11
синтагмалар басқа сөйлем байланыстарымен ілесіп сөйлеу тілінің негізін құрай
алмайды.
Балалардың қысқа мерзімде екінші тілде сөйлей алуына олардың ақыл-ой
белсенділігі ерекше ықпал етеді. Психолигнвистика саласында зерттеулер
жүргізген М. Павлованың «Қос тілге үйретудің психологиялық негіздері» деген
мақаласында балаға екінші тілді үйретудегі қиындықтар анықталған. Онда оқу
үдерісі кезінде қайта-қайта әсер етіп тұрған тітіркендіргіштердің баланың ми
қабаттарына уақытша динамикалық стереотип туғызатындығы, яғни
үйретілетін материалдың мида көшірмесі ғана пайда болатыны сөз болады.
Баланың жаңадан үйрене бастаған тіл дағдыларына көшуі үшін мидағы дайын
стереотипті қолдана салмай, сол тілдің грамматикалық ережелерін,
фонетикалық, лексикалық ерекшеліктерін мида қорытып, ойланып, дұрыс
жауап беруге төселуін көздеу қажет делінеді [11]. Үйренген сөздерінен жаңа
сөз байланыстарын өздігінен құрастыра біліп, қазақша сөйлеуді дағдыға
айналдыру нәтижесінде ғана баланың ақыл-ой қызметі арта түседі. Мысалы,
тиісті әрекеттер мен амал-тәсілдер арқылы балаға «Балабақшада кім бар?»
деген сұраққа жауап бергізіп дағдыландырғаннан кейін, «Телефон», «Отбасы»,
ойындары кезінде «Үйде кім бар?» деген сұраққа өздігінен ойланып жауап
беруге бағыттамай, тағы да осы құрылымды жаңа материал ретінде үйретсек,
бала өздігінен тілдік операция жасай алмайды. Бұл жөнінде өткен ғасырдың
педагог жазушысы Л. Н. Толстой былай деп ескерткен болатын: «Үйренген
сөзін баланың қолдана білуіне жағдай туғызу керек, сол сөзін сөйлеу тілінде,
өзінің ауызекі сөйлеу тілінде бір рет қолдана білсе, ол сөз сонда ғана өзінің
жеке меншігіне айналады [12].
Шетел психологтары Б. Уайт, Дж. Брунер, В. Пенфильд, Л.Р. Робертс,
кеңес заманы ғалымдары Л.С. Выготский, С.Л. Рубенштейндердің теориялары
бойынша 9 жасқа дейінгі бала – ауызекі сөйлеудің түрлі формаларын
меңгерудің тамаша маманы [13]. Бұл кезеңнен кейін сөйлеу кезіндегі ми
механизмдері қызметі бәсеңдей бастайды. Бала миы екінші тілді меңгеруге
ерекше қабілетті келеді, бірақ ол жас ұлғайған сайын азаяды.
Қоғамдық, әлеуметтік жағдайларға байланысты ана тілін екінші тіл
ретінде оқуға мәжбүр болған балалардың осы қабілетті кезеңін жіберіп алмай,
ана тілінде сөйлеуге дағдыланған баланы мемлекет тіліне еркін көше
алатындай жағдай тудыруды ойластыруымыз керек. Тілші-ғалым Л.С.
Выготский айтқандай [14], ана тілін меңгеру үстінде бала сөз бен сол сөздің
мағынасында бейнеленген объектілердің, құбылыстардың, іс-әрекеттердің
арасына шек қоймайды, оларды бір-бірінен ажыратып жатпайды, оның
санасында сөз нысанның, іс-әрекеттің т.б. ажырамас құрамды қасиеті, бөлігі
сияқты боп қалыптасады. Сондықтан баланың айналадағы дүниені білсем деген
табиғи қажеттігі ана тілін білуге деген қажеттілікке өз-өзінен, еш кедергісіз
ұштасып жатады.
Өткен заман белесінің тұғырынан биік орын алған, ғұлама жазушы
баланың мектеп жасына дейінгі қабілетіне ерекше бас иіп айтқан мына сөздері
де бүгінде өмір шындығын танытып отыр: «Мен,– деп жазады Лев
Николаевич,- қазіргі өмірімдегі бар білетінімді ең жас кезімде меңгердім және
12
сонша көп, сонша тез меңгергендіктен қалған өмірімде оның жүзден бірін де
меңгергенім жоқ. Бес жастағы баладан маған дейін бір-ақ қадам. Жаңа туған
баладан бес жасар балаға дейін үлкен қашықтық» [14].
Баланың айналасындағы заттарды, олардың жеке бөлшектері, көрінетін,
көрінбейтін құбылыстар жайлы «Мынау не?» деген мазасыз сұрақтарды
жаудыра қоятын кезеңі 3-5 жас аралығы. Ауызекі сөйлеу тілінің қарапайым
формалары да осы кезде қалыптасып бітеді. Білуге өте құмар келетін
4-5 жастағы сәби балалар ересектерге күніне 400 сұраққа дейін қояды екен.
Естігені мен көргендерін есте сақтағыш, тез қабылдағыш, мейлінше сенгіш,
еліктегіш, білуге құмар кезінде қала тұрмысындағы баланы қазақ тіліне
үйретуді 3-6 жастан бастау дұрыс деп табылып отыр. Қазақстан Республикасы
ғылым және білім министрлігінің шешімімен балабақшаның ересек және
мектепке даярлық топ балаларының ішінен қазақ мектептеріне барғысы келетін
балалар үшін тілді тереңдей оқытып, олардың мемлекеттік тілде ауызша сөйлеу
тілін дамыту мақсатында қазақ тілі сабақтарын қолдану шаралары жүзеге
асырылуда.
Орыс халқының ұлы педагогы К.Д. Ушинскийдің: «Баланың бүкіл жан
дүниесіне, оның толысып дамуына оны қоршаған табиғат, айналасындағы
адамдар, оның өз бөлмесінде ілулі тұрған суретке дейін, өзі ойнайтын
ойыншықтарына дейін әсер ететін болса, өзіндік ерекше сипаты бар осы
құбылысқа қандай да болмасын сол халықтың тілі арқылы ықпал етуіне біз
қалайша қарсы тұра аламыз?» дегенін еске ұстап, орыс балабақшаларында
тәрбиеленіп, қазақ тілінде оқығысы келетін балалардың тілектерін орындамауға
болмайды. Ресей елінде ХІХ ғасырдың бас кезінде өткен жағдайлар орыс
тілінің тамырына балта шаба жаздағанын Л. Д. Ушинский мен М. Пирогов
сияқты замана зиялылары тез түсінген де, баланы ата-ана, туған орта аясынан
айырып шетел тілін оқытуға беруге қарсы тұрған [15]. «Мұның зияны,– деп
жазған М. Пирогов,– бала зейіні өздері білетін заттардың тереңірек зерттей
танудың, ойлау процесінің жетілуіне қызмет етудің орнына, сол заттардың
жаңаша атауларын үйренуге ауып кетеді. Баланың назары сөздің сыртқы
формасында тұрақтап қалады, оның толық болмыс-бітімі, мазмұны қозғаусыз
тұра береді. Кейін де осылайша назар аудару бағыты үйреншікті әдетке
айналады, ал ойлау бір жақтыланып, үстірттеніп кетеді» [16]. Мемлекет тілі
қазақ тілі бола тұра, орыс тіліне қоса шетел тілін үйретуді қолдайтын зиялы
топтарға, әсіресе ата-анаға жоғарыда келтірілген тұжырымдарды ескермеске
болмайды.
2. Қазақ тілін оқытуды тіл дамытумен байланыстыру
Бұл теориялық анықтамалар қазақ тіліне оқытып-үйретуде қатаң ескерілуі
тиіс. Республика тұрғындарының мемлекеттік тілі ретінде қазақ тілі
балабақшада тәрбиелеу мен оқыту бағдарламасына енгізіліп отырғандығы
заман талабы болғанмен, оның әр түрлі тілдік ортаның жағдайында оқытылуы
және әр түрлі тілдік аймақтардың қалыптасып отыруы оқыту мазмұны мен
құрылысына сол аймақтың ерекшелігіне сай болуын көздейді. Республиканың
солтүстік және орталық аймақтарында орыс тілі басым қолданылғандықтан,
Достарыңызбен бөлісу: |
