Өтініш білдіру үшін қолданылған синтаксистік құрылымдар

• 
  Менің мекен – жайыма жолдауыңызды сұраймын.
  
• 
  Аса қажет болғандықтан өтініп сұраймын.
  
• 
  Осы мәселенің дұрыс шешілуіне мұрындық болсаңыз...
  
• 
  Сіздің мекеме өкілімен жасалған келісімді ескере отырып, бар
  
• 
  мүмкіндікті қарасатыруыңызды сұраймыз.
  
• 
  ... анықтауыңызды сұраймыз.
  
• 
  ... көлемінде қаржылай көмек беруіңізді сұраймыз.
  

23. 
    Мәселенің шешілмейтіндігі немесе орындалмайтындығын білдіру үшін қолданылатын құрылымдар:
    

• 
  ... байланысты сіздің өтінішіңіз орындалмады.
  
• 
  ... Өкінішке орай сізге қажетті ақпаратты бере алмаймыз, себебі...
  
• 
  ... Мекеменің аталған тапсырманы орындауға қазір мүмкіншілігі жоқ.
  

24. 
    Өкілеттік (бұйрықтық) мағынадағы құрылымдар:
    

• 
  Іске қосылсын.
  
• 
  Жарамсыз деп табылсын.
  
• 
  Жауапты адам тағайындалсын.
  
• 
  Бұл мәселеге байланысты жауапкершілік (аты–жөні) – оқытушыға жүктелсін.
  
• 
  Мәселені қарау (аты –жөні) – оқытушыға тапсырылсын.
  
• 
  Шара қолданылсын.
  
• 
  Қосымша мүмкіндіктер қарастырылсын.
  
• 
  ... жолға қойылсын.
  
• 
  Бақылауға алынсын.
  
• 
  Өзгерістер енгізілсін.
  
• 
  Жол берілмесін.
  

25. 
    Кейбір маңызды мәселелер жөнінде мәлімет беру үшін қолданылатын құрылымдар:
    

• 
  Қатысты мәлімет қолма – қол жіберіледі.
  
• 
  Құжаттар сіздің мекен – жайыңызға жіберіледі.
  
• 
  Шара қолданылуда.
  
• 
  Мәліметтер құпия сақталады.
  
• 
  Орын алған кемшіліктер жойылды.
  
• 
  ... қосымша қаржы бөлінді.
  
• 
  ... байланысты іс – шаралар өткізу жоспарланып отыр.
  

• 
  қысқа мерзімде ұйымдастырылады.
  
• 
  Күнделікті қатаң бақылау қойылады.
  

26. 
    Хабарлау, мәлімдеу мақсатында қолданылатын құрылымдар:
    

• 
  ... туралы сізді хабардар етеміз.
  
• 
  ... ұйым хабарлайды.
  
• 
  ... сізге хабарлаймын.
  
• 
  ... туралы сізге мәлімет жеткіземін.
  
• 
  ... туралы баяндаймын.
  
• 
  ... туралы мәлімдеймін.
  

27. 
    Қалыптасқан құрылымдар:
    

• 
  көмек көрсету.
  
• 
  тексеріс жүргізу.
  
• 
  тез арада хабарлаңыз.
  
• 
  қажетті жағдай жасаңыз.
  
• 
  ұсыныс қабылданды.
  
• 
  жөнелтуге дайындаңыз.
  
• 
  шешім қабылдаңыз
  
• 
  ақпарат беріңіз.
  
• 
  қоғамдық пікір.
  

10. Мекемеге немесе жеке қызметкерге келіп түскен хатқа жауап қайтарған кезде бірінші жолдың ортасына «Сізден 12. 07. 2006 ж. № 1970 нөмірмен келіп түскен хатқа орай» деп атап көрсетілуі керек.

11. Ресми қабылданған қаулы я шығарылған жарлық т. б. ресми құжаттардың негізінде, оның орындалу орындалмауы жөнінде немесе сол құжат бойынша іске асырылып жатқан шаралар жөнінде дайындалған іс қағаздарында немесе ұйым, мекеме басшысы нұсқауларының орындалу барысына орай жазылған іс қағаздарында алғашқы құжат туралы айтылуы керек. Мысылы, «Қазақстан Республикасы Президентінің 12. 07. 2006 ж. ... туралы шығарылған Жарлығына сәйкес» немесе «Білім және ғылым министрінің 15. 10. 2006 ж. ... жөніндегі нұсқауына сәйкес» т. с. с.
Іс құжаттары – қарым – қатынас жасаудың тәсілі.

Бізге белгілі, әдеби тілдің бес негізгі стилі бар: ғылыми, ресми – іс қағаздары, публицистикалық, көркем әдебиет (кітап стильдері) және ауызекі сөйлеу тілінің стилі.

Бұлай бөлудің бірнеше негізі бар. Біріншіден, бұлар тілдің қоғамдық қызмет аясына жатады. Іс құжаттары тілі үшін мұндай қызмет аясында құқықтық қатынастар саласы, яғни, басқару саласы жатады. Бірақ мұнда құқықтық қатынастар мемлекетаралық қатынастарда, мемлекеттің өз адамдарымен және олардың бірлестіктерімен, сондай – ақ мекемелер мен оқу орындары ішіндегі азаматтар мен оқытушылар арасындағы ресми қатынастар және шаруашылық субъектілерінің арасындағы ресми қатынастарда орын алады. Осыған байланысты іс – құжаттары стилінің үш түрі ажыратылады. Олар: дипломатиялық, заң шығарушылық және күнделікті іс жүргізу стильдері.
Ресми іс жүргізу стилі

Екіншіден, ресми іс жүргізу стилі әлеуметтік сананың ерекше формасы – құқықтық санамен сәйкеседі. Біздің әрқайсымыз белгілі бір дәрежеде өз құқығымыз туралы, мысалға отбасы қарым – қатынасындағы міндеттемелерімізбен жауапкершіліктеріміз туралы білеміз. Мұндай құқықтық нормаларды тәжірибе жүзінде меңгеруіміз бізге басқа адамдармен қатынас жасауға мүмкіндік береді. Адамдарды басқару, заңдар, ережелер, жарғылар негізінде, сондай – ақ моральдық – этикалық ұйғарымдар мен тыймдар негізінде жүргізілгендіктен, басқарушы үшін құқықытық және моральдық нормаларды білу ерекше мәнге ие болады.

Іскерліқ қатынастың өзіндік мәні, әсіресе, нақты түрде жазба мәтінде, құжаттарда көрінеді. Сондықтан қандайда бір қызметтің өзі белгілі бір құжаттарды толтыра білу міндеттерін және түрлі жанрдағы қызметтік қарым – қатынастарды кәсіби түрде игеру қажеттігін талап етеді.
ХVІІІ ғасырдағы іс қағаздары стилінің грамматикалық ерекшеліктері.

ХVІІІ ғасырдағы ресми іс қағаздар тілінде тек зат, құбылыс атаулары ғана емес сын есім, етістік үстеу сөздер де араб – парсы сөздерімен берілген.

Мысалы: Атғақ – бірауыздан, ғаяндур – аян, махзун қылдыңыз – мені қапа қылдыңыз, ғадаулік қылу – жаулық қылу, офат лынды – опат болды. Шылаулардың қолданылуында біркелкілік жоқ: арабша уа, һәм шылаулары өте жиі қолданылған. Мен шылауының орнына бірлән, иле, илән шылаулары қолданылған. Шейін, дейін шылауларының орнына ше шылауы қолданылады. Мысалы, бұ уақытқа ше.

Синтаксистік құрылымының негізгі ерекшелігі – сөйлемдердің шұбалаңқы, жіктері әрең ажыратылатындай түрде келуі.

Жалпы ХVІІІ ғасырдағы ресми іс қағаздары сол кезеңдегі тілді көрсететін нұсқаға жатады. Бұл нұсқалардың құнды бір ерекшелігі – хатқа түскендігі, сондықтан да бұлар сол тұста қазақ даласында тілдің белгілі бір стилінің қандай сипатта болғанын қиналмай көрсететін материал болып табылады. Бұл кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік топтарын атайтын сөздер: хан, ханзада, қараша, (қарашы варианты да кездеседі) қара, ақ сүйек, құл, кұң, байғұс, кедей, батыр, бек. Сол кездегі билік иесін білдіретін хан сөзіне қарама – қарсы әлеуметтік топ қара, қараша, қараша халық атауларымен берілген. Ақ сүйек сөзіне антоним ретінде қара сөзі қолданылған. ХVІІІ ғасырда қазақ жерінде құл, күң ұстау, қолға түскен әскери тұтқындарды құл есебінде сату бар болғандықтан құл, күң сөздері номинативті мағынасында қолданылған.

Экономикалық жағынан тәуелді топтарды білдіретін атауларға кедей, жарлы, байғұс сөздері жатады. Қазір біз байғус сөзін сорлы, бейшара сөздерінің синонимі ретінде қолдансақ, ХVІІІ ғасырда бұл сөз әлеуметтік топтың атауын білдірген.

ХVІІІ ғасырда жазылған іс қағаздар тілінің жалпы халықтық тілінен айырмашылығы көп болды. Бұл туралы профессор М. П. Вяткин былай деп жазады: “Хандардың хаттарын жазған қазақтар емес татар молдалар – патша үкіметінің агенттері болатын… Мұнда татар элементтері басым, ал қазақ тіліне тән элементтер мүлде аз.

Орта Азия тілдеріне тән архаизмдер мен арабизмдер араласқан татар тілі хандар канцеляриясы практикасында ұзақ уақыт берік сақталып, ресми хат – хабарлардың барлығында қолданылды. Бұл тіл қазақ халқының көпшілік бұқарасына мүлде түсініксіз болды ”.

ХVІІІ ғасырда Патша үкіметі қазақ жеріне ислам дінін тарату саясатын ұстанды. Екатерина ІІ – нің 1783 жылғы указы бойынша мешіттер салынды, оған Қазан татарларының молдалары жіберілді. Олар соншама көбейіп, күшейіп, кей жерлерде жанұялық, азаматтық істерге билік айту правосына да қол сұқты. Ауылдағы оқу – ағарту ісі негізінен солардың қолдарында болды. “… ХІХ ғасырдың екінші ширегінен бастап патша үкіметі мешіт салу ісін тоқтатады. Кейін тіпті ислам діні патшаның отарлау саясатына кедергі келтіре бастайды, өйткені ислам дінінің күшейюі, қазақ арасында Орта Азия хандықтарының (оның арқа сүйер англия, Түркия мемлекеттерінің) ықпалын күшейтіп, мұсылман еместерге (“кәпірлерге”) қарсы идеологияны туғызу қаупі болғандықтан патша үкіметі әрі қарай бұл дінді қолдауды тоқтатады, тіпті христиан дінін уағыздап, қазақтарды шоқындыру ісін де ойластырады.” Осындай саяси, әлеуметтік жағдайлар қазақ тіліне, оның бір тармағы ресми іс қағаздар тіліне де әсерін тигізбей, із қалдырмай қойған жоқ.

ӨМІРБАЯН

Өмірбаян - жеке адамның өмір жолы хронологиялық тәртіпте қысқаша жазылған ресми құжат. Өмірбаян әдетте оқуға түсу, жаңа қызметке орналасу кезінде жазылады. Ол таза қағазға қолмен, кейде арнайы бланкке бірінші жақта жазылады. Онда азаматтың аты-жөні, туған жылы, күні, айы және туған жері, ұлты, отбасы жағдайы, білімі, бітірген оқу орындары, қызметі мен жұмыс тәжірибесі туралы және тағы басқа қосымша мәліметтер көрсетіледі.
1-жаттығу. Сұрақтарға жауап беріңіз.

5. 
   Өмірбаян қандай құжат ?
   
6. 
   Ол қандай жағдайда, нешінші жақта жазылады ?
   
7. 
   Өмірбаянды қайда жазады ?
   
8. 
   Өмірбаянда қандай мәліметтер жазылады ?
   

Бұйрық

Бұрынғы өткен шақ

Сен жазғансың Сен жазыпсың

— Сәлеметсіз бе, Марат Ержанұлы ?

• 
  Қайырлы күн! Кім боласыз ? Қандай шаруамен келдіңіз ?
  
• 
  Менің аты-жөнім - Мұқанғалиева Гүлсара Маратқызы. Мен "Егемен Қазақстан" газетінің тілшісімін. Кеше телефон арқылы сіздің хатшыңызбен сөйлескенмін.
  
• 
  Иә-иә, есімде. Кездесу сағат үшке белгіленді емес пе? Кіріңіз, отырыныз. Сонымен мен сізді тыңдап отырмын. Қандай сауалдарыңыз бар?
  

• 
  Мен қарсы емеспін. Сұраңыз.
  
• 
  Жақсы, онда бірінші сауал — сіз қай жерде, қашан, қандай отбасында дүниеге келдіңіз ?
  
• 
  Туған жерім — Семей қаласы. Мен 1971 жылдың 15 қазанында дәрігерлер отбасында дүниеге келдім.
  
• 
  Қай жерде білім алдыңыз?
  

• 
  Ал еңбек жолыңызды неден бастадыңыз?
  
• 
  Мен алғашқыда өз мамандығым бойынша 2 жыл "Арай" компаниясында жұмыс істедім. Сосын өзімнің жеке фирмам-
  ды ашу туралы шешім қабылдадым. Сөйтіп 1998 жылы "Қазмұнайгаз" фирмасы кұрылды. Содан бері осы фирманың президенті қызметін атқарып келемін.
  

— Әке-шешем — зейнеткерлер. Олар Семей қаласында тұрады. Отбасыммен жиі барып тұрамын. Зайыбым Ұлпан - балалар дәрігері. Үлкен ұлым Азамат 6 сыныпта ал кіші ұлым Бейбіт 4 сыныпта оқиды.

— Адам бойында қандай қасиеттерді жоғары бағалайсыз ?

— Меніңше, кез келген адам адал әрі қайырымды болуға тиіс.

- Тағы бір сұрағым: бос уақытыңызды қалай өткізесіз?

- Сұхбатыңызға үлкен рахмет. Сау болыңыз.

Қаза табу

Етістіктер	Жедел өткен шақ	Бұрынғы өткен шақ
телефон соғу	теле фон соқты	Телефон соққан
Кездесу
белгілеу
әңгімелесу
дүниеге келу
оқу
түсу
бітіру
бастау
жұмыс істеу
қорғау
бағалау
өткізу
ойнау
жақсы көру
тырысу

Модальдық сөз тіркесі

Бұйрық

райлы + -а, -е, -й алу

етістік

Сіз сөйлей аласыз Сіз сөйлей алмайсыз

Біз сөйлей аламыз Біз сөйлей алмаймыз

Сендер сөйлей аласындар Сендер сөйлей алмайсыңдар

Сіздер сөйлей аласыздар Сіздер сөйлей алмайсыздар

Олар сөйлей алады Олар сөйлей алмайды
5-жаттығу. Сұрақтарға үлгі бойынша жауап беріңіз

Үлгі:

• 
  Сіз қазақша жаза аласыз ба ?
  
• 
  Жаза аламын.
  
• 
  Иә, ол қазақша жаза алады.
  

10. 
    Сіз іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізе аласыз ба ?
    
11. 
    Сіз қазақша еркін сөйлей аласыз ба ?
    
12. 
    Сіз маған өмірбаян жазуға көмектесе аласыз ба ?
    
13. 
    Сіз компьютерде жұмыс істей аласыз ба ?
    
14. 
    Сіз менің сұрағыма жауап бере аласыз ба ?
    
15. 
    Сіз іссапарға бара аласыз ба ?
    
16. 
    Сіз ертең жұмысқа келе аласыз ба ?
    
17. 
    Сіз өмірбаян жаза аласыз ба ?
    
18. 
    Сіз мәтінді дұрыс оқи аласыз ба ?
    

10. 
    Сіз бүгін кешкі жаңалықтарды тындай аласыз ба ?
    
11. 
    Сіз мені қорғай аласыз ба ?
    
12. 
    Сіз мәтінді орыс тілінен қазақ тіліне аудара аласыз ба ?
    

Аты – жөні _______________________________________________________

Ұлты _____________________________________________________________

Туған жылы, күні, айы ______________________________________________

Туған жері ________________________________________________________

Отбасы жағдайы ___________________________________________________

Білімі ____________________________________________________________

Бітірген оқу орны _______________________________________________________________

Мамандығы _______________________________________________________________

Жұмыс орындары, қызметі _______________________________________________________________

_______________________________________________________________

Әскери қызметке қатысы __________________________________________________________________

Тілдік дағдылары __________________________________________________________________

Қосымша мәліметтер __________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Төмендегі мағлұматтарды есте сақтаңыз

11.Әскери қызметке міндеттісіз бе ?

Білім қосымша мәліметтер отбасы жағдайы