Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы

мемлекеттік  бағдарламаларды  іске  асыру,  жалпыадамзаттық  және  ұлттық 
құндылықтар  мен  жаңа  педагогикалық  тұрғылар  негізінде  тәрбие  жүйесін 
жаңарту  жолдарын  іздестіру  балалар  мен  жасөспірімдерге  тәрбие  беру  мен 
оқытуға  қатысты  барлық  мемлекеттік  институттардың  педагогикалық  және 
әлеуметтік қызметін қайта қарастыруын талап етеді. 
Заманауи жағдайда білім беруді жаңғыртудағы тәрбие мәселелерін басты 
назарда ұстау қажеттілігі келесі шарттармен: 
−  түрлі  типті  білім  беру  ұйымдарында  білім  беру  жүйесінің,  оқу-тәрбие 
процесінің әдіснамасы мен технологияларының жаңаруымен; 
− оқытуды ұйымдастырудың жаңа формалары мен технологияларын үнемі 
іздестіруді  талап  ететін  қоғамдағы  білім  беру  процесін  оқушылардың  ұғыну, 
адамның  жеке  басындағы  өзгеру,  білім  мазмұнын  ізгілендіру,  оқу  пәндері 
көлемі, құрамының үздіксіз өзгеру, жаңа оқу пәндерін кіргізу қажеттілігімен; 
−  мұғалімдердің  педагогикалық  жаңалықтарды  меңгеру  және  қолдануға 
деген көзқарасының өзгеруімен анықталады. 
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген «Барлық білім 
беру ұйымдарында оқыту процесінің тәрбиелік құрамдасын күшейту жөніндегі 
үлгілік  кешенді  жоспарда»  жалпы  адамзаттық  құндылықтарды,  Қазақстанның 
тарихи тәжірибесін, педагогтердің жаңашыл тәсілдерін ескере отырып, тәрбие 
жүйесін жаңарту әдістемелерін әзірлеуге ерекше көңіл бөлінген [3].
 
Заманауи  мектеп  нақты  педагогикалық  қызметте  іске  асырылуы  қажет 
тәрбиенің  бай  педагогикалық  тәжірибесін  жинақтаған.  И.П.Волков, 
Т.И.Гончарова,  И.П.Иванов,  Е.Н.Ильин,  В.А.Караковский,  С.Н.Лысенкова, 
Е.А.Ямбург,  К.К.Жампеисова,  Ж.Қараев,  Б.Р.  Айтмамбетова,  К.Б.  Бозжанова, 
С.С.  Рахимова,  Р.М.  Қоянбаев,  Э.И.  Шныбекова,  Р.К.  Төлеубекова  сынды 
педагогтер мен ғалымдардың еңбектерінде педагогикалық тәжірибенің бірегей 
жаңашыл  және  зерттеушілік  үлгілері  бар;  адамгершілік  тәрбиенің  әдістемелік 
аспектілері К.А. Бекмұхамедова, К.Л. Болатбаева, Г.Ф. Гуревич, Р.Б. Нұртазина, 
К.Н. Сариева, Д.Т. Тұрсынов, Н.Н. Шманова және т.б. еңбектерінде көрінеді. 
Үздік  педагогикалық  тәжірибеге  шығармашылық  ізденіс,  жаңашылдық, 
бірегейлік  элементтерінен  тұратын,  басқаша  айтқанда,  жаңашылдық  деп 
аталатын  тәжірибені  жатқызады.  Мұндай  педагогикалық  тәжірибе 
педагогикалық практика мен педагогика ғылымына соны сүрлеулер салуымен 
де  ерекше  бағалы,  сондықтан  да  жаңашыл  тәжірибе  ең  алдымен  талдау, 
жинақтау  және  таратуды  қажет  етеді.  Қарапайым  шеберлік  пен 
жаңашылдықтың арасына шек қою мүмкін болмай жатады, себебі ғылымдағы 
белгілі  принциптер  мен  әдістерді  меңгерген  мұғалім  негізінде  қол  жеткізген 
жетістікте  тоқтап  қалмайды.  Шебер-педагог  бірегей  жаңа  тәсілдерді  табады 
және қолданады немесе бұрынғыларды тиімді үйлестіре отыра біртіндеп нағыз 
жаңашыл болады. Осыдан білім беру ұйымдары тәжірибесіне кез келген жақсы 
тәжірибені  тарату  және  енгізу,  әсіресе  жаңашыл-педагогтердің  тәжірибесін 
терең де жан-жақты талдау, жинақтау және тарату қажеттігі туындайды. 
 
«Құндылықтар»  санаты  тұлға,  адамгершілік,  ізгілік  проблемаларына 
қызығушылық  артқан  XX  ғасырдың  60-жылдарынан  бастап  қазақстандық 
4 
 

ғылымда  философиялық  түсінік  нысаны  болды.  Құндылықтар  –  қоғамдық-
маңызды 
материалдық, 
әлеуметтік 
нысандар. 
Құндылықтар 
жалпыадамзаттық және ұлттық болып екіге бөлінеді. 
Кей  кезде  жалпыадамзаттық  құндылықтар,  ұлттық  құндылықтар  дегенді, 
олардың  қаншалықты  өзара  үйлесімді  және  өзара  қолайлы  екенін  біржақты 
анықтау мүмкін емес: 
біріншіден, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтар арасында «темір 
қамал» жоқ, олар өзара байланысты; 
екіншіден,  жеке  халықтардың  ұлттық  құндылықтары  адамзаттық 
құндылықтары болып табылады; 
үшіншіден,  көптеген  нағыз  ұлттық  құндылықтар  жалпыадамзаттық 
құндылықтарға қосылады. 
Жалпыадамзаттық 
құндылықтарды 
материалдық, 
рухани 
және 
интеллектуалдық  құбылыс  ретінде  сипаттайды.  Кейде  оларды  су,  ауа,  тамақ, 
флора  және  фауна  сияқты  адамзаттық  құндылықтармен  немесе  мемлекет 
қауіпсіздігі,  экономика,  денсаулық  сақтау,  білім  беру,  тұрмыс  және  т.б. 
қоғамдық  құндылықтармен  шатыстырып  жатады.  Ұлттық  құндылықтар  уақыт 
пен  кеңістікте  салыстырмалы  және  жергілікті  болады.  Сонымен 
жалпыадамзаттық  және  ұлттық  құндылықтар  диалектикасы  абсолюттік  және 
салыстырмалық заңдарына бағынады.  
Адам  белгілі  бір  адамгершілік  бағдарларды,  ұлттық  ерекшеліктер 
ескерілген  жалпыадамзаттық  құндылықтарға  сүйенуді  қажет  етеді,  шынайы 
өмірде ол көбіне түрлі адамгершілік бағдарлармен кездеседі. Міне, сол себепті 
де  жалпыадамзаттық  және  ұлттық  құндылықтар  мен  жаңашыл  педагогикалық 
тұрғылар  негізінде  тәрбие  жүйесін  жаңғырту  жолдарын  әзірлеу  маңызды  да 
қажет. 
Әдістемелік  құралдың  тұжырымдамалық  негізі  –  тәрбие  жүйесін 
жаңғыртуда  жалпыадамзаттық  және  ұлттық  құндылықтар  мен  жаңашыл 
педагогикалық  тұрғылардың  басым  рөлін  тану.  Осы  көзқарастар  бағытында 
жалпыадамзаттық  және  ұлттық  құндылықтар  мен  жаңашыл  педагогикалық 
тұрғылардың  мазмұны  анықталады,  олардың  негізінде  тәрбие  жүйесі 
айқындалады.  Жалпыадамзаттық  және  ұлттық  құндылықтар  мен  жаңашыл 
педагогикалық  тұрғылар  негізінде  тәрбие  жүйесін  жаңғыртудың  жолдары 
қарастырылады, оларды іске асырудың әдістемелік ұсыныстары беріледі. 
5 
 

1 Жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтар 
 
1.1 Жалпыадамзаттық құндылықтар 
 
Жалпыадамзаттық құндылықтар – адам туралы философиялық ілім мен 
аксиологияны  оқытатын  пәннің  маңызды  құрамдастары  жүйесіне  енетін 
түсініктер  кешені.  Олар  адам  тегінің  ұлттық,  саяси,  діни  және  басқа  да 
әуестігінен еркін жалпы мүддесін білдіруімен ерекшеленеді және осы сипатта 
адамдық  өркениет  дамуының  императиві  болып  табылады.  Сонымен, 
жалпыадамзаттық құндылықтар – бұл барлық мәдениет пен замандағы адамдар 
үшін абсолютті стандарт болып саналатын іргелі, жалпыадамзаттық бағдарлар 
мен нормалар, моральдық құндылықтар. 
Жалпыадамзаттық  құндылықтарды  зерттеудің  көптүрлі  тәсілдері  олардың 
түрлі өлшемдер бойынша жіктелуінің көптүрлілігін туындатады. 
А.О.  Бороноев  және  А.О.  Смирнов  топтарға  бөлінген  ең  көп  түрлі 
құндылықтар 
жиынтығын 
жариялады: 
«Отандастарымыздың, 
руластарымыздың  бізді  тұлға  ретінде  мойындауы  біздің  құндылық 
тасымалдаушысы  екенін  растауымен  түйіндеседі.  Олар  бес  топқа  бөлінеді: 
әлеуметтік  мақсатты  (Қасиеттілік,  Руханилық,  Білім,  Шеберлік,  Іс,  Мәртебе, 
Билік,  Байлық);  әлеуметтік  аспаптық  (Құқық,  Бостандық,  Әділдік, 
Ынтымақтастық,  Рақымшылдық);  дербес-аспаптық  (Өмір,  Денсаулық,  Күш, 
Ептілік,  Әдемілік,  Ақыл;  субъективті  мақсатты  (Зат,  Энергия,  Кеңістік); 
жалпыадамзаттық (Ойшыл рух, Қоғам, Адам)» [4].
 
Бірқатар жалпыадамзаттық құндылық архетиптер ретінде өмір сүре алады: 
– 
барлық  елдердегі  көптеген  негізгі  заңдар  жалпыадамзаттық 
құндылықтарға  жатады  (мысалы,  кісі  өлтіру,  ұрлық  жасауға  және  т.б.  тыйым 
салу); 
– 
сөз  бостандығы,  адам  құқықтары  сияқты  бірқатар  либералдық 
принциптер жалпыадамзаттық құндылықтар болып табылады; 
– 
көптеген  діндер  өз  ұстанымдарын  жалпыадамзаттық  құндылықтар  деп 
санайды. Мысалы, христиандар бұған он өсиетті жатқызады; 
– 
«Адамгершіліктің  алтын  ережесі»  деп  саналатын  «Өзіңе  ұнамайтынды 
өзгеге  жасама»  –  жалпыадамзаттық  құндылықтардың  мысалы  бола  алады 
деседі. 
Болмыстың құрылымына орай табиғи (бейорганикалық және органикалық 
табиғат,  пайдалы  қазбалар)  және  мәдени  (бостандық,  шығармашылық, 
махаббат,  қарым-қатынас,  іс-әрекет)  құндылықтарды  көрсетуге  болады.  Тұлға 
құрылымына сәйкес құндылықтар биопсихологиялық (денсаулық) және рухани 
реттілікте  болады.  Құндылықтар  рухани  мәдениет  түрлеріне  қарай 
адамгершілік  (өмірдің  мәні  және  бақыт,  қайырымдылық,  жауапкершілік,  ұят, 
ар,  абырой),  эстетикалық  (әсемдік,  маңыздылық),  діни  (сенім),  ғылыми 
(ақиқат),  саяси  (бейбітшілік,  әділеттілік,  демократия),  құқықтық  (заң  және 
құқық  тәртібі)  болып  жіктеледі.  Тұтас  алғанда,  жалпыадамзаттық 
құндылықтардың полифониясы олардың жіктелу шарттылығын туындатады. 
6