6
оқытудың тығыздап берілуінен («Изучаем казахский язык»–соңғы жылдары
таратылып жүрген оқу әдістемелік кешен, «Күншуақ» бағдарламасы) деуге
болады. Бұл факторлар балалардың қазақша сөйлеу деңгейлерінің әркелкі
қалыптасып дамуына тікелей әсер етеді. Тілдің жақсы дамуы – мектепалды
дайындықтың негізгі көрсеткіші. Баланы мектепке жақсы дайындау, сауатын
ашудың негізін дұрыс қалау тілді ауызша дамыту үдерісінің сапасына
байланысты. Сонымен, баланың қазақша сөйлеу тілін дамытуға: біріншіден,
сөйлеу үлгілерін беретін тілдік орта (балабақшада тәрбиеші мен қазақ тілі
мұғалімі, қала берді балабақшаның барлық қызметкерлері); екіншіден, тілді
үйретуші мен үйренушінің тілдік белсенділігі; үшіншіден, балалардың
әрқайсысының отбасында қалыптанған тілдік тәжірибесі қажет екендігіне көз
жеткізіліп отыр.
Отбасындағы үлкендер мен балалардың, балабақшадағы бүлдіршіндердің
өзара сөйлесуі және тәрбиеші-мұғаліммен тілдік әрекетке түсуі тілдік орта
болып табылады. Егер де бала тіл мәдениетін және әдістемесін толық
меңгерген мұғалімдермен, үлкендермен және өзі араласатын балалармен
белсенді қарым – қатынас жасап, олармен әңгімелесіп отыратын болса, осындай
тілдік ортаның тіл дамытудағы әсері нәтижелі бола түседі. Балалардың
әңгімесіне салғырт қарау, олармен тілдескенде айналасындағы адамдардың
дұрыс сөйлемеуі мектепке дейінгі жастағы балалардың жалпы психикасы мен
тілінің дамуына кері әсерін тигізеді. Ал ата-аналар мен тәрбиешілердің
балаларға үлгі болатындай дұрыс бейнелі сөйлеуі –балалар тілінің тез
дамуының алғы шарты.
Балалармен оқып-талдайтын әдеби шығармаларды іріктеуде де тілге
қатысты белгілі бір мақсаттар (сөздік қорды, грамматикалық формаларды, сөз
тіркестерін, т.б. қалыптастыру, бекіту) көзделеді. Шығармалар мазмұны
негізінде балалардың ұлттық үдеріс өзара тұлғалық қарым-қатынас тәжірибесін
байыта түсетін мағлұматтар болуы назарға алынады. Шығарма мазмұны
арқылы әр баланың тілдік белсенділігін қолдап, сабақта бала өзінің неге және
не үшін сөйлеп тұрғанын түсініп, өзінің тілдік тәжірибесін жасауына жағдай
туғызып отыру қажет.
Бүлдіршіннің өзіндік тілдік тәжірибе жинақтауына нысан ретінде орыс
тілінде оқытып-тәрбиелейтін топтарда сурет салғызу, картина қарастыру
сәттері де алынады. Байланыстырып сөйлеу барлық сабақ кезеңдерінде де,
сабақтан тыс кезеңдерде де дамытылуы көзделді. Ата-аналардың оларды дұрыс
сөйлеуге табиғи тілдік ортада тәрбиелеуі тілді баланың жауқазын шағынан
табиғи сезінуіне әкеледі. Жалпыға міндетті білім беру стандартында [9]
көзделген мақсатқа орай–балаларға «өз ойларын және сезімдерін саналы түрде
әрбір тыңдаушы мен баға берушіге ұғынықты болатындай, олардың ой мен
сезім-ықыластарын көрсете алатындай жеткізуіне жағдай жасау» қазақ тілі
сабақтарында балалардың тілді қабылдау шамаларына қарата орындалса, ал
үйде, қазақ балабақшаларында тіл дамыту жұмыстарында әрдайым ескерілуі
тиіс. Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құрал осы аталған талаптар
тұрғысында жазылды.
7
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК, ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
8
І ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ,
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛИНГВОДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақ халқының сөйлеу тілі – халық өмірінің, мінез-құлқының, іс-
әрекетінің, шаруашылығының тұтқасы іспеттес. Ол – ең алдымен балаларды
өздері өсіп келе жатқан ортасымен жақындастыратын, республикамыздың
мемлекеттік тіліне қарай есікті айқара ашатын басты құрал. Қазақ тілін екінші
тіл ретінде оқыту күрделі қарапайым емес, көп ізденісті, жан-жақты білімді
қажет ететін әрекет. Адам қоғамның ұзақ өмірінде пайда болған сөз байлығын,
сөз мағынасын, тілдің дыбыстық, грамматикалық құбылыстарын бойына сақтап,
коммуникативтік қызметінде көріне білген қазақ халқының ауызекі сөйлеу тілін
балабақшада қазақ тілін оқытудың басты міндетіне жатқызуымыз – жас болса
да, балалардың өздері күнделікті жүрген ортасындағы жергілікті тұрғындардың
тілін түсінетін, тіпті сол тілде қарапайым формада сөйлесе алатын болсын деген
тілектен туған. Мемлекеттік тілді үйретуге ынта білдіру дұрыс, бірақ
балалармен жұмыс жасау тілді үйренетін баланың еске сақтауының,
қабылдауының және тіл үйренуге қызығушылығының жақсы болуына
байланысты. Тілді үйретушінің бала шақтан қос тілділікке, көп тілділікке үйрету
туралы түсінігі болмай, балабақшада сабақ түрлері мен оны ұйымдастыру
талаптары туралы педагогикалық-психологиялық арнайы біліммен қаруланбай
жақсы нәтижеге жетуі мүмкін емес.
Сөйлеу тілінің екі түрі барын ескерсек, балаларға үйретілуге тиістісі–
әдеби емес, қарапайым сөйлеу тілі. Ауызекі сөйлеудің жеңіл түрі балалардың
айналасындағылармен сұрақ, тілек үлгісімен сөйлесу орайында танылады.
Әрине, отбасында қарапайым түрде қазақ тілінде сөйлеп өскен бала үшін қазақ
тілін балабақшада жалғастыру қиын емес. Ондай бала күнұзақ балабақшада
орыс тілінде сөйлеп, үйге келгенде қарапайым түрде қазақ тіліне көше алады.
Біздің республика халықтарының жағдайында қос тілді араластырып
сөйлейтін отбасылар көптеп кездеседі. Тіпті аралас некеден туған сәбилерде
ғана емес, солтүстік аймақтарда қатарынан екі-үш тілді отбасылары да бар.
Сөздерді, сөйлемдерді сығымдап, шолақ қайыру арқылы айтып, қысқартып
сөйлейтін ауызекі сөйлеу тілінің қарапайым түрі осындай отбасынан шыққан
балаларда кездесе береді. Адамның кей сөзді, сөз тұлғаларын «жұтып қойып»
сөйлеуі (барам, айтам) бетпе-бет қатыса сөйлесу кезінде жиі кездесіп отырады,
ал арнайы оқытуда балаларға сөйлесу үстіндегі сөз формаларының
грамматикалық нормада құрылуын қалыптастыратын қазақ тілі мұғалімі
екендігі белгілі.
Балалық шақта екі тілді қатарынан меңгеру қандай балабақшада да өз
нәтижесін бере алады. Ана тілін жетік білмейтін қазақ балалары үшін олардың
сөйлеу үлгілерін меңгеруі басты меже болса, ал тілді енді үйренушілер сөздерді
қысқа формасында қабылдайды. Өйткені оның сөздік қорына қазақ сөздері
бастапқыда жеке, ізінен ана тіліміздің грамматикалық құрылымдары түрінде
қысқа қайырылатын формада беріледі, басқа ұлт балаларына қазақ тілінің
Достарыңызбен бөлісу: |
