«Тәуекел» сөзін қалай түсінуге болады?

«Әрбір істе, алдымен адамдармен кеңес, одан кейін шешім шығарып Аллаға тәуекел ет» («Әли-Имран» сүресі, 1569).

Мұхаммед пайғамбар бір сахабасына: «Түйені байлап барып, тәуекел ет» деп бұйырған. Яғни, мұсылман адам «тәуекел» деп тау қопармақ болса да, тіпті, тұрмыстық ұсақ мәселелерде де әрбір іс-әрекеті мейлінше ақылға сыйымды болуы керек.

Әсілі, адам тәуекелге қадам жасамаса, онда қорқақ болып көрінуі мүмкін. Керісінше, ақылға сыйымсыз кейіпте батыл әрекетке көшсе, онда оспадар болып көрінеді. Ал, қорқақтық та, оспадарлық та мұсылманға жат қылықтар. Сондықтан, адам қорқақтық емес байыптылық танытып, оспадарлық емес, батыл да орынды әрекет етсе, шариғат құптаған тәуекел иесі бола алады.

Ал, «тәуекелдің» діни сенімге қатысты жағын айтар болсақ, пендеге алдағы көрер күні әрдайым көмескі, ғайып, белгісіз болып келеді. Бастаған бір істің нәтижесі немен аяқталатынын дәл болжап біле алмаймыз. Сол себепті адам әрбір істе тағырына тәуекел етеді. Мысалы, Мұхаммед пайғамбар алдағы күндердегі көретін рызық-несібе туралы: «Егер сендер Аллаға дұрыс тәуекел етсеңдер, Ол таңертең аш кетіп, кешке тоқ болып ұяларына қайтатын құстарды ризықтандырғаны секілді сендерді де ризықтандырар еді» (Тирмизи, Зүхд, 33; Ибн Мажа, Зүхд, 14) деп өсиет айтқан. Яғни, адам діни сенім бойынша ризық беруші Алланың жазған тағдырына разы болып, тәуекел етуі керек. Өйткені, тағдыр – иман шарттарының бірі. Хаққа тәуекел етіп, нәтижесіне (тағдырға) ризашылығын танытсақ, иман шарттарының бірі орындалған саналады.

Мұхаммед пайғамбардың үмбеті қазақ халқы: «Тәуекел түбі – жел қайық, өтесің де кетесің, уайым түбі – сор қайғы, құрдымына түсерсің» дейді, кейде ақыр-соңы белгісіз іске: «Нар тәуекел» деп бел шешіп кіріседі. Сондай-ақ, «Тәуекелсіз іс бітпейді, Тәуекел етпеген арықтан өтпейді», «Ер жолдасы – тәуекел», «Тәуекел – ердің ісі» және т.б. қанатты сөздер бар. Осы тәуекелшілдігімен бабаларымыз тарих тұғырында өз биігін сақтай білді. Тарих қатпарындағы небір шырғалаңдарда халқымыз «тәуекел деп тас жұтып» шынықты, өсті, өнді, бүйірі тоғайды, байлыққа кенелді, тәуелсіз ел атанды. Себебі, Тәңір-Тағала тәуекел еткен құлдарын сүйеді.

«Медет» сөзі «қолдау», «көңіл-күйге арқау», «сүйеу боларлық күш», «қуат», «көңіл алданышы», «демеу» деген мағынада жұмсалады. Көңіл-күйге арқау боларлық сөз немесе мақсатқа құрылған істің басқалар жағынан демеу, қолдау тауып, жәрдемге ие болуы.

Алладан медет сұрау, тілеу, Алланы медет тұту деген тұрақты сөз қолданыстары мұсылман адамның Жаратушыға деген күнделікті құлшылығының мәнін, яғни үнемі өз іс-әрекетінде, ниетінде Құдіретті күш иесінен қолдау күтуін білдіреді. Адам баласының бір жаратушы күшке, құдіретке, тылсым күш иелеріне жалынып-жалбарынуы, жәрдем тілеуі – оның болмысында әрдайым болатын қасиет. Сондықтан да сыйыну, медет сұрау ұғымдарының адамзат қоғамының алғашқы дәуірінде-ақ пайда болғаны күмән тудырмайды.

Түбі бір түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқына да ортақ мұралардың ең көне үлгілерінде кездесетін Тәңірге жалбарыну, рухтардың желеп-жебеуін, тылсым күш иелерінің жарылқауын тілеу ауыз әдетінде мінәжат жырлары түрінде кездескен. Ислам дінінің енуімен бірге төл әдебиетіміздегі сыйыну мәнді жырлар ислами реңге ие болып, «Аллаға мінәжат» ұғымының аясына топтасқан.

Қорқыт ата кітабындағы «Қазылық Қожаұлы Икенек бек әңгімесінің баяны» жырында бас кейіпкердің «жаратқан Аллаға сиынып, құлшылықпен мадақтауы» былай беріледі:

...Із-түзін білдіртпес білгір Тәңірім!

Зорлығың жоқ ешкімге, ұлы Тәңірім!

Қаһарлансаң қақыратқан Тәңірім!

Бірлігіңе сиындым, Ұлы Тәңірім!

Медет бер!

Жүсіп Баласағұннның «Құтты білік» дастанынан да осы ерекшелікті аңғаруға болады. Онда:

«Ей, мұңсыз ием, бұл мұңлық құлыңды

Жарылқап, күнәсін кешкін бұрынғы.

Үмітім тек сенде, сиындым саған,

Мұңайған сәтімде қолың соз маған» деп берілген.

Қазақ халқының ағартушылық, танымдық, рухани-моральдық тұрғыдан жетілуіне өз ықпалын тигізген ойшыл ұлы тұлға Қожа Ахмет Ясауидің де Аллаға жалбарыну, одан тілек тілеу, базбір тұстарда Алламен сырласу сарынында жазылған «Мінәжат» атауымен берілген хикметтері бар. Оның шығармаларында тұтастай Аллаға сыйыну, медет тілеп, жалбарыну мазмұнына құрылған «Иә Иләһи, заты ұлық хожам сыйынып келдім саған» деген тіркестермен берілетін көптеген хикметтер кездеседі:

Қазақ халқының ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің қазақ баласын білім-ғылымға шақырған өлеңі халқымыздың дүниетанымындағы сенімге негізделіп жазылған:

Бір Құдайға сыйынып,

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге,

Ықыласпен тоқылық!

Сонымен қатар қазақ халқының қолданысында әулиеден медет сұрау, әруақтарға құрмет көрсету түсініктері ежелден болған.

«Түркістанда түмен баб, Сіздерден медет тілеймін, Сайрамдағы сансыз баб, Отырардағы отыз баб, Ең үлкені Арыстан баб, Сіздерден медет тілеймін» немесе «Бабтардың бабы Арыстан баптан медет тілеймін» деген әулиеден демеу сұрау сөздері кездеседі.

Қазақтың дәстүрінде әулиеден медет тілеу дәстүрі болғанын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы «Медет» атты өлеңінде дәлелдейді. Ол туралы:

Дін жолын Ол түзеткен,

Хақ зікірін берік тұтқан,

Халайыққа жол көрсеткен,

Ғаусул ағзам сенен медет,

Кәміл дүр сенің пірлерің,

Барша білер сырларын,

Түркістан дүр жерлерің,

Әзрет Сұлтан сенен медет

– деп, қазақтардың ұстанатын ислами мәзһабының негізін қалаушы Имам Ағзам Әбу Ханифадан, содан соң Қожа Ахмет Ясауиден медет сұрайды.

Он үш жасар Абай «Физули, Шамси, Сайхали, Науаи, Сағди, Фирдоуси, Қожа Хафиз – бу һәммаси, Медет бер, я шагири фәрияд» дей отырып, Шығыстың ғұлама ойшыл ақындарынан өз шығармашылығына демеу сұрайды. Мұндағы медет ұғымы қолдау, демеу деген мағынаға толық саяды.

Бұл қазақ халқының өзіне дейін өткендердің қадір-қасиетін қастер тұтудан, соның жұғысты болуынан үміт етуден туындаған. Осындай діни түсінікке байланысты қазақтарда әулие-әнбиелердің мазарын, кесенелереін аралап, Аллаға ғибадат етіп, олардың рухына Құран бағыштау әдеті қалыптасқан.

Қазақ даласындағы мазарлар рухани тұрғыдан алғанда адамның өткенмен, өзімен, Алламен сырласу, арылу, есеп беру орнына айналған. Қазақтың қабірлерді ерекше қасиеттеуі, жиі зиярат етуі осындай себептерден туындаған. Қабірге зиярат етуді серік қосу күнәсімен байланыстырушылардың әрекеті қаншалықты қисынды дегенге келсек, қабірді зиярат етуге, әруақтарға Құран бағыштауға исламның тыйым салмайтыны, қайта қолдайтыны белгілі. Бағышталған Құран соңынан әрбір мұсылманның Алладан тілек сұрап, дұға ететіні белгілі жайт. Осы тілекті қабір басында айтқаны үшін ғана адамның әруаққа табынған болып саналмайтыны анық.

Қабір зияратындағы негізгі түсініспеушілік тәуассул мәселесінің дұрыс ұғынылмауынан туындайды. Алланың көркем есімдерін, пайғамбарымыздың немесе тақуалардың құрметін дәнекер етіп, солардың құрметіне тілек тілеу үрдісі исламның бастапқы кезеңдерінен бар екені белгілі. Құран аяттарынан, Мұхаммед пайғамбар хадистерінен бастау алған бұл тәуассул үрдісі өз кезінде пікір келіспеушіліктерін туындатпай қалған жоқ. Дегенмен дұрыс орындалған тәуассулдің, яғни дәнекер етілушіден (пайғамбардан, әулие-тақуалардан) емес, жалғыз Жаратушыдан ғана көмек сұраудың шариғатқа қайшы іске жатпайтыны да талай ғұламалар тарапынан дәлелденген.

8. Қазақ дүниетанымындағы «зауал» және «нәубет» ұғымдары
Ислам дінін қабылдағаннан кейін қазақ тілінің сөздік қорына араб тілінен бірқатар сөздер, ұғымдар енді. Кейбір сөздердің мағыналары баз-баяғы қалпында сақталса, енді кейбір сөздердің қолданылу аясы кеңейе түсті.

Араб тілінен енген ұғымдардың бірі «Зауал» сөзі «түстен кейінгі уақыт», «жаза», «сазай», «апат», «өлім» және «басқа төнген қатер», «жазасын алар уақыт» деген бірнеше мағыналарды білдіреді.

Халық аузында «Менменге – зауал, жүйрікке – тұмар» деген де сөз бар.

Сонымен қатар қазақ шешендік сөздерінде:

Жуан созылып,

Жіңішке үзіліп қалатын,

Құс қанатымен ұшып,

Құйрығымен қонатын,

зауал кездесті, – делінеді.

Ал Шал ақын болса:

Кемімеспін енді деп,

Зауалды жалған дүниеге,

Біле білсең таспаңдар

Қарсы жүрген адамың,

Басын исе достық қыл,

Жеңілсе дұшпан достық қыл,

Аяққа салып баспаңдар, – деп жырлайды.

Кейбір адамдар тарапынан зауал сөзі «Зауалың болғыр!», «Құдай зауалыңды берсін!» деген қарғыс ретінде де қолданылған.

Қасиетті Құранда Алла Тағала тарапынан күнәһар халықтарға жіберген зауалдары туралы баяндалған аяттар көптеп кездеседі. Мысалы, Ағраф сүресінде: «Біз оны (Нұхты) және онымен бірге болғандарды кемеде құтқарып, Біздің аяттарымызды өтірік дегендерді суға батырып жібердік» делінсе, келесі бір аятта: «Лұт өз қауымына: «Сендер әйелдерді қойып, нәпсілеріңді қандыру үшін еркектерге бардыңдар», – деді. «Лұт пен оған ергендерді құтқардық. Ғад қауымының үстіне тас жаңбыр жаудырдық», – делінеді.

Нұх пайғамбардың қауымы Жаратушының аяттарын өтірік дегендері үшін жазаланып, топан суға батырылған. Ғад қауымының еркектері жаппай қызтекелікке салынғаны үшін Жаратушы оларға тас боран жаудырған. Адам қауымының азғындауынан болған апаттар мен зауалдар тізбегі бұл оқиғалармен ғана шектелмейді.

«Зауал» сөзі «нәубет» ұғымымен қатар жүреді. «Зауал» сөзінің мағынасы кең ауқымды әрі ұзақ уақытты қамтыған, аса қорқынышты, қайғы-қасірет түсінігін білдірсе, «нәубет» белгілі бір халықтың немесе жеке адамның басына уақытша ғана түскен қиындығы болып табылады.

«Нәубет» сөзі де араб тілінен енген кірме сөздердің біріне жатады. Негізгі мағынасы – «апат», «кесапат», «ауыртпалық» және «қиыншылық».

Өз кезегінде Сүйінбай ақын:

Иманы жолдас болсын, балаң өлсе,

Кім тоқтайды, адамға нәубет келсе, - десе,

Ақын Қ.Жұмағалиев:

Қас пен достың құртып мысын,

Тақ құдіретін сезген-ді,

Басқа нәубет түсіп бүгін,

Бар қызықтан безді енді, - дейді.

Қазақ халқы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарының, Ресейге бодан ел болғаннан кейінгі репрессия мен ашаршылықтың, Ұлы Отан соғысы жылдарының нәубетін көріп, ауыр азабын тартты. Көзі ашық, көкірегі ояу зиялы қауым өкілдері халық басына төнген нәубет жылдарды туынды шығармаларына арқау етті.

М.Шахановтың «Нарынқұм зауалы» поэмасы, 1970 жылы Д.Досжановтың «Зауал» атты романы жарыққа шықса, 1990 жылы З.Қыстаубаевтың «Нәубет» атты публицистикалық ой-толғаулары, 2000 жылы Т.Отарбайтегінің «Зауал», 2005 жылы А.Әбілов пен О.Асылбаевтың «Зауал» атты әңгімелер жинағы жарияланды.

Аталмыш авторлардың еңбектерінде «зауал» мен «нәубет» ұғымдары әр түрлі қырларынан танылған. Бір шығармаларда қазақ ұлтының небір қиын күндерді бастан өткергендігі баяндалса, келесі бір шығармаларда адам баласы өзінің нәпсісін тізгіндей алмау салдарынан зауалға ұшырайтындығы жазылған. «Зауал» мен «нәубет» ұғымдары халық жадында бастан өткерген қиын-қыстау күндерді айшықтауда.

9. Ислам дініндегі және қазақ салт-дәстүріндегі «тәбәрік» ұғымының мәні
Ислам дінінде жиі айтылып, барша мұсылман қауымына айтылатын тілектер мен сөздердің бірі – «құт-береке» және «игілік» сөздері.

Араб тіліндегі «барака» (береке, игілік, құт) сөзі «қандай да бір нәрсенің үнемі ұлғайып-өсуі, көбейіп, азаймайтындығы, сондай-ақ игі жемістер мен нәтижелер беретін нәрсе, іс-әрекет» деген мағынаны білдіреді. Бұл аталмыш ұғымдар адамзат баласының Жаратушы тарапынан жақсылыққа кенелуін аңғартады.

Ислам шариғаты бойынша Жаратушы тарапынан белгілі мекендер мен мешіттерге, уақыттарға құт-береке (барака) дарытылған. Олар:

1. Белгілі бір мекендерге тән береке. Мысалы, Мекке мен Мәдина қалалары. Бұл қалаларда зәру болмаған жағдайды әскери іс-қимылдар жүргізуге, аңшылық жасауға, өсімдіктерге зиян келтіруге және т.б. әрекеттерге қатаң түрде тыйым салынғандығы сахих хадистерде кеңінен көрініс тапқан;

2. Белгілі бір мешіттерге тән береке. 1) Меккедегі «Әл-Харам» мешіті. Бұл мешітте орындалған намаз сауабы бойынша басқа мешіттерде орындалған жүз мың намаздың сауабына тең (Ахмад 4/5. Хасан хадис);

2) Мәдина қаласында орналасқан «Пайғамбар» мешіті (Мәсжид ән-Нәбәуи). Хадистерде: «Бұл мешітте орындалған намаздың сауабы (Меккедегі әл-Харам Мешітін есептемегенде) басқа мешіттерде оқылған он мың намазға тең» делінеді (Бухари 2/56; Муслим 2/1012);

3) Иерусалимдегі «әл-Ақса» мешіті. Аталмыш мешітте орындалатын намаз сауабы (екі Харам Мешіттерінен басқа) басқа мешіттерде орындалған мың намазға тең екендігі баяндалған (Хасан хадис).

3. Белгілі уақыт кезеңдеріне тән қасиеттер мен берекелер.

Мысалы, «Рамазан» айы мұсылман қауымы үшін қасиетті мәнге ие. Барша мұсылман ораза ұстап, зекет беріп, құлшылықтарын, яғни игі істерді барынша арттыруға тырысады. Қасиетті қадір түні (ләйләт әл-қадр) де аталмыш айға тиесілі. Қадір түнінің қасиеттері Құранда: «Ол артықшылығы бойынша мың айлардан артық, жылдың ең жақсы түні» (97-сүре, 2-3 аяттар), «Бұл түн берекелі болып табылады» (44-сүре, 3-аят), «Осы түнде келесі жылы жер бетінде және көктерде орын алатын нәрсенің барлығы тағдырға белгіленеді» (44-сүре, 4-аят), «Осы түнде жасалатын амалдар үшін берілетін сауаптар мың жылдан астам уақыт бойы жасалған амалдардың сауабына тең. Дәл осы түнде Құран түсірілді» (44-сүре, 1-3 аяттар) деген аяттар кездеседі.

Сонымен қатар, «зуль-ка’да», «зуль-хижжа», «мухаррам» және «ражжаб» айларының мән-мазмұны да айрықша. Ал күндерге келер болсақ, ислам дінінде зуль-хижжа айының алғашқы он күні, сондай-ақ ташриқтің үш күні ерекше белгіленген. Хадистерде мұсылмандар осы күндері игі амалдар атқарса, онда жылдың басқа күндеріндегі игі амалдарға қарағанда сауаптың көбірек уәде етілгендігі туралы мәліметтер кездеседі (Бухари 2/7). Зуль-хижжа айының тоғызыншы күні – арафа күні. Хадистерде: «Кім осы күні ораза ұстаса, ол адамның өткен және келесі жылдағы күнәлары кешіріледі» делінген (Муслим 2/819). Бұл күндердің қатарынан «Құрбан айт» күні де орын алады.

Апта күндеріне келер болсақ, олардың арасында жұма, дүйсенбі және бейсенбі айрықша белгіленген.

4. Зәмзәм бұлағының қасиеті мен берекелі екендігіне хадис шарифтерде бірқатар дәлелдер келтірілген. Хадистерде зәмзәм суының жер бетінде ең жақсы су екендігі, берекелді әрі тойымды, сонымен қатар ауруларға шипа екендігі жайлы мәліметтер кездеседі.

Сонымен қатар, Алла Тағала пайғамбарларға ерекше құт-береке мен шипа дарытқан. Мұхаммед пайғамбар тұсында сахабалар одан «тәбәрік» іздейтін.

«Табрик» сөзі – ислам шариғаты бойынша екі түрлі мағынаны білдіреді: 1) Бір адамның басқа адам үшін Алладан береке тілеуі. 2) Алла Тағала Өзінің қандай да бір жаратылысын игілік-берекеге бөлеуі. «Табаррук» (тәбәрік) сөзі – бұл қандай да бір нәрсе (зат) арқылы игілік-береке іздеу және оны қабылдап алуға ұмтылу.

Ал еліміздегі Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы «Тәбәрік» (теберік) сөзіне – естелік үшін алынатын не пайдаланатын қастерлі зат» деп анықтама берген.

Пайғамбарлар  Алла Тағала тарапынан көптеген мұғжизалар мен ерекше физикалық қасиеттерге ие жандар. Сахабалар Мұхаммед пайғамбардың тірі кезінде оның өзімен (ол арқылы), ал ол қайтыс болған соң одан қалған заттар (нәрселер) арқылы тәбәрік (Алланың Елшісі ауыра бастаған кезде алақандарына Құранның соңғы екі сүрелерін оқып, одан кейін алақандарына әлсін-әлсін түкіріп (үшкіріп), олармен өз денесін сүртетін. Ал оның ауыруы күшейген кезде, мен өзім оның алақандарына осы сүрелерді оқитынмын, одан соң оның қолдарының берекесі ауруды жеңілдетеді деп үміттеніп, оның денесін оның қолдарымен сүртетінмін» (Бухари 7/22; Муслим 4/1723).

Әнас ибн Мәлик: «Алланың Елшісі таң намазын аяқтаған соң, оның алдына Мәдинаның барлық жерінен келген қызметшілер жиналатын. Олар өздерімен бірге су толтырылған ыдыстар алып келетін. Әрі оған қандай ыдыс ұсынылса да, ол оған өзінің қолын салатын, тіпті таң қатты суық болса да» деп баяндаған (Муслим 4/1812).

Ал Абу Жухайфа риуаят еткен келесі бір хадисте былай делінген: «Бірде түсте Пайғамбар дәрет алып, екі ракағат бесін (зухр) намазын және екі ракағат екінті (аср) намазын орындады. Намаздан соң оған адамдар жақындап келді де оның қолдарынан ұстап, олармен беттерін сүрте бастады» (Бухари 4/165).

Сахабалар Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін сахабалардың ішіндегі ең жақсыларымен, халифалармен де, жәннатпен сүйіншіленген он сахабамен тәбәрік (табаррук) жасамаған. Өйткені олар физикалық тұрғыдан құт-берекеге ие болудың тек пайғамбарларға тән ерекше сипат екенін білген.

Бұл мәселеге қатысты Имам Ибн Ражжаб: «Сахабалар мұндай тәбәрікті тек Пайғамбармен жасаған әрі мұндай тәбәрікті басқа сахабалармен жасамаған. Сондай-ақ сахабалардың ізбасарлары да сахабалармен тәбәрік жасамаған. Осының барлығы физикалық тұрғыдағы құт-берекеге ие болу – бұл Пайғамбардың айрықша сипаты екендігін нұсқайды. Сондықтан да олар оның дәрет алып болғанынан кейін қалған суын, сондай-ақ оның шаштарын т.с.с. пайдаланып құт-береке іздейтін еді» дейді («әл-Хикам әл-Жәдира» 55-бет).

Қазақ халқының дүниетанымы, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ислам шариғатымен өзара үйлесе дамыды. Қазақ тіліне араб тілінен бірқатар ұғымдар еніп, кейбір сөздердің мән-мағынасы кеңейе түскен. Ислам дінін қабылдағаннан кейін сөз қорына енген «тәбәрік» сөзі қазақ халқының күнделікті тұрмыс-тіршілігінде өз орнын тауып, бірнеше мағынада қолданылуда. Соның бірі  қайтыс болған адамның артынан жыртыс, тәбәрік тарату үрдісі. Марқұмның артында қалған жақындары қайтыс болған адамға сауабы тие берсін деген мақсатта садақа беру ниетімен «тәбәрік» таратқан.

Бір күні Мұхаммед пайғамбарға бір кісі келіп: «Менің әкем қайтыс болып, артында дүниесі қалды. Артында қалған дүниені (пәлен жерге берілсін деп) өсиет етпеп еді. Егер мен оның орнына садақа берсем, күнәлары кешіріледі ме?» деп сұрайды. Мұхаммед пайғамбар бұл сұраққа «ия» деп жауап береді. Ислам шариғаты бойынша марқұмның артында қалған туған-туыстарының садақа беруі құпталған, игі амалдардың қатарына жатады.

Қазақтар әйел адам қайтыс болған жағдайда 40 инеге жіп сабақтап, оған қоса бір салымнан шәй қосып, әйелдер қауымына жіп-шу деп тарқататын болған. Бұның мағынасы қайтыс болған марқұмның тірі кезінде қарыз алған жіп-шуы болуы ықтимал. Бұл үрдіс мойнына қарыз болып жүрмесін және садақа болсын деген ойдан туындаған. Ал жасы үлкен, өнегелі ісімен көпшілік алдында сыйлы болған, көзі тірі немесе қайтыс болған адамнан сол кісінің жасын және жолын берсін деп, киім-кешектері мен заттарын тәбәрік ретінде ырымдап алатын болған.

«Жақсы сөз – жарым ырыс» деп халқымыз әрқашан жақсы сөз бен игі ниетке ұмтылған. Мысалы, келін түсіріп, той жасағанда немесе т.б. отбасылық қуаныштарға орай келген қонақтар шашылған шашудан «тәбәрік», яғни бізге де жұғысты болсын деп сарқыт алатын болған. Сонымен қатар, біреу ойын-тойда бәйге, жүлде алса немесе құдалық салт-дәстүрде кәде алса, сол кәдеден жанындағы адамдарға үлес беруі керек. Мұндайда жұрт одан «тәбәрік бер» деп сұрап алады. Олжалы адам әдет бойынша тәбәрік беруге міндетті, бермеуі ұят, сараңдық, дәстүр сыйламағандық болып саналады.

Бірде Мұхаммед пайғамбар Анас ибн Малик деген сахабасының үйінде ұйықтап жатады. Ұйықтап жатқанда оның жүзінен тері тама бастайды. Анас ибн Маликтің анасы Румейса өзінің иіс су құятын ыдысын алып, пайғамбардың терін әтірімен араластырып құйып алады. Мұхаммед пайғамбар оянып: «Румейса, мұсылманның анасы, не істеп жатырсың?», – дегенде: «Сіз терлегенде теріңізден хош иіс шықты, оның иісі өте жұпар екен. Соны иіс суыма араластырып «тәбарак» деп алып отырмын» дейді. Егер ислам дінінде тәбәрік алу, сарқыт алу әрекеті дұрыс емес болса, онда Мұхаммед пайғамбар бұл іске тыйым салған болар еді.

Тегі, Құранда жауапкершілікке қатысты: «Әлде кім ізгі іс істесе сонда өзі үшін. Ал кім жамандық істесе ол да өзіне» (Жасия,15) және «Ешбір күнәһар, басқаның күнәсін көтермейді. Күнәсі ауыр болған біреу көтеруге шақырса, егер жақыны болса да оған еш нәрсе жүктелмейді» (Фатыр, 18) деген аяттар кездеседі. Бірақ, қайтқан адамның қаза қылған парыз құлшылықтарының өтеуіне жақын-жуығының садақа беруі шариғатқа қайшы емес. Себебі, шариғат бойынша қайтыс болған кісіден кейінгіге мұра болып өміршең ілім қалса, жария садақа берілсе, сойынан тараған ізгі ұрпақ дұға-тілек жасаса, онда марқұмның амал дәптеріне сауап жазыла береді (Тирмези, Аһқам 36).

Дәуір жүргізу рәсімін орындау кезінде өліктің бір жағында молда, бір жағында қайтқан кісінің баласы отырады. Марқұмның қайтқан жасынан балиғат жасы шығарылып, қалған жылдардың қанша жылында намаз оқылмаған, қанша жылында ораза тұтылмағаны есептеліп, сол үшін ысқат шығарылып, молда оны «қабыл еттім» деп айтады. Қазақтың ескі есебі бойынша өлген адамның тірі кезінде әрбір күндік намазы үшін 30 қадақ бидай, ал рамазан айының әрбір күніне 35 қадақ бидай, яғни, 365 күнге  277 пұт 20 қадақ бидай ысқат берілетін болған. Бұл ысқат ақшаға шағылып, ақша малға аударылып, молдалар оны жарлы-жақыбайларға садақа етіп үлестірген. Кейде садақа үш жүздің атынан үш беделді адамға тапсырылып, олар садақаны өз жұртына таратып берген.

Шынтуайтында, дәуір айналдыру салтындағы садақаға берілген мал-мүлік қаза құлшылықтың дәлме-дәл орнын баспауы мүмкін. Десек те, шын ниетпен берілген садақа сауап болып жазылып, ақыреттік есепті жеңілдетеді деп есептеледі.

Жалпы, шариғатта қаза намаздың пидиясына қатысты нақты үкім болмағанмен, ауыз бекітуге денсаулығы жоқ мұсылмандардың отыз күн ораза үшін отыз адамның таңсәрісі мен ауыз ашар асын беріп, пидия жасауға рұқсат берілген. Демек, қазақ салтындағы рамазан айының әрбір күніне 35 қадақ бидай ысқат шығару, шариғат бекіткен нормаға негізделген деп топшылауға болады.

Дәуір айналдыруға қайтқан адамның балалары берген ысқат садақасы және сеп (қайтыс болған адамның киім-кешегі, құрал-саймандары) пен ақтық (ағайын-туыс пен жекжат-жуығының марқұм үшін берген садақа малы) есептелініп, мұқым ел Тәңір-Тағаланың разылығы үшін бұл рәсімді бірге атқарған. Сондай-ақ, дәуір айналдыру кезінде жиналған садақаны кедей-кепшікке үлестірумен бірге бір бөлігіне Құран (хатым) түсіріліп, бір бөлігіне дүйім көпшіліке арнап ас берілген.

Этнографтардың айтуына қарағанда дәуір айналдыру түркілердің бағзыдан келе жатқан салт-жорасы саналады. Үш күндігі, жетісі, қырқы, жүзі, жылдық асын беру жоралғылары  осы дәуір айналдыру рәсімімен астасып жатқан салттар. Бертін келе ата-бабаларымыз ислам дінін қабылдағанда, дәуір айналдыру салты шариғаттағы садақа ғұрпы болып трансформацияға ұшырады. Еліміздің кейбір аймақтарында дәуір айналдырудың әлі үзілмеуінің бір себебі  бұл салт-жораның исламдық рең алуында десек қателеспейміз.
11. «Аза тұту» ұғымы
Қай уақытта, қай жерде болмасын, дүниеден өткен адамды қастерлеп шығарып салу, ақырғы сапарға аттандыру тірілер алдындағы міндет болып саналған. Қазақ фольклорында өлгенге арнап оның соңынан жасалатын бірнеше кезектен тұратын амал – аза тұту деп аталады. Тұтастай алып қарағанда аза тұту адам сезімін құрметтеу, қайғы қалжыратқан жанның көңілін бөлісу, өзгенің жан дүниесіне үңіле білу сияқты міндеттерінен көрініс тапқан. Аза тұту, жоқтау тарихи даму жолынан өтіп, формасы өзгеріп түрлі көріністе болғанымен мазмұны бір болып қала бермек.

Аза тұту дәстүрі қазақ халқына тән фольклор негізінде ғасырлар бойы жергілікті дала мәдениеті қалыптастырылып, ұлттық құндылықтардың ажырамас бөлігі болып қаланды. Атадан балаға үйретіліп, мұра болып келген аза тұту – адамдар арасында өлім үстінде өкпе-ренжісті ұмытуды, қайғы түскен үйге ауыртпалық түсірмей өлі артынан жасалатын міндеттерді өзара бөлісіп әкетуді, азаға жиналған халықты даурықпастан бет-жүзбен ұғысу тәрізді амалдарды үйретеді. Өлген адамның артынан жоқтау айтылмаған жағдайда халық түсінігінде «сұраусыз өлу» деген ұғым қолданылған.

Аза тұтуға қатысты айтылатын ұғымдардың ішінде жоқтау, жылау, жоқтаған жыр, дауыс шығару, зар, теріс өлең деген атаулар дүниеден өткен адамның туылғаннан бастап өліміне дейінгі кезеңдегі барлық жақсы қадір-қасиеттерін естіртіп хабардар етуді білдіреді. Аза тұтып, жоқтау айтудың өзінде бір өзгеге ғибрат аларлық өнеге жатыр, ол – тірі жүрген пенделерге жарық дүниенің қадір-қасиетін сезіндіру, ел үшін елеулі істер істеуге үйрету, адамгершілікке сай өмір кешуге үндеу, амалдардың таразыға тартылар тұсы бар екендігін аңғарту тұрғысынан тәрбиелік мәнге ие.

Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымына байланысты атқарылатын аза тұту ғұрпы шартты түрде екіге бөліп қарастырылады, ол – адам қайтыс болып, жерленгенге дейінгі атқарылатын шаралар және адамды жер қойнына бергеннен кейінгі кезең. Адамның дүниеден өтуі түрлі жағдайда болатындығына байланысты, азалау жосыны да әр типті болып келеді. Себебі, өлік жөнелту салтында міндетті жоралармен қатар, ерікті түрде орындалатын жоралар болады. Бұл жөнінде Ш. Уәлиханов: «Өлген адамның о дүниедегі хал-ахуалы жерленгендегі, жерленгеннен соңғы ырым-жоралардың салт-санаға тән бұзылмай орындалуына байланысты еді. Егер өлімнен кейінгі ырым-жоралар дұрыс орындалса, өлген адамның рухы жайбарақат күйге түсіп, өз үрім-бұтақтары мен туған-туысқандарына шапағатын тигізіп, жебеп жүреді, ал олай болмаған жағдайда жауығып, аруағы қарғап-сілейді» дейді.

Қазақ түсінігінде, әдетте жасы келіп немесе ұзақ аурудан сарылып, ажал сәтінің жеткенін сезген зерделі жандар туыс-жақындарын, таныс-жолдастарын жинап алдын ала қоштасады. Қоштасу кейде алыстағы арманда кеткен адам аузымен де айтылуы мүмкін. Өмірден өткен адамды о дүниеге жөнелтудің дәстүрлі шарттары қатаң сақталып, бұлжытпай орындалуы қадағаланған. Алдымен иман кәлимасы айтқызылып, жанның тәннен шығуы үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Атап айтқанда, аузына су тамызып, басынан жастығын алу, көзін жабу, марқұмды оқшаулау сияқты т.б. амалдар. Өлгелі жатқан адамның маңында толық тыныштық сақталады. Жан шыққаны белгілі болған соң әйелдер қатты дауыс шығарып жылайды. Бұдан кейінгі жасалатын әрекет қазаны жақындарға естірте отырып көңіл айту, жұбату. Содан кейін барып қаза болған адамның туыс-жақындары, таныс-жоралары да дүниеден өткен жанға арнап жоқтау айтады. Тиісті жөн-жосықтар толығымен атқарылған адам мұсылманшылықта қайтқан «иманды» болып танылады. Қайтыс болған адамның артынан тіленетін игі тілектердің мазмұны оның иманды болуы туралы ой-сөздерден құралады.

Аза тұтудың міндетті компонеттерінің бірі болған жоқтау айту  халық арасында кеңінен тараған дәстүр. Академик Ə. Марғұлан: «Жоқтау – əдебиеттің ескі түрі. Оның шығуы үй ішінде, қауым ортасында болған игі адамдардың дүниеден көшкеніне өкініп, оларды еске түсіру ретінде айтылған жыр» деген анықтама берген. Ертеден бері келе жатқан адам сезімінің ауыр сәттерін бейнелейтін жоқтау жанрының үлгілері де әр аймақта әр алуан. Бірақ оның барлығының мақсаты бір – адамның табиғатына тән ажал ұғымына қарсы күрес тәсілінің бірі тәрізді. Зерттеуші Т. Арынов жоқтаулардың үш түрін көрсетеді. «Біріншісі, өлген азаматтың балалары (көбінесе қыздары) шығарған, екіншісі, өлген адамның анасы не жұбайы шығарған жоқтаулар, үшіншісі, белгілі бір ақындар, жыраулар шығарған жоқтаулар». Жоқтау айту бір жағынан дүниеден өткен жанның сөзбен сомдалған тұлғасын танытса, екіншіден арнайы айтылған сөздер арқылы тірілердің жан жарасын емдеу мақсатын көздейді. Бүгінгі жоқтау айту бұрынғы көп сипаттарынан айырылған, адамның ішкі шерін шығару қызметімен ғана шектелген. М. Әуезов жоқтау айту жайында: «Көздің жасы, жүректің жалынымен шығатын қаралы өлең әшейіндегі қызық, жұбаныш үшін айтылатын өлеңнен бөлек болу керек» деп жазған.

Жыл бойы азалы үй ел назарынан тыс қалмаған. Жерлеуге келмегендер келіп, көңіл айтып, жұбатқан. Дүниеден өткен адамның жасына, жынысына, қоғамдағы орнына байланысты естіртудің, көңіл айтудың, жұбатудың, жоқтаудың мазмұнында өзгешеліктер болады. Тіпті, аза болған үйдің жанынан өтіп бара жатқан жолаушының өзі сапарын үзіп, азалы үйге тоқтап көңілін сұрамай жолын жалғастырмайтын. Ал үйдің азалы екендігін үйдің сыртқы көрінісінен, үйге кіріп-шығып жүрген адамдардың жай-күйінен-ақ біліп қоятын. Мәселен, азалы үйде ер адам дүниеден өткен болса, қара ту іліп қоятын болған. Әрі-бері өткен өзгелер үйде кім қайтыс болғанын, жас па кәрі ме, ер ме әйел ме, тігіп қойылған туға, үйдегі қыз-келіншектердің шашына, киген киіміне қарап анықтайтын еді. Азалы шаңырақ бір жылға дейін күнделікті кешкісін, күн батқан шақта жоқтау айтып, марқұмның жақсы қасиеттерін еске алып отыратын. Жетісін, қырқын, жылын жасап, мал сойып құрбан шалатын болған. Аза тұту уақытының біткені үй үстіндегі қара тудың алып тасталынуымен, үйдегі жанұя мүшелерінің көңіл-күйі және қыз-келіншектердің шаш өруі мен киім кию үлгісінің өзгеруінен аңғарылатын.

Қазақ халқының қоғамдық өмірінде бөлек орны бар Қазыбекті, Жәңгірді, Кенесарыны, Наурызбайды жоқтауларда әлеуметтік сарын басты мәнге ие болған. Ол жоқтауларда олардың өмірлерінде атқарып кеткен ізгі амалдары баса көрсетіледі. Сондықтан, жоқтаудың өзегі – байлық пен хандықты дәріптеу емес, көнеден бастау алған жеке тұлғаның қаһармандық қасиеттерін дәріптеу. Қазақ асылы да ардақтысынан айрылғанда ең бір жақсы қасиеттерін ажарлы сөзбен жеткізіп отырған. Мəселен, Шоқанды жоқтағанда «Ақылға диқан кемеңгер», Мұса Шормановты жоқтағанда «Жақсылық іске бар болған, Жамандарға қас болған», Əбдірахманды жоқтағанда «Тұла бойың ұят, ар едің» деген жолдар жоқтау өлеңінің қуатын байқатады. Сонымен қатар, ауыз əдебиетіндегі жоқтауларда «Асыл гауһар болатым», «Жапырағы алтын шынарым» тағы басқа теңеулер бар. Хан емес, бай да емес, қарапайым адамды жоқтаудың өзінде оны ең биік дәрежеге жеткізу – жоқтау жанрының өзіндік ерекшелігі. Демек, өлген адамның тек жақсылығын айту – жоқтаудың негізгі нысанасы. Дүниеден озған жанды жоқтап жылау, аруағын құрметтеп аза тұту қазақ салтында өзінің бастапқы мазмұнын сақтай отырып, заман өзгерісіне қарай формасы өзгешеленіп келеді.

Халық санасында өлімнен қорқыныш жоқ, өмір мен өлімнің аражігі бір күйден екінші күйге ауысу деп ұғынылған. Ел арасында өлген адамға қатысты айтылатын «ажалы келді» деген сөз бар. Ажал – ол да бір өмір, бірақ басқаша өмір. Өлген адам жоғалды деп саналмай, басқа өмірге көшті, алғашқы қалпына қайтып оралды деп түсінілген. Адам өмірмен қош айтысып, жанын тапсыра салысымен марқұмның туыстары мен жақындарының қатты дауыс көтеріп айғайлап жылауы бүкіл дүние жүзі халықтарына ортақ рәсім. Бұның қайғы күйінішін білдіруден бұрынғы мағынасы – өлген адам бұл өмірден мүлдем қол үзген жоқ, бәрін естіп біліп, сезінеді, әлі оған әсер етуге болады деген көне түсінік.

Тарихта аза тұтудың қайталанбайтын дербес үлгісін Қ.А. Ясауи көрсеткен еді. Ол 63 жасында дүйсенбі күні түс көріп, түсінде «Құл, жерге кір» деген аян қабылдайды. Сонда Қ.А. Ясауи Мұхаммед пайғамбардың дүниеден өткені үшін аза тұтады. Қ.А. Ясауи бұл әрекетті пайғамбар Мұхаммедке арнап өзі үшін істеді. Ясауидің соңынан ерген шәкірттері арасында, ұстазының істегенін қайталауға тырысқандары да болды. Алайда, олардың ешбірі аза тұтудың осындай үлгісін қайталап жасай алмады. Сондай-ақ, аза тұтудың осы түрі халық арасында дәстүр болып қалыптаспады.

Атақты би, шешен Мұса Шорманұлы дүниеден өткенде Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы қайғыға түсіп, оған арнап 28 бет жоқтау өлең жолдарын жазып шыққан. Абай Құнанбаевтың да бірнеше жоқтау өлең жолдарын жазғаны әдебиет тарихынан белгілі.

Ислам дініне дейін араб түбегінде жоқтау айту, аза тұту кеңінен тараған еді. Ежелгі араб дәстүріндегі аза тұту үлгісі жоқтау айтып, әйелдердің өздерінің бет-қолын тырнауы, киімін жыртуы, қатты айқайлап дауыс көтеру сияқты шектен шыққан сипатта орын алған. Кейіннен ислам келуімен, арабтарға бұдан былай жоқтау айтып, аза тұтқанда шектен шығатындай әрекеттер жасауға шариғатпен қатаң тыйым салынды. Тіпті, бастапқы кездері қабір басына баруға да рұқсат етілмейтін жағдай да болды. Уақыт өтіп барып, ислам түпкілікті орнаған соң, халық санасы діни қағидаттарды қабылдағаннан кейін, «егер шектен шықпайтын болса» деген шартпен қабір басына баруға рұқсат етілді. Қазіргі қазақ халқының азалау салтында да, жылап-сықтауға тыйым салатын «өлім – Алла жіберген бұйрық ретінде» түсіндірілетін ислам қағидаларының әсерінен, аза тұту ғұрпының көп бөлігін Құран сүрелерін оқу алады. Сонымен қатар, қазаққа тән өзіндік аза тұту мен жоқтау фольклоры діни қағидаттармен ұштасып, ұлттық дәстүр болып ел арасында сақталып келеді. Бүгінгі азалы үйде орындалатын жөн-жосықтар ислам шарттарының талаптарына сәйкес орындалуда.