Қазақстан республикасы білім, МӘдениет және денсаулық сақтау министрлігі

14

Сиыр сүті мен одан алынатын өнімдер сапалы болу үшін рацион құрамы, яғни ондағы азық турлері мына мөлшерде болуға тиіс /10-кесте/.

Сиыр өнімділігі артқан сайын, оның рационындағы құрғақ зат шоғырлану дәрежесі де жоғарылатылуға тиіс. Мысалы, жылына 3000 кг сүт сауылатын сиыр рационының 1 кг құрғақ затында 0,7 азық өлшемі, яғни 8,2 МДж алмасу энергиясы жеткілікті болса, 5500-6000 кг сүт сауылатын сиыр рационының құрғақ затында ол көрсеткіш 0,9 а.ө., яғни 10,5 МДж алмасу энергиясына дейін жоғарылатылады.

Рационының құрғақ затында энергия мен қоректік затгар неғұрлым мол болса, мұндай рационның қорытылу дәрежесі соғұрлым жоғарылайды. Шаруашылық жағдайында бұны рациондағы шикі клетчатка деңгейін төмендету арқылы іске асырады: өнімділігі орташа (3000-4000 кг) сиырдың рацион құрғақ затындағы клетчатка 26-22% болса, жоғары өнімді (5000-6000 кг) сиыр рационында оның деңгейі 20-16%-ке дейін төмендетіледі.
15

Куйіс қайыратын малдың азыққа деген мұқтаждығын алмасу энергиясы арқылы бағалау әдісін ұсынған М.Блэкстер (1965) топшылауы бойынша, рацион тиімділігі малдың тірілей салмағына, өнімділігі мен рацион құрғақ затының әр килограмында шоғырланған алмасу энергиясына байланысты.

Құрғақ заттағы алмасу энергиясының шоғырлану дәрежесі, мал тіршілігін қамтамасыз етуге, оның денесінде өнім түзілу тиімділігіне ықпал етеді. Л.Гофман мен Р.Шиманн (1978) деректері бойынша 1 кг құрғақ затында 2,0 ккал, яғни 8,4 МДж алмасу энергиясы бар рационның оның жалпы энергиясына қатысы 45,5% болып келеді де, мұның 68% тіршілікті қамтамасыз етуге, 40% қосымша салмақ қосымына пайдаланылып, 66% сүт түзуге жұмсалса, 1 кг құрғақ затында 3,0 ккал. яғни 12,5 МДж алмасу энергиясы бар рационда бұл көрсеткіштер, сол ретпен, 68,2%; 75%; 58%; 68% болып артады да, алмасу энергиясына мұқтаждығы 1 МДж қамтамасыз етуге - 1,46, 1 МДж салмақ қосуға - 2,51, 1 МДж түзілуге 1,52-ден, сол ретпен, 1,33, 1,71, 1,47-ге дейін азаяды.

Демек, рацион құрғақ затындағы алмасу энергиясы жоғарылаған сайын оның игерілу тиімділігі де арта түседі.

Сиырдың сүттілігі өскен сайын, рацион құрғақ затындағы энергия мен қоректік заттар шоғырлануы жоғарылайды. 10 кг сүт берген сиырдың құрғақ затқа деген мұқтаждығы - 10,2-11,9 кг болса, 15 кг сүт шыққан сиырдікі - 12,7-14,1 кг, 20 кг сүт берген сиырдікі - 15,0-16,9 кг-ға жетеді. Құрғақ заттың 1 килограмындағы энергия мен қоректік зат мөлшері 11 -ші кестеде келтірілген.
11.Рацион құрғақ затының 1 килограмындағы энергия мен қоректік затгар деңгейінің сиыр өнімділігіне қарай өзгеруі (тірілей салмағы 400-500 кг, сүтінің майлылығы 4,0% сиыр үшін)

Рацион құрғақ затындағы энергия мен қоректік заттар деңгеиін көтеру ушін малға берілетін жем мөлшерін көбейту керек. Сиырдың сүтгілігіне қарай 1 кі сүт түзілу үшін 100-400 г жем жұмсалады.

Бұдан артық берілген жем мөлшері физиологиялық тұрғыдан да, экономикалық тұрғыдан да зиян. Шамадан тыс көп берілген құнарлы азық мал денесінде зат алмасуын жеделдегін, оның онімділігін арттырғанмен, шаруашылықта пайдалапу мерзімін, бұзаулау санын азайтады. Сөйтіп сиыр сауымнан ерте шығады да, оны жас құнажынмен ауыстыруға тура келеді. Демек, шаруашылық балансында мал басы кобейеді де, оған жұмсалатын азық шығыны кобейе түседі. Бұның екініші зияндылығы рационда қымбат құнарлы жем үлесі молаяды да, ондірілген сүттің озіндік құнын қымбаттатады.

Физиологиялық тұрғыдан, жылына 3000 кг сүт сауылатын сиыр сауымының алғашқы 100 күнінде 1 кг сүтке 240-260 г, 4000 кг сүт сауылатын болса 290-310 г, 5000 кг сүт сауылатын болса 380-400 г жем жұмсалады. Иіту кезеңіне сәйкес келетін сауымның алғашқы 100 күнінде сиырдан сауып алынатын барлық сүттің 40-50 %-ті сауылады. Бірақ бұл кезеңде жеген азығы қоректік заттармен сиырды қамтамасыз ете алмайды да, сауымнын 9-10 онкүндігіне қарай жоғары өнімді малдың салмағы 50- 100 кг төмендейді. Кейбір күндері сиыр «денесінен сауылу» салдарынан^: күніне бір килограмнан арықтап отырады. Оған жол бермеу үшін суалған кезеңде сиыр денесінде жеткілікті мөлшерде қоректік заттар қоры жиналуга тиіс, ал бұл үшін жаңа бұзаулаған сиырға нақтылы сауымы бойынша нормадан 2-3 кг жоғары үстеме жем тағайындалады. Сүт сауымы артқан сайын сиыр, рационы айына 2-3 рет қайта құрастырылады.

Әсіресе құнажынды дұрыс иітіп саууға жете коңіл бөлу керек. Сонда ғана нормалап азықтандыру арқылы алғашқы сауым сүттілігін 800-1000кг-ға, ал одан кейінгі сауымдардікін тағы да 400-600 кг-ға арттыруға болады.

Иіту кезеңінде алынбай қалған (дұрыс азықтандырмау салдарынан) әрбір кг сүт сиыр сүттілігін 200-300 кг-ға кемітеді. Бірақ бұл кезеңде сиырды нормадан тыс мол азықтандырудың да зиян екенін ескеріп, үстеме жемді оның күнделікті сауымы артып отырғ ан кезде ғана береді.

Сүт өндіру технологиясын дұрыс сақтау үшін сауын сиырдың 8-10 минуг ішінде 2-2,5 кг ұнтақталған, 3 кг түйіршіктелген жем жей алатынын ескеру қажет. Сүтгі сиыр тәулігіне 2 рет сауылса 4-6 кг, 3 рет сауылса 6-9 кг жем жей алады. Жылына 3000-4000 кг сүт беретін сиыр рационындағы құнарлы азық үлесі рацион қоректілігінің 25-30 %-тіне тең болуы керек, яғни жылына сиыр басына 12 ц (оның 4-4,5 ц-і протеинді жем) құнарлы азық беріледі.

Шаруашылықтағы жемшөп қорын, қалыптасқан азықтандыру типін ескере отырып,сауын сиырға тәулігіне 20-10 кг сүрлем (оның 10-15 кг-ы азықтық қызылша), 4-6 кг пішен, З-5 кг жаздық дақыл сабаны, ал жылына 3000-4000 кг сүт беретін суалған буаз сиырға 4-5 кг бұршақ-астық тұқымдастар пішені, 10-15 кг пішендеме, 12-17 жоғары сапалы сүрлем, 2,5 -3 кг құнарлы жем қосындысы беріледі. Қызылшаны, өсіресе қант қызылшасын шектеп (бірнеше рет бөліп) береді. Бір мезгілде берілеін қызылша мөлшері сиырдың 100 кг тірі салмағына 2 кг-нан аспауға тиіс.

Сауын, сиыр рационында қорытылатын протеин жетіспесе, протеин олқылығының 25-30% азот қосындысымен (карбамид, аммиакты су, т.б.) толықтыруға болады. Оларға малды біртіндеп дағдыландыру керек: тәулік бойы аз-аздан жемшөпке қосып, мұқият араластырып отырады. Таз, тақия, жалбыршақ қарындардағы микробиологиялық процесс (түзіліс) барысында карбамидтен 2,6 г қорытылатын протеин тузіледі, Малға азот қосындылары берілген жағдайда олардан пайда болған аммиакті тиімді игеруі үшін алдыңғы қарындардағы микроорганизмдері (микрофлора мен микрофауна) тез қорытылатын энергия көзімен, яғни қанттармен қамтамасыз ету қажет. Ол үшін рациондағы қант-протеиндік қатынас 0,8-1,2 аралығында болуға тиіс.

Қазақ технологиялық мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының мәліметі бойынша Қазақстанда сутті сиырларға берілетін жемшөп шығыны төмендегідей /12-ші кесте/.
12. Сүтті сиырдың жылдық рационындағы жемшөп шығыны

(жалпы қоректілігіне % есебімен)

Сиырдың азықтандырылу деңгейін өнімділігіне қарай мына деректер боиынша есептеп шығарады /13-кесте/.

18

ІЗ.Сауын сиыр азықтандыру деңгейін есептеу

Ескерту: Клетчатканың 14%-тен астамы ірі азықпен жеткізілуі тиіс. Ол 10%-ке дейін төмендесе, сүттің майлылығы 3,6%-тен 3,0-ке, 5%-ке дейін төмендесе - 2,3%-ке төмендейді.

Мал өнімділігі артқан сайын желінген азықтың тіршілікті қамтамасыз етуге жұмсалатын бөлігі азайтылады да, өнім алуға жұмсалатын бөлігі көбейтіледі. Мысалы, тірілей салмағы 450 кг сиырдан күніне 4,5 кг сүт өнсе, желінген азықтың 3/2 бөлігі оның тіршілігін қамтамасыз етуге, 3/1 бөлігі сүт түзілуге, 9 кг сүт өнсе 2/1 бөлігі тіршілікті қамтамасыз етуге, 2/1 бөлігі сүт түзілуіне, 18 кг сүт өнсе,3/1 бөлігі тіршілікті қамтамасыз етуге, 3/2 бөлігі сүт өндіруге жұмсалады.
2.2. Бұзауды азықтандыру
Бұзауласымен сиырға бұзауын жалатады да, бұзауды мүмкіндігінше ерте уызбен ауыздандырады. Ол үшін енесінің желінін тазартып, уыздың алғашқы микробаралас бөлігін сауып тастайды да, бұзауын емізеді. Мұндай мүмкіндік болмаса бұзауға жаңа бұзаулаған басқа бір сиырдың уызын ішкізеді.

Уызбен қоректендіру кезеңінен кейінгі сүтпен қоректендіру кезеңінде бұзауды шаруашылықтағы өсіру жоспарына сәйкес азықтандырады /14-16-шы кестелер/.

Тұқымдық еркек бұзауға берілетін сүт пен жемшөп мөлшері кестеде келтірілген ұрғашы бүзаудікінен 10-15% арттырылады.

Сүт кезеңінен кейін бұзауларды жынысына қарай бөліп, топтастырады да, кейінгі өсіру мақсатына сәйкес бағыттап азықтандырады. Айталық, жоғарғы өнімді сүтті сиыр алу мақсатымен өсірілетін тана көп мөлшерде көлемді жемшөп жеуге) үйретіледі. Өсе келе оның ішек-қарны кернеліп, ұлғаяды да арзан аумақты жемшөпті көп қорытуға бейімделеді.

15. Бұзау азықтандырудың № 2-ші жобасы

16. Бұзау азықтандырудың № 3-ші жобасы

22

етеді (17-ші кесте). Сиыр тірілей салмағын 500-600 кг-ға жеткізу керек болса, бұл норманы 15-20%-ке жоғарылатады.

Тана рационы өсу жеделдігі мен салмақ қосымына сәйкестіріліп, ай сайын қайта құрастырылады. Рацион қыста ірі және шырынды азықтарға (әрбір 100 кг салмағына 2-3кг пішен, 5-6 кг сүрлем) негізделеді. Мүмкіншілік болса оларды пішендемемен ауыстырады: 6-12 айлық танаға 9-14 кг, одан ересегіне 15-20 кг есебінен.

Тана рационындағы жем көлемді азық мөлшеріне сәйкестендіріп беріледі: жеткілікті мөлшерде сапалы пішен, пішендеме, сүрлем берілсе,бір жасқа толғанша үнемдеп (тәулігіне бір басқа 0,2-0,5 кг-нан) беріп, тәуліктік салмақ қосымын 600-650 грамға жеткізеді; азық сапасыз болса, аталған мөлшерде салмақ қосу үшін жем мөлшерін 1-1,5 кг-ға жеткізеді; тұқымдық еркек танаға 2-2,5 кг жем беріледі.

Пішеннің 3/1 бөлігін (қоректілігі бойынша) жаздық дақыл сабанымен ауыстыруға болады. Буаздығының соңғы 1,5-2 айында құнажынға берілетін сүрлемнің жартылай мөлшерін азайтып оның орнына пішендеме мен пішен берген жөн.

Жазда тана рационындағы ірі және шырынды азық пен құнарлы азықтың жартысын көк шөппен ауыстырады. Жайылым отын, екпе шөп көк балаусасын кеңінен пайдалана отырып, 7-9 айлық танаға 18-22 кг, 10-12 айлық танаға 22-26 кг, 13-15 айлық танаға 35-40 кг көк азық жегізеді.

Дұрыс азықтандырылса тана 12 айлығында туғандағы салмағын 7,5-8 есе, 18 айлығында 11-12 есе ұлғайтады.

Етке өсірілетін бұзаудың әрбір 100 кг салмағына 1-ші айда килограмында 2,4 а.ө. бар 1,9 кг қүрғақ зат қажет болса, 2 айында 2,1 а.ө. шоғырланған 1,8 кг, 3-і айда 1,4 а.ө. шоғырланған 2,3 кг, 4-і айда 1,2 а.ө. шоғырланған 2,5 кг, 5-6 айларында 1,1 а.ө.

17.Тірілей салмағы 400-450 кг сиыр өсірілетін тана-құнажынды