Діндар – дін адамы, яғни нақты бір дін өкілі, әлемдік дін үлгісін
тасымалдаушы.
Шығармашылық
жоғары
жалпыадамзаттық
құндылық
ретінде
қарастырылуы мүмкін. Шығармашылық адамға жасаушы, өзін осыған дейін
болмағанды шығарушыдай сезінуіне мүмкіндік береді. Ол адамды биіктетеді,
оның «мені» оны мағыналы ғана емес, сонымен бірге бірегей етеді. Бұл - іс-
әрекеттік құндылық. Шығармашылық нәтижелерінде адамның ішкі және
сыртқы әлемінің бірлігі көрінеді.
Шығармашылық сонымен қатар адамгершілік, әсіресе – көркем-
эстетикалық салада айқын байқалады. Алғашқы қауымдық құрылыста адамдар
сурет салды, баспанасын, тұрмыс бұйымдарын, киім-кешегін, қару-жарағын,
еңбек құралдарын, табыну заттарын, өзін-өзі әшекейледі; олар ән салып, би
биледі, түрлі сипаттағы көріністерді сахналады. Алғашқы қауым адамы да, бала
да, қазіргі ересек адам да табиғатта жоқ жаңаны ашқанда, ойлап тапқанда,
жасаған кезде, құрастырғанда, немесе осыған дейін жасалғанды жетілдіруде
ерекше қуаныш сезімін бастан кешіреді.
Іргелі жалпыадамзаттық құндылықтардың бірі – ар – адамның
міндеттенуін және тыйым нормаларын белгілейтін моральдық бақылау мен
адамгершілік өзіндік бақылау, ішкі дауысты жүзеге асыруына мүмкіндік
беретін қабілеті. Ар – адамда бар тілектің көрінуіне жол бермейтін ішкі түйсік.
Абырой маңызды этикалық және ұлттық құндылық болып табылады, ол
адамның әділдік, адалдық, шыншылдық, тектілік, қасиеттілік сияқты сапаларын
бағалаумен байланысты кешенді түсінік. Абырой өмірге белгілі бір мәдени
немесе әлеуметтік дәстүрлер, материалдық себептер немесе жеке менмендіктер
себебімен келген салыстырмалы түсінік ретінде қабылдануы мүмкін. Басқа
жағынан қарағанда абырой адамға әу бастан тиесілі сезімі, тұлғаның
ажырағысыз бөлігі ретінде түсіндіріледі.
Осы бөлінуді көрсете отыра, абырой «адамның ішкі адамгершілігі,
батылдығы, адалдығы, жанының тектілігі мен таза ары» ретінде және «шартты,
зайырлы, көп жағдайда жалған, алдамшы тұрмыстық тектілік» ретінде
анықталады.
Басқа жалпыадамзаттық құндылық – парыз абырой санатымен
байланысты. Парыз – бұл іштей қабылданатын (ерікті) міндеттеме. Парыз деп
адамның немесе адамдар тобының басқа адам немесе адамдар тобы алдындағы
міндеттемені атайды. Көбінесе парыз ретінде моральдық міндеттеме
(моральдық парыз, адамгершілік парыз) – адамның басқа адамдар алдындағы
ерікті моральдық міндеттемесі қарастырылады.
Парыздың басқа түрлері: азаматтық, патриоттық және әскери парыз.
Көп жағдайда ар түсінігімен үндесіп жататын жалпыадамзаттық құндылық
–
қасиет. Қасиет – адамның моральдық-этикалық сапаларына ішкі қарым-
қатынасы, моральдық-адамгершілік санат ретінде адам тұлғасын құрметтеу
және өзіндік құрмет. Адам өмірінің ұлы құндылығы − адамда болуы.
Қарастырылған құндылықтардың бірлігінде әділеттілік сезімі қалыптасады
және әрекет етеді. Әділеттілік – адамдардың мүдделерін қамтамасыз ету,
9
олардың қасиеттерін құрметтеу. Әділеттілікті бекіту адамдарда қанағаттануды
тудырады. Ал әділетсіздік ашу-ыза, наразылық, кек, жеккөрушілік, қызғаныш,
өштесу және т.б. тудырады, әділеттілікті орнату жолында күреске итермелейді.
Бұл әділеттіліктің маңызды моральдық-құқықтық құндылық екенін дәлелдейді.
Қайырымдылық – басқа адамға аяушылық, тілектестік, қамқорлық,
сүйіспеншілік қарым-қатынасы; ол немқұрайлылық, мейірімсіздік, қаскүнемдік,
жауластық, зорлыққа қарама-қайшы ұғым.
Жүйелі қайырымдылық тек қана жанкештілікті және тілектестікті
көздемейді, ол сонымен бірге өзге адамды түсінуді, оған аяушылықты, ал өзінің
бірізді көзқарасында – басқаның өміріне жігерлілікпен қатысуды білдіреді.
Нормативтік жоспарда қайырымдылық өкпені кешіру, жауыздыққа
озбырлықпен және жауына кешіріммен қарау талаптарымен тікелей
байланысты.
Жақсылық – игілік, пайдалы іс жасауды, мысалы жақын адамға, сол сияқты
таныс емес жанға немесе тіпті жан-жануарға және өсімдік әлеміне көмек
көрсетуді білдіретін арнайы, риясыз және шынайы ұмтылыс, жақсы
адамгершілік құндылықтарды сипаттайтын, моральдық сананың барынша ортақ
түсінігі, этика санаты. Тұрмыстық мағынада бұл термин барлығына да қатысты
болғандықтан адамдардан оң баға алады, немесе бақыт, қуаныш, қандай да бір
адамдардың махаббатын білдіреді.
Жақсылық өз кезегінде пиғыл (ниет) сияқты азат ерікпен іске асырылуы
мүмкін. Сәттілік, ұтымды жағдайлар жақсылық бола алмайды. Жақсылық
жауыздыққа қарағанда игі іс жасаудың қарапайым еркімен көрсетілмейді,
себебі мұндай ерік қанағатсыз, яғни адамгершілікке қатысты бейтарап болады.
Нағыз жақсылық риясыз болуы керек.
Қазақта «Әуелгі байлық – денсаулық» деген мақал бар. Шынында
денсаулық – басты байлық. Денсаулық – кез келген тірі ағзаның тұтас алғанда
өзінің және органдарының толығымен өз қызметін атқару қабілетін, сырқаты,
ауруының болмауын білдіретін күйі. Салауатты өмір салтын сақтаудың маңызы
зор. Денсаулықта теріс өзгерістерді тудыратын қоғамдық өмірдің
қиындауымен, техногендік, экологиялық, психологиялық, саяси және әскери
сипаттағы тәуекелдердің артуымен адам ағзасына түсетін жүктеменің артуына
және сипатының өзгеруіне байланысты салауатты өмір салтының өзектілігі
туындап отыр.
Салауатты өмір салты адамзат тіршілігінің түрлі жақтары дамуының,
олардың белсенді ұзақ өмір сүруіне және тіршілік әрекетінің еңбектік,
қоғамдық, отбасылық-тұрмыстық, демалыстық түрлерінде әлеуметтік
қызметтерді толыққанды орындауының алғышарты болып табылады.
Ең жоғары эстетикалық құндылық – әсемдік. Әсемдік – орталық
эстетикалық құндылық, эстетиканы философиялық пән ретінде оқыту нысаны.
«Әсемдік» түсінігі «сұлулық» түсінігімен байланысты, алайда онымен ұқсас
емес. Әсемдік санатында адамға ләззат сезімін сыйлайтын, сонымен қатар
адамның шығармашылық, танымдық қабілеттерінің бостандығы мен
толықтығын заттық-сезімталдық түрде іске асыратын шынайылық құбылысы,
10
Достарыңызбен бөлісу: |
