Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

78

ГЛОССАРИЙ

Абсорбция – сұйық  жұтқыштармен  газдардан  керексіз  қосылыстардан  тазарту

процессі.

Авиабензиндер

– тура  айдау  қондырғының  бензин  фракциясы, каталитикалық

крекинг  жəне  риформинг  бензиндерінің, алкилаттың  жəне  т.б. компоненттер -

антидетонациялық,  антитотықтырушы      қосылған  қоспа.    Келесі  маркалар  шығарылады:  Б-

100/130, Б-95/130, Б-91/115, Б-70.

АВҚ – атмосфера – вакуумды  қондырғы – мұнайды  атмосфера  жəне  вакуумда  көп

мөлшерде мөлдір өнімдер алуға негізделген.

Автоклав – периотты  режимде  қысым  арқылы  технологиялық  процесс  жұргізуге

арналған аппарат.

Адсорбент – табиғи  немесе  синтетикалық  жоғары  диспесті  жұтқыш. Оны  газдарды

тазалауда,  кептіруде жəне болуде қолданады.

Аддукт –жеңіл  фракцияларды  карбамидпен  парафинсіздендіруде  бөлінетің  кұрделі

молекулярлы қосылыс,  бөлгенде фильтр бетінде жиналатын.

Алкилдеу – молекула құрылымына алкил отырғызу реакциясы.

Алонж – айдаушы аппараттың бөлігі, тоңажытқыш пен қабылдағышты қосады.

Ароматизация – басқа  класс  көмірсутектерден  ароматты  қатар  қосылыс  реакция

пайда болуы.

Антидетонатор – ол  металлоорганикалық  жəне  органикалық  қосылыстар,

бензиндерге 0,5% көп емес қосып бензиндердің детонациялық тұрақтылығын көтереді.

Ароматты көмірсутектер – арендер – бензол сақинасынан тұратың көмірсутектер.

Асфальт – битум мен  ұсақ миниралды қоспаларымен қосылған зат.

АҚ – атмосфера қондырғысы – атмосфера қысымда мұнай айдау, онда келесі өнімдер

алынады - сұйытылған  көмірсутекті  газ, бензин  фракциясы, керосин  жəне  дизель

фракциялары, қалдық болып мазут алынады.

 Бензин – төмен  температурада  қайнайтың  ұшқыш  сұйық,  мұнайды  айдаудан

алынатын  өнім. Бензинді 20 до 180°С  температура  арасында  алады. Ол  гексан  мен  декан

аралығындағы  көмірсутек. Бензин  жеңіл  от  алады, оны  отын  ретінде  машина

қозғалтқыштарында қолданады.

Бензиннің  бөлшектік (фракциялық) құрамы (ББҚ) – бензиннің  негізгі  қасиетін

сипаттайтын  шамалардың  бірі. Ол  арқылы  отынның  двигательді  іске  қосу  уақыты

айқындалады. ББҚ  арнайы  құралмен (АРНС-2) жасалынады. Соның  көмегімен  бензиннің

бастапқы  қайнау  нүктесі  жəне 10, 50, 90, 96, 98 көлемдік  мөлшері %-нің  айдалу

температуралары жəне соңғы қайнау нүктесі анықталады.

Битум – ол  күрделі коллоидты  қосылыс май жəне  төмен  молекулалық  шайырларда

яғни асфальтенмен асоциацияланған жоғары молекулалық шайыр. Оның құрамына күкүртті,

азотты, оттекті жəне олардың туындылар қосылыстары да кіреді. Олар тек қана органикалық

еріткіштерде ғана ериді. Олар табиғи да жасанды да болып табылады.

Вакуум-аппараты  –  төмен  қысымда  сұыйқ  заттарды  айдауға  арналған  прибор.

Возгонка – (сублимация) – қатты заттың парға айналуы.

Висбрекинг – жеңіл термиялық крекинг, мақсаты төмен тұтқырлы қазан отының алу.

Газохол – 20% спиртан жəне  80% бензиннен тұратын   мотор отыны.

Газойль  –  мұнайды  біріншілік  айдағанда  алынатын  сұйық  өнім.    Ол  250  до  300  °С

айдалатын жəне дизель отын ретінде қолданылады.

Гидрлеу – сутегің қосу процессі.

Гидрокрекинг  - деструктивті  каталитикалық  процесс, ол  сутек  ортасында  жəне

жоғары температура мен қысымда жұргізіледі.  Бұл процесте шикі зат терең ыдырайды жəне

гидрленеді.

79

Гидротазалау – гетероатомды  қосылыстардың  сутегімен  катализаторда  жанасып

бұзылу. Гидротазартуға  бензин  фракциясын, дизель  отындарын, мұнай  майларың, мазут,

гудрон, парафиндерді жіберуге болады.

Гудрон – мазутты  вакуумда  өңдеудегі  қалдық, термиялық  крекинг, висбрекинг,

кокстеу, битум өндірісінде шикі зат болып табылады.

Деалкилилдеу –  алкандардың ыдырауы.

Деасфальтизация – мұнай мен мұнайөнімдерінен асфалтті-шайырлы заттарды бөліп

алу. Негізінен минералды майларды тазалауда қолданылады.

Детонация - өте  тез  өтетін  экзотермиялық  процесс, жылдамдығы  дыбыс

жылдамдығынан  басым, отынның  жануының  əсерімен  болатын  қозғалтқыштын  қалыпсыз

жұмыс  істеуі. Жалын 1500-2500 м/с  жылдамдықпен  тарайды, қалыпты  жанудан 100 есе

жылдамырақ  та  қозғалтқыштің  қуатының  төмендеуіне, цилиндрдің  ерекше  дүрсіліне,

мотордың  селкіліне, пайдаланған  газда  қара  түтіннің  көбеюіне, мотордың  барлық

бөлшектерінің тез тозуына əкеп соғады.

Деэмульгаторлар – мұнай жəне май эмульсияларын бұзу үшін қолданылатын заттар.

Дистиллят – айдауда алынған өнім. Мұнайды айдауда келесі дистилляттар алынады:

бензин, керосин, дизель отыны, май дистилляты.

Диффузия – газдың, сұйықтың  жəне  қатты  заттардың  ішіндегі  молекулалардың,

атомдардың, иондардың жəне коллоид бөлшектердің өз бетінше ретсіз түрде қозғалуы.

Изомерлеу

– органикалық  заттың  құрамын  жəне  молекулалық  салмағын

өзгертпестен, құрылысы  басқаша  атомдар  мен  атом  топтарының  кеңістікте  орналасуын

өзгеше қосылысқа айналдыру.

Жартылай  гудрон – жоғары  температурада (480-550

0

С) қайнайтын, тазартырмаған

мұнай қалдығы.

Катализ – катализатордың  қатынасы  мен  химиялық  реакциялардың  жылдамдығын

өзгерту процесі.

Каталитикалық  крекинг -  мұнай  өңдеудегі  ең  негізгі  деструкциялық  процесс,

мақсаты  жоғары  октанды  бензин  компонентін  алу. КК  алюмосиликат  катализаторының

қатынасуымен 450-520

0

С  температурамен 0,1-0,2 МПа  кысымда, өте  аз  уақыт  арасында

жүреді. Негізгі шикізат ретінде 350-500

0

С арасында қайнайтын вакуум газойлі қолданылады.

Керосин – мұнайды  айдағанда  немесе  химиялық  жолмен  өңдегенде  оның 180-300

0

С

арасында  қайнайтын  бөлшегі. Керосин  көп  жағдайда  реактив, трактор  дизель  отындары

ретінде  тутынылады. Сондықтан  оның  пайдалану  жағдайына  сəйкес  бірнеше  түрі  болады.

Керосиннің  ең  негізгі  сапалық  көрсеткіштері  мыналар: тығыздығы 0,81-0,85 г/см

3

; тұтану,

жарық  шығару  температурасы 20-40

0

С; фракциялық  құрамдары (180-300

0

С), тұтқырлығы

жəне т.б.

Кокс - əртүрлі  отынды  ауаның  қатынасуынсыз  жоғары  температурада  қыздырғанда

түзілетін қатты қалдық. Бастапқы отынға (шикізатқа) сəйкес өндірістік кокстардың мынадай

түрлері болады: таскөмір, коксі, мұнай коксі жəне т.б.

Құраушыларды  қосып араластыру – шығарылатын мұнай өнімінің керекті сапасын

дайындау үшін əртүрлі құраушылардың керекті мөлшерін қосып араластырады.

Крекинг – мұнайды  химиялық  жолмен  бастапқы  құрамын  ыдыратып  өңдеу. Ауыр

мұнай өнімдерін крекингтеу арқылы керекті газдар (С

4

) мен жоғары сапалы бензин алынады.

Ол термиялық жəне каталитикалық болып екіге бөлінеді.

Кристалдану – балқымадан, ерітіндіден, не  газ  фазасынан  кристалдар  түзіліп,

олардың өсу процесі.

Қосындылар – отынның, жанар жəне жағар майлардың қасиеттерін жақсарту үшін аз

мөлшерде қосатын арнайы қоспалар.

Күйе – шала  жанған  немесе  термиялық  ыдыраған  көмірсутектерден  пайда  болған

қатты күйдегі көміртегі.

Люминометрлік  сан – жанған  отыннан  шыққан  сəулелердің  өткірлік  мөлшерін

сипаттайтын шама. Көбіне реактивтікң отындардың пайдалану қасиетін бағалайды.

80

Мангофирминг (М) - өндірістік  процесс, каталитикалық  риформингтің  бір  түрі.

Жоғары октанды бензин (94-98) алу үшін пайдаланылады. М – процесі 525

0

С температурада

1,4 МПа  қысымда  алюмоплатина  катализаторының  тұрақты  қабатынан  өткізу  арқылы

жүргізіледі.

Мазут – мұнайды  атмосфералық  айдау  əдісімен  өңдегенде  қалатын 350

0

С-тан оның

орташа шамасы мұнайдың тең жарымындай болады.

Мұнай – көптеген  көмірсутектерден  тұратын  өте  күрделі  құрамды  жанғыш, майлы,

сұйық  зат. Құрамында: 81-84% C;  11-14% Н; 1-3% S; 0,5-1.1% O

2

;  061-0,5% N

2

;    0,1%

Me(металл) бар.

Мұнай  битумдары – қатты  немесе  сұйық  күйдегі  су  өткізбейтін  органикалық  зат,

оның  құрамы  асфальтендерден, шайырлардан  жəне  майдан  тұрады. Мұнай  қалдығы

гудронды  тотықтыру  арқылы  дайындалады. Жол  құрылысында  өбіне  судан  сақтау  үшін

изолятор (оқшаулағыш) ретінде қолданылады.

Мұнай  майлары – мазуттан  мынадай  процестерде  кезегімен  өңдеу  арқылы

дайындалады: вакууммен қуу, қышқылмен, саз балшықпен тазалау, парафинсіздендіру жəне

майға арнайы қосындылар қосып, əртүрлі тауарлы майлар дайындалады.

Мұнайды  тұрақтандыру – жер  қабатынан  өндірілген  мұнайдың  ішінде  əртүрлі

еріген газдар болады. Олар мұнайды тасымалдағанда, ыдыстарда сақтағанда, буланып ұшып

кетеді. Мұны  болдырмай, мұнайдың  құрамын  тұрақты  ету  үшін  арнайы  процестің

жəрдемімен ұшқыш жеңіл заттарды жекелеп бөліп алып, басқа химия өндірістерінде шикізат

ретінде қолдануға болады.

Мұнай  өнімдерінің  тұтану (жану) температурасы  деп  қалыпты  қыздырылған

отынның ашық оттың əсерінен 5 секундта жануын айтады.

Мұнай  отынының  то  алу  температурасы – мұнай  отынның  оталып  тұтануына

керекті  ең  төменгі  температура. Отын  буының  қысымы  жоғарылаған  сайын  оның  от  алу

температурасы төиендейді. Ол жабық тигельде анықталады. От алу температурасы отынның

өртке бейімділік қасиетін сипаттайды.

Октандық  сан – матор  отынының  детонацияға  қарсы  қасиетін  сипаттайтын  сан.

Октандық санды өлшейтін бірлік есебінде əртүрлі мөлшерде араласқан изооктан.

Мен гептанның  С

7

Н

16

қоспасы алынады. Шартты түрде изооктанның октандық саны

100-ге, гептандікі 0-ге тең деп есептелінеді.

Отынның  тоңазу  температурасы – көмескілену  жəне  кристалданудың  басталу

температурасымен тікелей байланысты болады.

Отынның  лайлану  температурасы – бұл  температура  арқылы  отынның

құрамындағы еріген су мен қатты парафиндердің шамасын анықтайды.

Отынның өздігінен тұтану температурасы – отынның көмегінсіз отынның өзінше

тұтану  температурасы. Ол  отынның  химиялық  құрамын  жəне  ауа  мен  отын  қоспасының

концентрациясына байланысты болады.

Пиролиз – жеңіл  мұнай  өнімдерін  жоғары  температурада (700-800

0

С) ауа

қатынастырмай өңдеу.

Пластикалық  жағар  майлар – пайдаланылатын  қызметіне  сəйкес  біренше  түрлі

болып  дайындалады: антифрикциялық, консервациялық  жəне  тығыздайтын  механизм  мен

құрал-саймандардың тетіктерін тығыздау үшін.

Полимербензин – қанықпаған  газ  түріндегі  көмірсутектерді  полимерлеу  арқылы

дайындалады.

Шалакокс – қатты отындарды шала кокстегенде түзілетін қатты, жанғыш, шала өнім.

Риформат – каталитикалық  риформинг  процесінде  алынатын  негізгі  сұйық  өнім

(бензин).

Риформинг – бензин  жəне  лигроинді  катализатордың  қатынасуымен 480-530

0

С

аралығында  қайта  өңдеп, олардан  сапалы  жоғары  октанды  бензин  немесе  жеңіл  ароматтық

көмірсутектер алу процесі.

81

Табиғи газ – жер қойнауының дара газ кеніштерінде жиналған көмірсутектерді газдар

жиынтығы. Құрамы: 90-95% метаннан, ал  қалғандары  басқа  қаныққан  көмірсутектер (этан,

пропан) мен б тен газдардан (Н

2

S, N

2

,Co ,Co

2

 Ar, He) тұрады.

Тетраэтил  қорғасын (С

2

Н

5

)

4

Pb – ауыр  ұшқыш, майлы, түссіз  металлорганикалық

қосылыс. Автомобиль жəне авиация бензиндерінің сұйығы түрінде қосылатын қосынды.

Химмотология – отынның, жағармайдың жəне арнайы сұйықтардың сапасын ескере

отырып, олардың  техникада 

тиімді 

пайдалану 

жолдарын  зерттейтін  ғылым.

Химия+мотор+логия деген 3 сөзден құралған термин.

Цеолиттер – кристалды  алюмоосиликаттар – крекинг  процесінде  катализатор  үшін

жəне  табиғи  елек  ретінде, көмірсутектердің  топтарын  бір-бірінен  айыруға, газдарды

сусыздандыруға қолданылады.

Церезин – парафин  көмірсутектерінен  тұратын  қатты  қоспа – озокеритті  арнайы

əдістермен  өңдеу  жолымен  дайындалады. Электротехникада  пластикалық  жағар  май  алуға,

парфюмерияда қағаз, шам дайындауға қолданылады.

Цетан – С

16

Н

34

 немесе н – гексаден – алкандар қатарына жататын көмірсутек. Дизель

отынының цетан санын анықтауға эталон ретінде қолданады.

Цетан саны – отынның өзінше тұтануының көрсеткіші, өзінше тұтанатын цетан мен

альфаметилнафталин  қоспасындағы  цетанның  көлемдік  мөлшері. Ол  бір  цилиндрлік

қондырғыда (ИТД -9-3) анықталынады. Немесе  мына  формула  бойынша  есептеп  бабуға

болады:

Ц. С.=(20+17,8)

4

/

20

5879

,

1

d

20-20

0

С-тағы отынның тұтқырлығы, сСт; d

20

4

– салыстырмалы тығыздық.

83

МАЗМҰНЫ

Беті

1 Пəннің оқу бағдарламасы - Syllabus............................................... ………........ 3

1.1 Оқытушылар туралы мəліметтер.......................................................................  3

1.2 Пəн бойынша мəліметтер....................................................................................  3

1.3 Пререквизиттері...................................................................................................  3

1.4 Постреквизиттары................................................................................................  3

1.5 Пəннің қысқаша мазмұны..................................................................................  4

1.6 Тапсырма түрлері, атаулары жəне оларды орындау кестесі............................  4

1.7 Əдебиеттер тізімі..................................................................................................  5

1.8Білімді бақылау жəне бағалау..............................................................................  5

1.9 Курс саясаты мен процедурасы........................................................................  7

2 Негізгі таратылатын материалдар  мазмұны.................................

7

2.1 Курстың тақырыптық жоспары.........................................................................  7

2.2 Дəрістік  сабақ конспектілері....................................................................

8

2.3 Зертханалық сабақтарының жоспары............................................................

53

2.4 Оқытушының  жетекшілігімен  орындалатын  студенттердің  өзіндік

жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары (СОӨЖ)....................... 68

2.5 Студенттердің өздік жұмыстары бойынша сабақ жоспары  (СӨЖ)..............  69

2.6 Өздік бақылау үшін тест тапсырмалары...........................................................  70

2.7 Курс бойынша емтихандық сұрақтар     тізімі..................................................  76

Глоссарий……………………………....................................................................... 78

82

Шығу туралы мəліметтер

                                 СП ОƏК «Мұнай, газ жəне полимерлерді

                                  өңдеудің  химиялық технологиясы»

                                 кафедрасының  мəжілісінде талқылынған

                                 2009 ж. «____»__________№__  хаттамасы

                                 СП ОƏК  Мұнай жəне газ  институтының

                                Ғылыми-əдістемелік кеңесінде талқыланып,

                                мақұлданған

                                 2009 ж. «____»__________№__

хаттамасы

050721 - “Органикалық заттардың химиялық технологиясы”  мамандығына арналған

“ Мұнай жəне газ өңдеу технологиясы ”   пəні бойынша

ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

Албаева Жанар Турсынгалиевна

Басуға __.__.200__ж. қол  қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Кітап-журнал  қағазы. Көлемі

__,__ес.-б.т. Таралымы __ дана. Тапсырыс №___.

Қ.И.Сəтбаев атындағы баспа типографиясында басылған

Алматы қаласы, Ладыгин көшесі, 32