында курстық даярлаудан өтті. Ғылыми-педагог кадрлар «Болашақ» бағдарламасы бойынша әлемнің 30 елінде кәсіптік құзыреттер деңгейін арттыруда.

2011 жылмен салыстырғанда ЖОО-дағы ОПҚ мен ғылыми қызметкерлердің жоғары импакт-факторы бар жарияланымдарының саны
2 еседен астам өсті.

Сонымен қатар ЖОО-дағы ОПҚ дәрежелілігі әлі де болса төмен деңгейде қалып отыр және 50,4%-ды құрайды. Олардың жалпы санының 4%-ының ғана PhD докторы дәрежесі бар.

Жоғары оқу орындарының ғылыми әлеуеті тиімсіз пайдаланылуда. Ведомствоаралық кедергілер, қаржыландырудың жеткіліксіздігі, жеке сектордың экономикалық ынтасының болмауы білім, ғылым және өндірістің табысты интеграциясына кедергі келтіруде.

Инновациялық құрылымдарды қолдаудың институционалдық нысандары қажетті деңгейде дамымаған. Ғылыми әзірлемелердің үлес салмағы дамыған елдердің деңгейінен он еседен астам төмен. Жоғары оқу орындары қаржыландырылатын ғылыми-зерттеу әзірлемелерінің 0,1%-ын ғана коммерцияландыруда.

115 жоғары оқу орнында жастардың өзін-өзі басқару органдары құрылған.

Футбол және баскетбол бойынша Ұлттық студенттер лигасы құрылды. Бүкіләлемдік Универсиадада 2015 жылы қазақстандық студенттер құрамасы 5 алтын және 6 күміс медальді жеңіп алды.

Проблемалар:

2011 жылы қабылданған «Ғылым туралы» Қазақстан Республикасының Заңы озық ғылыми жетістіктер үшін жаңа мүмкіндіктер ашты. «Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі – Заң) Қазақстан ғылымының жаңалығына айналды. Негізгі ережелерде экономика және бизнес мүддесі үшін қазақстандық ғылымның дамуына жағдай жасау заңды түрде регламенттеледі.

Ғылымды басқарудың түбегейлі жаңа моделі құрылды. Ғылыми зерттеулерді қаржыландырудың мынадай тетіктері айқындалған: базалық, гранттық және бағдарламалық-нысаналы. Тәуелсіз сараптаманы Мемлекеттік ұлттық ғылыми-техникалық сараптама орталығы жүргізеді.

Бес ұлттық ғылыми кеңес (бұдан әрі – ҰҒК) алқалы шешім қабылдау органы болып табылады.

2015 жылы қазақстандық ғылым мен Дүниежүзілік Банктің «Технологияларды коммерцияландыру» жобасы сәтті аяқталды. 65 ғылыми жоба іске асырылды. 6 лицензиялық келісім жасалды.

Экономиканың инновациялық дамуы ғылымның сапалы көрсеткішінің өсуін көздейді. Қазіргі уақытта ғылым, оның ішінде ғылыми гранттар мен бағдарламалардың құрылымы өндіріске инновацияларды енгізу бойынша жұмыстарды қаржыландыру механизімі бар индустриалды-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламаның қажеттілігіне қайта бағытталған.

ҒЗТКЖ-ды 383 ғылыми ұйым атқарады, онда 22,9 мыңнан астам ғылыми қызметкер жұмыс істейді.

Еліміздің ғалымдары әлемдік ақпараттық ресурстарға қол жеткізе алады. Ең ірі Clarivate Analytics, Springer, Elsevier шетелдік компанияларымен және баспаларымен лицензияларға және келісімдерге қол қойылған.

Халықаралық рейтингтік басылымдарда қазақстандық ғалымдардың жариялау белсенділігінің едәуір өскендігі байқалады. 2016 жылы әлемнің жетекші рейтингтік журналдарындағы жарияланымдардың саны 3011,(2014 жылы – 2 784 бірлік, 2015 жылы – 2 896 бірлік), оның ішінде тек Scopus (Elsevier) – 1956, Web of Core Collection (Thomson Reuters)
– 1055 жарияланым.

Ғылымның кадрлық әлеуеті нығайып келеді. Ғылымда қазақстандық жастардың саны өскені байқалады. 35 жасқа дейінгі ғалымдардың үлесі

1) ғылым мен білім беру арасында алшақтық сақталып отыр. Ғылыми нәтижелер білім беру саласына шоғырланбайды. Әлеуметтік сұраулардың қатысушы қазақстандық жұмыс берушілердің 66,3% ҒЗТКЖ саласында жоо-лармен ынтымақтастық тәжірибесінің жоқтығын атап көрсетті;

2) ғылыми-зерттеу инфрақұрылымының материалдық-техникалық жарақталуы төмен күйінде қалуда;

3) ғылыми-техникалық қызметті қаржыландырудың басымдықтары көбінесе индустрияның қатысуынсыз қалыптастырылады;

4) ғылыми кәсіпкерлік нашар дамыған. Ғылыми-техникалық қызмет нәтижелері бизнес үшін сұранысқа ие болмай отыр және кәсіпорындар өндірістік процестерде қолданбайды;

5) іргелі білімдерден оларды практикалық іске асыруға көшу нашар қамтамасыз етілген. Бұл қоғам мен экономика көзқарасы тұрғысынан ғылыми еңбек нәтижелерінің құндылығын барынша төмендетеді;

6) халықаралық ғылыми жобаларды әкімшілендіруді және бақылауды жүзеге асыратын бірыңғай оператор жоқ;

7) тәуелсіз сараптамаға тартылатын ғылыми қызметкерлердің ұлттық кәсіби қоғамдастықтары дамымаған;

8) Қазақстан дамыған елдерден ҒЗТКЖ нәтижелерінің көрсеткіштері бойынша айтарлықтай артта қалып отыр. 5 жыл ішінде тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелер шығындары 3 есе артты, алайда ЭЫДҰ елдеріне қарағанда айтарлықтай төмен;

9) Қазақстанда зияткерлік меншік құқықтарын сату Ресей мен Сингапурға қарағанда әлдеқайда төмен. Зерттеулер мен әзірлемелерге жұмсалатын ішкі шығындар ЭЫДҰ елдеріне қарағанда 14 есе төмен;

10) ғылыми зерттеулерді іске асыру мониторингінің кешенді жүйесі жоқ;

11) Қазақстанның білім және ғылым саласында икемсіз мемлекеттік бақылау жүйесі жұмыс істейді;

12) мемлекеттік бақылау рәсімдері бюрократтандырылған (15 НҚА-ның 551 параметріне міндетті түрде сәйкес болу);

13) бақылау іс-шараларының жүйелендірілген ақпараттық деректер базасы жоқ. Бұл білім беру ұйымдары қызметінің мониторингі мен талдауын шектейді;

14) білім беру ұйымдарын іштей және сырттай бағалаудың арасында айтарлықтай алшақтық бар. Өзін-өзі бағалау бойынша 100%-ы өздерінің қызметтерін қанағаттанарлық деп санайды. Бұл ретте балабақшаның 58%-ы, мектептің 59%-ы, колледждің 11%-ы, ЖОО-ның 46%-ы мемлекеттік аттестаттаудан өтеді;

15) ҒЗЖ нәтижелерінің сапасын, тиімділігі мен мониторингін бағалаудың бірыңғай әдістемесі жоқ.

Осылайша, Білім беру саласындағы жаңа міндеттер бақылау және бағалау жүйесін жетілдіруді, оның ішінде Ofsted үздік тәжірибесін зерделеуді және енгізуді талап етеді.

Осылайша, білім мен ғылым саласында іске асырылған қадамдық іс-қимылдарды талдау мыналарды айқындайды:

1. Күшті жақтары:

1) білім мен ғылымның, мемлекеттік жастар саясатының заңнамалық базасының жаңартылуы;

2) инфрақұрылымдық шешімдердің жеделдетілген қарқыны;

3) мемлекеттік-жекешелік әріптестіктің дамуы;

7) ТжКБ жүйесінде дуальді оқыту элементтерінің енгізілуі;

8) ЖОО-лардың академиялық еркіндігінің кеңейтілуі;

9) инновациялық жобаларда ЖОО ғылымының көбеюі;

10) ОПҚ мен ғалымдардың жариялау белсенділігінің өсуі;

11) Назарбаев Университетінің және Инновациялық технологиялар паркі базасында зияткерлік кластерлердің дамытылуы.

2. Әлсіз жақтары:

1) педагог пен ғалым мәртебесінің төмендігі;

2) мектепке дейінгі жоғары арнайы білімі бар педагогтердің тапшылығы;

3) ағылшын тілінде жаратылыстану-математикалық циклі (бұдан әрі –ЖМЦ) пәндерін оқытатын мұғалімдер үлесінің төмендігі;

4) үш ауысымды және авариялық мектептердің болуы;

5) оқушылардың қосымша білім берумен жеткіліксіз қамтылуы;

6) мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылық деңгейінің төмендігі;

7) мектептерді ақпараттандыру деңгейінің төмендігі;

8) ҰБТ-ның жетілдірілмеуі;

9) мектептердің нәтижелерін теңестіру тетіктерінің жоқтығы;

10) мектептердегі кәсіби бағдарланған жұмыстың жеткіліксіздігі;

11) ТжКБ беделінің төмендігі;

12) жұмыс берушілердің кәсіптік даярлық деңгейді бағалауының заңнамалық нормаларының жоқтығы;

13) өндірісте жұмыс тәжірибесі бар инженер-педагог кадрлардың тапшылығы;

14) ТжКБ жүйесінің сапасын растау тетіктерінің жоқтығы;

15) инклюзивті білімнің жеткіліксіз дамуы;

16) педагог кадрларды даярлау сапасының жеткіліксіздігі;

17) коммерцияландыруға мамандандырылған кадрлардың тапшылығы;

18) ЖОО инновациялық құрылымдарының өңірлік сәйкессіздігі;

19) төмен патенттік белсенділік пен ЖОО-дағы ОПҚ-ның жоғары жариялау белсенділігінің арасындағы теңгерімсіздік;

20) шетелдік азаматтар үшін жоғары және ЖОО-дан кейінгі білімнің тартымсыздығы;

21) білім мен ғылымдағы менеджмент деңгейінің жоғары еместігі;

22) білім беру бағдарламаларының мазмұнын әзірлеуге жұмыс берушілердің қатысу деңгейінің төмендігі;

23) білім мен ғылым ұйымдарының материалдық-техникалық базасының әлсіздігі.

3. Мүмкіндіктер:

мемлекет үшін:

1) қазақстандық білім мен ғылымның бәсекеге қабілеттілігін арттыру;

2) адами капиталдың сапасын арттыру;

3) балалардың өмір сүру сапасының әлеуметтік және құқықтық кепілдіктерін қамтамасыз ету;

4) халықаралық ұйымдар мен жұмыс берушілер тарапынан білім мен ғылымды инвестициялық қолдау;

5) білім мен ғылым саласындағы басқарудың жаңа тиімді әдістері;

6) білім беру және ғылым саласының қолжетімділігі, тартымдылығы, сапасы және ашықтығы;

7) халықаралық рейтингтердегі көрсеткіштерді жақсарту;

8) ата-аналардың бала тәрбиелеудегі жауапкершілігін арттыру;

9) әзірленген инновациялық жобаларды өндіріске енгізу.

4. Қауіп-қатер:

1) педагог еңбегін ынталандырудың төмендігі;

2) ғалымдар үшін шетелде жұмыс істеу жағдайларының барынша тартымды болуы;

3) педагог кадрлардың арасында өздігінен білім алуға және кәсіби өсуге ұмтылыс деңгейінің төмендігі;

4) білім беру объектілерін пайдалануға енгізу мерзімдерінің бұзылуы.

Бағдарлама шеңберінде жоспарланған шаралар жүйенің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және оны ЭЫДҰ елдерінің үздік тәжірибесіне жақындату перспективасымен білім және ғылым жүйесін одан әрі жаңғырту үшін аталған проблемаларды шешуге ықпал ететін болады.

Адамгершілігі жоғары және өз Отанының патриоттарын тәрбиелеу жөніндегі шаралар «Өлкетану», «Отаным-тағдырым», «Саналы Азамат», «Кітап – білім бұлағы» деген 4 бағыттан тұратын «Туған жер» Қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасының арнайы жобасы шеңберінде жүргізілетін болады. ЖАО барлық бағыттарда жобаны іске асыру жөнінде жүйелі жұмыстар ұйымдастырылады.

Басты мақсаты: Экономиканың орнықты дамуы үшін білім берудің және ғылымның бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адами капиталды дамыту:.