107
лар байқалады. Бұл фермент əсіресе, плацента жəне ұрықта күшті
активтеніп, өте аз мөлшерінің өзі тіршілік ету қабілетін басып, жаңа
ағзаның қалыптасу процесін жəне дамуын бұзады. Диоксиннің өте
аз концентрациясы зақымдалған тіршілік иелерінің жасушаларында
генетикалық өзгерістер тудырады жəне ісіктердің пайда болу жиілігін
жоғарылатады, яғни мутагенді жəне концерогенді əсерлерге ие.
Диоксиндердің адамға əсері олардың адамның гормональ-
ды жүйесінің жұмысына жауапты жасушалардың рецепторларына
əсер етуімен көрінеді. Бұл жағдайда эндокринді жəне гормональды
бұзылыстар туындайды, жыныс, қалқанша безі жəне бүйрек асты безі
гормондарының мөлшері өзгереді, қант диабетінің даму қаупі күшейіп,
жыныстық жетілу жəне ұрықтың даму процесі бұзылады. Балалардың
дамуы тежеліп, оларды оқыту қиындайды, жас адамдарда кəрі жасқа
тəн аурулар пайда болады. Жалпы алғанда бедеулік, жүктіліктің
өздігінен үзілуі, туа біткен ауру жəне басқа аномалиялар ықтималдығы
жоғарылайды. Сонымен қатар иммундық жауап өзгереді, демек
адамның инфекцияны қабылдаушылығы ұлғайып, аллергиялық реак-
циялар, онкологиялық аурулар жиілігі өседі.
Полихлорланған бифенилдер (ПХБ) – бауыр жəне бүйректі
зақымдайтын уыттылығы өте жоғары қосылыстар. Өте аз концентра-
цияда тірі ағзаға зиянды əсер көрсетіп, тері ауруларына тудырады, ал
жоғары концентрацияда адамды өлімге алып келуі мүмкін.
Полихлорланған бифенилдердің созылмалы əсері нафталиннің
хлортуындысының əсеріне ұқсас. Олар порфирияны тудырады:
бауырдың микросомды ферменттерін активтендіреді. ПХБ молекула-
сында хлор атомының мөлшері ұлғайғанда бұл қасиет күшейеді. ПХБ
эмбриотоксикалық əсерге ие, репродуктивті функцияға өте айқын кері əсер
етеді. Шамасы хлорланған бифенилдердің уытты əсері уыттылығы өте
жоғары полихлордибензофурандар жəне полихлордибензодиоксиндердің
түзілуімен байланысты болуы керек.
3.4.2. Қоршаған ортаның полигалогенделген көмірсу-
тектермен ластану көздері
Галогенделген диоксиндер жəне фурандардан басқа полигало-
генделген көмірсутектердің (ПГК) көп бөлігі арнайы қолдануға
арналған препараттар түрінде жəне жиірек, препаратты кейінгі
қолдану шартына байланысты түрлі деңгейде галогенделген басқа
заттармен кешен (комплекс) түрінде өндірілді.
108
ПГК-дің көпшілік туындыларын белгілі бір катализатор
қатысуымен қажетті көмірсутегіні хлорлау немесе бромдау
көмегімен алады.
Полихлорланған нафталиндерді АҚШ, Германия жəне Фран-
цияда резеңке өнімдерін қорғау қабаты ретінде қолдану үшін
өндірген. Полихлорланған нафталиндердің уытты қасиеттері
анықталғаннан кейін оларды электроникада, кабель дайындауда
қолдана бастады.
Көптеген дамыған елдерде полихлорланған бифенилдерді
бастапқыда өсімдіктерді қорғау құралына қоспа ретінде ашық
жүйелерде қолданды. Оларды ашық жүйеде қолдануға тыйым
салғаннан кейін полихлорланған жəне полибромдалған бифенилдерді
көптеген синтетикалық жəне өрт қаупі бар материалдардың жануын
баяулатқыш ретінде қолдана бастады. Полибромдалған бифенил-
дерді полистирол, полиэстер, полиамидті шайырлар, лак жəне полиу-
ретанды көбіктер сияқты өрт сөндіргіштерді өндіруде қолданылатын
пластмассаға қосты. Полибромдалған көмірсутегілерді жиһаз жа-
сауда жəне компьютерлер өндірісінде қолданды. Полихлорланған
бифенилдер сияқты полибромдалған қосылыстар қоршаған ортада
тұрақтылығы өте жоғары, суда жақсы ерігіштігімен жəне пластмасса-
дан оңай сілтілену қабілетімен ерекшеленеді, осындай қасиеттерінің
арқасында олар қоршаған ортаға тез таралады.
Полихлорланған бифенилдерден ерекшелігі өнеркəсіптік
өнімдерде диоксиндердің микроқоспалары адам тіршілігінің
соңғы мақсаты болмаған, олардың көп бөлігі тіршілік ету ортасы-
на қосымша процестер нəтижесінде, мысалы хлорорганикалық
қосылыстарды, соның ішінде пестицидтерді синтездеу барысында
түскен, бірақ олардың қоршаған ортада болуы күмəн тудырмайды.
Диоксиндер жəне құрылымы бойынша соған ұқсас қосылыстар адам-
зат өркениетінде үздіксіз генерацияланады жəне биосфераға түседі.
Қазіргі уақытта «диоксиндық фон» деген түсінік қалыптасқан. Бұл
у көздеріне хлор қолданылатын өнеркəсіптің барлық салалары жа-
тады, бірақ өте қауіптілері болып химиялық, мұнайхимиялық жəне
целлюлоза-қағаз зауыттары саналады.
Полихлорланған дибенз-
n-диоксиндер жəне дибензофурандар
пентахлорфенол синтезінің қосымша өнімдері болып табылады,
олар аз мөлшерде гербицид-дефолианттарда жəне ағаш консервант-
тарында болады, сонымен қатар кең қолданысқа ие басқа ПГК-ді
жоғары температурада хлорлау нəтижесінде түзіледі. Диоксиндер
109
крафт-қағаз деп аталатын затты алу барысында шикі целлюлоза,
қағаз немесе картонды хлормен ақтау процесінде түзілуі мүмкін.
ПГК-ді өндіруді немесе қолдануды тек жабық жерде тоқтату
олардың қоршаған ортаға таралуын азайтуы мүмкін, бірақ
табиғат объектілерінде құрамында ПГК бар қалдықтар жəне күл-
қоқыстардың тұрақты түрде өсуіне байланысты ПГК мөлшері шы-
нымен, іс жүзінде төмендемейді. ПГК-дің екіншілік көздеріне қатты
өнеркəсіптік-тұрмыстық қалдықтар көмілген жерлердің ағын сула-
ры жəне күл-қоқысты жағу немесе өздігінен жану кезінде түзілетін
түтін газдары жатады. Кейбір қосылыстар апатты жағдайда, атап
айтқанда, орман өрті кезінде немесе ашық жанып жатқан объектілерде
синтезделуі мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, ертелі кеш барлық ПГК
əлем мұхитының суына немесе топыраққа келіп түседі. Ал булану,
атмосфералық процестер жəне ауа көлігі зиянды қосылыстарды
экологиялық тазалығы сақталған аудандарға көшіреді.
Құрамында хлоры бар ағартқыштарды ыдыс жəне қаптамалар
өндіру технологиясына қолдану барысында қоршаған ортаның
контаминациялануы жүреді. ПГК-дің пакеттен тағамға көшуі
өнім табиғатына байланысты. Майқұрамдас өнім, мысалы, сүт
қаптамамен тікелей қатынаста болса, оның ПГК концентрация-
сы майсыздандырылған сүтке қарағанда көп болады, бұл ПГК-дің
жоғары липофильдігі жəне олардың сулы ортада нашар еруіне бай-
ланысты.
Біздің елде диоксиндердің негізгі көздерінің біріне уытты хлор
қолданатын химия, целлюлоза-қағаз, металлургия кəсіпорындары
жатады. Бұл кəсіпорындардың əрекеті көптеген аймақтарда, соның
ішінде диоксин көзі орналасқан жерден шалғай аймақтарда қоршаған
ортаның өте күшті ластануын туындатты. Осы кəсіпорындар ет-сүт
өнімдері, сонымен қатар бала емізетін аналардың сүттері диоксин-
мен ластануына бірінші себепкер болып табылады.
Диоксин түзілетін басқа өндіріс түрлеріне анилин бояу өндірісінде
жартылай өнім ретінде, трансформатор майларына қоспа ретінде,
текстильді материалдар өндірісінде қолданылатын 1,2,4-трихлор-
бензол өндірісін жатқызуға болады. Текстиль өндірісінің ағын сула-
рында диоксиндердің болуы ағарту мақсатында хлорид жəне натрий
гипохлоритінің сулы ерітінділері-«жавел суын» қолданумен байла-
нысты болады.
Əсіресе, əскери уыттылығы өте жоғары химиялық ластағыштар
қауіпті. Химиялық қаруды жою барысында қоршаған ортаның ди-
Достарыңызбен бөлісу: |
