Аќпан төњкерісінен кейінгі ќоѓамдыќ белсенділіктіњ артуы

Аќпан революциясын тек орыс либералдары ѓана емес, жергілікті халыќтыњ алдыњѓы ќатарлы бөлігі ќолдады. Олардыњ көкейтесті мәселелерді жедел және наќты шешуге џміті пайда болды. Олардыњ бастамасымен барлыќ жерлерде халыќќа ескі тәртіпті жењудіњ мањызын тџсіндіруді өздерініњ міндеті етіп ќойѓан, арнайы комитеттер ќұрыла бастады.

Орыс баќылаушылары, құжаттары фактіні көрсете отырып, сол күндері жазды: «...орысша сауатсыз түземдік тап өздерініњ прогресшілдер партиясыныњ жастарынан көмек сұрады. Жастар орын алѓан оќиѓалардыњ барысын тџсіндірді және олардыњ сөздерін жџздеген адамдар ескі ќалаѓа және оныњ шегінен алыс жерлерге таратты... Уаќытша үкімет ќазірден бастап бџкіл азат Ресейдіњ сол ұлы ќұќыќтарды алѓанын жариялаѓан кезде біздіњ түземдіктер құжаттары жљнінде толыќ хабардар болады»³⁸.

Біраќ өлкеде әлі де патша үкіметініњ барлыќ аппараты саќталынды. Кәнігі монархист генерал-губернатор Куропаткин мемлекет өміріндегі барлыќ өзгерістерге ќарамастан, өлкені басќаруды жалѓастырды. Революциядан кейінгі алѓашќы күндері Куропаткин бәрінен бұрын орыс халќын «түземдіктердіњ» тарапынан көтеріліс болуы мүмкін деп ќорќыта отырып, оларды «жұбатуѓа» және «сауыќтыруѓа» әрекет жасады.

Өлкедегі орыс халќына ќарулануды және бронепоездар құруды ұсынған үгітшілер пайда болды.

Сонымен бірге жергілікті халыќтыњ арасында революциялыќ көзќарастардыњ одан әрі әсуінен ќауіптеніп, Куропаткин облыс губернаторларына нұсќаулыќ хатында 1916 жылѓы көтеріліске ќатысушыларды сотќа тарту бойынша жања істерді бастамауды, ал басталѓан әкімшілік шараларды ќысќартуды және көтеріліске ќатысќаны үшін сотталѓандардыњ жазасын жењілдету туралы іс ќозѓауды міндеттеді³⁹.

4 наурызда Уаќытша үкімет Ресей халыќтарыныњ барлыѓына «азаматтыќ тењдік беру» туралы жарлыќ шыѓарды. Біраќ, Куропаткин әскери міндеткерлікті өтемейтін мұсылмандарѓа ќатысты «тењдік принциптерін толыќ ќолданбау ќажет деп есептеді, дауыстыњ көпшілігі түземдіктерде болады және олар бәрін өз ќолдарына тартып алады, ал ол ќолдар сенімсіз ѓой»⁴⁰.

Біраќ, бәрі-бір өмір өзініњ тџзетулерін енгізді. Өлкеде көпшілікті ќұрайтын мұсылмандар өздерініњ көпшілігін пайдаланып, орыс халќынан ќұќыќтарын кемітпейтіндігіне жұртшылыќты сендіруге әрекеттенді, ол «тарихи таѓылымдармен дәлелденеді және олардыњ тарапынан ќысымшылыќтан күдіктенудіњ ќажеті жоќ, ал тек өзара әділетті болуы тиіс»⁴¹.

Аќпан оќиѓаларынан кейін бџкіл өлкеде бойынша біртіндеп, әрбір ќалада, уезде, болыстыќта, ќыстаќта және поселкеде, Уаќытша үкімет ќысќартќан патша әкімшілігініњ орнына ќоѓамдыќ ұйымдардыњ атќарушы комитеттері және аталмыш ќоѓамдыќ ќауіпсіздік комитеттері құрылды.

Жүзіне жергілікті халќыныњ арасында, соњѓы оќиѓалардан туындаѓан іс жүзіндегі наќтылы саяси шындыќтарды ұѓынудыњ белсенді процесі тоќталмады. Халыќ жања саяси контекстіњ ќалыптасуыныњ куәгері болды. Өздерініњ мүдделері туралы мүмкіндігінше тезірек мәлімдеуге талпынѓан Көптеген партиялар, топтар және ќозѓалыстар пайда болды.

Құжаттары процестіњ ерекшелігі сол, жања жалпыресейлік партиялармен (олардыњ мџшелері көпшілігінде жүзіне европалыќ халыќтарыныњ өкілдері болды) ќатар жергілікті халыќтыњ ќалыњ бұќарасыныњ тарапынан тілектестік және ќолдау тапќан, жањартылѓан баѓдарламаларымен өте айќын стратегиялы және тактикалы жас ұлттық ұйымдар да пайда болды.

Осы уаќытта «Тұран» ұйымыныњ іс-әрекетініњ белсенділігі артты, оныњ жұмысына Көрнекті прогресшілдер белсене араласты: олар Абдулла Әріпжанов, Абдулла Ауланий, Убайдулла Тұрсынќожаұлы, Әбілќасым Әминзада, Мұахан Мырзаханов және басќалар⁴².

Біраќ, әйтсе-даѓы сол күндері әрекет етуші ұлттық ұйымдардыњ ішінде аса мањыздысы «Исламдыќ Кењес» болды (1917 жылы наурыздыњ басында негізі ќаланѓан «Исламдыќ Кењес» немесе «Ислам кењесі»). Атап өту ләзім, аталѓан ұйымның пайда болуы, сөзсіз жүзіне мұсылман халыќтарыныњ мүдделерін шынайы ќорѓай алатын, күшті және тиімді ұйымдастырушылыќ ќұрылымды ќұру маќсатымен бытырањќы ќоѓамдар және одаќтарды біріктіру және топтастырудаѓы саяси күштердіњ толымды әрекеттерініњ алѓашќыларыныњ бірі болды.

Жања ұлттық ұйымның ќалыптаса бастауы кездейсоќ ќұбылыс емес. Ол өлке халыќтарыныњ саяси ой-ќиялдарыныњ даму барысыныњ жиынтыѓыныњ зањдылыќты салдары болды. Оныњ бастауларында прогресшіл-жәдидшілдерден діни дәстџршілдерге дейінгі әр түрлі дүниетанымдыќ баѓыттаѓы адамдар тұрды⁴³.

Дегенмен, оларды біріктірген әлдебір ортаќ нәрсе болды. Құжаттары ортаќ нәрсе, ќазіргіге ќанаѓаттанбаушылыќ және өзгерістерді ањсау сезімі болды. Жања ұйымның әлеуметтік негізі әртүрлі дәрежелі, мұнда дін иелері, ұлттық интеллигенция, атќамінерлер, саудагерлер және кѕсіпкерлер өкілдері болды. «Ислам Кењесініњ» баѓдарламалыќ ережелеріне дихандар, ќол љнершілер, ќызметшілер әр тілектестікпен ќарады. Ұйымның белсенділері жергілікті халыќтыњ арасында көпшілікке тарату жұмысын тындырымдылыќпен және сәтті жџргізді. «Ұлы Түркістан» газетініњ мәліметтеріне ќараѓанда, Ташкентте алѓашќы күндері-аќ «Ислам Кењесіне» 100-ден астам адам мџше болса, олардыњ арасында әртүрлі ұлттардыњ адамдары болды⁴⁴. «Ислам Кењесініњ» ережелерінде жүзіне барлыќ тұрѓылыќты жерлерінде жања ұйымның жалпы жиынын сайлау ќажеттігі туралы айтылды. Ташкенттік «Ислам Кењесі» – ұйымның Орталыќ Комитеті болып жарияланды.

Сөзсіз, өзініњ идеологиялыќ баѓдары және тұрпаты бойынша ұлт-азаттыќ ұйым болды. «Ислам Кењесі» өзініњ іс-әрекетініњ басында Отан үшін күрделі және тынышсыз уаќытта, негізінен ұлттық өзін-өзі аныќтау идеясы тұрѓан әрекеттік баѓдарламасын айќын аныќтайды.

«Ислам Кењесі» ұйымыныњ таяудаѓы маќсаттары және міндеттері толыќтай жеті пунктке жинаќталды:

1. 
   Өлке мұсылмандары арасында ќазіргі заманѓы озыќ ќоѓамдыќ-саяси және ѓылыми көзќарастарды насихаттау;
   
2. 
   Мұсылмандарды ортаќ маќсаттар үшін біріктіру;
   
3. 
   ...Ќұрылтай жиналысына дайындыќ;
   
4. 
   Жүзіне барлыќ ќалаларында, ќыстаќтарында және ауылдарында митингтер, жиналыстар ұйымдастыру, ѓылыми-көпшілік лекциялар және саяси аќпараттар оќу;
   
5. 
   Биліктіњ ескі өкілдерін жањалармен алмастыруда халыќќа көмек Көрсету;
   
6. 
   Арандатушылыќпен күрес және ұлтаралыќ ќаќтыѓыстарды болдырмау;
   
7. 
   Өлкедегі барлыќ ұлттармен және олардыњ ұйымдарымен байланыс орнату, сонымен бірге оларѓа (өз өкілдері арќылы) мұсылмандардыњ негізгі маќсаттары туралы аќпарлар жеткізу⁴⁵.
   

Өлкелік «Ислам Кењесініњ» алдында, кейінірек М.Шоќай еске алѓандай, «тањданарлыќтай күрделі міндеттер тұрды. Облыстыќ филиалдардыњ ұйымдастырушылыќ жұмыстарын жљнге келтіру ќажет болды: Уаќытша үкіметтіњ Түркістандыќ комитетімен және жұмысшы және солдат депутаттарыныњ Өлкелік Кењесімен ќатынас орнату; болашаќ Ќұрылтай жиналысына сайлауѓа дайындыќ жџргізу және т.б.»⁴⁶.

Өлкелік «Ислам Кењесі» және басќа жергілікті ұйымдардыњ басшыларыныњ іс-әрекеті мұсылман халќыныњ Көптеген жіктерін саяси өмірге итермеледі. Сонымен, едуір айыныњ орта шенінде жүзіне мұсылман әйелдерініњ жаѓдайы туралы мәселелер талќыланды. Мұсылман әйелдерге олар үшін мектептер және әртүрлі курстар ашу жолымен білім алуына жәрдем беру маќсатын алѓа ќойѓан, «Оќу-аѓарту баспасы» ќоѓамын ќұру шешілді. Съезд мұсылман әйелдерді міндетті оќыту жљніндегі ережені бекітті. Ќазан ќаласында алдаѓы болатын мұсылман әйелдердіњ бџкілресейлік съезіне екі делегат әйел сайланды⁴⁷.

Аќпаннан кейін ұлттық ќозѓалыстыњ белсенділері Ресейдіњ өзге мұсылмандыќ аймаќтарыныњ туыстас ұйымдарымен және олардыњ жер-жерлердегі делегаттарымен өте тыѓыз ќатынаста болуды ќолдауды тоќтатпады.

Ресейдіњ мұсылман халыќтарыныњ арасында интеграциялыќ процестердіњ күшеюі олардыњ өмірлік мүдделерін ќорѓауды негізгі маќсаты ретінде Көретін арнайы орган құру ќажеттігін тудырды.

1917 жылы наурызда IV Мемлекеттік Думаныњ мұсылмандыќ ұйымыныњ бастамасы арќылы мђндай орган құрылды. «Ресейлік мұсылмандардыњ Уаќытша орталыќ бюросы» атауын алѓан құжаттары органѓа бірінші бџкілресейлік мұсылмандар съезін дайындау және шаќыру міндеті жџктелді⁴⁸.

Бірінші бџкілресейлік мұсылмандар съезі 1917 жылы 1-11 мамыр аралыѓында Мәскеуде жұмыс істеді. Құжаттары форумѓа әр тџрлі мұсылмандыќ аймаќтардан 900-ге жуыќ делегат келді, соныњ ішінде өлкеден Убайдулла Хожаев болды. Және онда оњшыл консерваторлардан солшыл радикалдыќ-социалистерге дейінгі барлыќ дерлік саяси аѓымдар танылды.

Біраќ едѕуір ќарама-ќарсы саяси талаптарына және баѓыттарына ќарамастан, таяудаѓы оќиѓалар тудырѓан бәріне ортаќ рух өрлеуі және ынталылыќ делегаттарѓа ќаралѓан мәселелердіњ Көпшілігі бойынша келісімге дем берді. Алѓашќыларыныњ бірі болып жџріп жатќан соѓыс туралы мәселе ќойылды. Ќабылданѓан шешімде Көрсетілді: «Бџкілресейлік мұсылмандар съезі, Европалыќ билеуші таптарыныњ империалистік ђмтылысы әлемдік ќанды ќырѓынныњ көзі болып табылады деп есептей отырып, ќайда болса және неде болса да ол Көрініс тапса, онда бџкіл әлем мұсылмандары европалыќ империализмніњ құрбаны болѓан империалистік саясатќа ќарсы наразылыќ білдірді...»⁴⁹.

Күн тәртібі бойынша келесі әйелдер мәселесі тұрды. Ќазан ќаласында өткен мұсылман әйелдері съезі атынан, Бџкілресейлік мұсылмандар съезініњ талќылауына ќойылѓан бірнеше күшейді көпшілік дауыспен ќабылданды. Құжаттары шешімдердіњ мәні мынаѓан жинаќталады, мұсылман әйелдер тіпті барлыќ сайлау органдарына сайлау және сайлану құќыѓын алуѓа дейін саяси құқықтарда ерлермен тењестірілді. Көпнекелілікке, ерте күйеуге шыѓуѓа, ќалыњ малѓа тыйым салу туралы күшейді да мақұлданды. Мұсылман әйелдер отбасылыќ болымсыздыќ жаѓдайда күйеуімен ажырасу құќыѓына ќол жеткізді, оны іске асырѓан уаќытта неке тіркеу кітабына енгізілуі тиіс болды⁵⁰.

Әрине, мазмђндалѓан ережелерге жер-жерлердегі реакция бір мәндес болмады, біраќ, күмәнсіз, мұсылман әйелдерініњ тењдік алуын жеделдетуге септігін тигізген осындай беделді форумда мұсылман-әйелдердіњ санѓасырлыќ џміт-арманыныњ жаратымды шешілуініњ өзі төтенше мањызы болды.

1. 
   «Мұсылман халыќтары тұратын љњірлерде Уаќытша үкіметтіњ комиссарлары және тіпті барлыќ атќамінерлер жергілікті мұсылман ұйымдарымен, жергілікті мұсылман халќы сенім білдіретін адамдардан таѓайындалуы тиіс.
   
2. 
   Жергілікті мұсылман халќыныњ басќа халыќтыњ мџддесіне нұќсан келтірмейтін барлыќ талап-тілектері кідіріссіз өміршењ болуы тиіс.
   
3. 
   Жергілікті мұсылман емес халыќтыњ талап-тілектерінен тек сол, жергілікті мұсылмандардыњ мүддесіне ќарсы келмейтіндері өткізілуі тиіс.
   
4. 
   Мұсылмандыќ шеткері аймаќтар үшін жергілікті өзін-өзі басќару туралы уаќытша ереже жергілікті халыќ өкілдерініњ ќатысуымен жасалуы тиіс.
   
5. 
   Жер мәселелерін шешу Ќұрылтай жиналысына дейін кейінге ќалдырылуы тиіс, ал сол уаќытќа дейін жарым-жартылай болса да жер мәселесін кез-келген біржаќты шешуге жол берілмейді»⁵¹.
   

1. 
   «Әскери міндеткерлік мүлдем жойылуы тиіс болды. Егер ќандай да болмасын милитаризммен күрес маќсатында, сол кезде тұраќты әскер ұстау талап етілсе, онда әскер ұлттық болуы тиіс.
   
2. 
   Егер соѓыс аяќталѓаннан кейін де тұраќты ѕскер ұстау ќажеттілігі маќұлданса, онда жеке мұсылмандыќ әскери бөлімдер ќұрылуы тиіс.
   
3. 
   Құжаттары әскери бөлімдердіњ коменданттары және офицерлері мұсылмандардан болуы тиіс.
   
4. 
   Құжаттары әскерлер өзініњ шаќырылѓан жерінде ќызмет етуі тиіс.
   
5. 
   Ќазірден бастап майданда жџрген жауынгер-мұсылмандар дивизиялар бойынша жеке полктер құруы тиіс.
   
6. 
   Осындай жолмен құрылған барлыќ мұсылмандыќ полктерде, полктік священниктер ќұќыѓындай, сайланып ќойылѓан полктік молдалар болуы тиіс.
   
7. 
   Жауынгер-мұсылмандарѓа көмек Көрсету үшін мұсылмандыќ санотрядтар ќұрылуы ќажет»⁵².
   

Алѓашќыларыныњ ұстанымы Ахмет Цаликовтыњ ќарары жобасында, ал екіншісі – М.А. Расул-заденіњ ќарары жобасында мазмұндалды.

Ќарќынды және ұзаќ таластан кейін көпшілік дауыспен (446- маќұлдады, 271 ќарсы) Расул-заде ұсынған шешім ќабылданды. Міне, сол шешімнен џзінді: «а) ...Мұсылман халыќтарыныњ мүдделерін Көбінше ќамтамасыз ететін, Ресейдіњ мемлекеттік ќұрылымыныњ тџрі ұлттық-территориялыќ-федеративтік бастаулардаѓы демократиялыќ республика болып табылады; еске сала кететін, белгілі территориясы жоќ ұлттар, ұлттық-мәдени автономияны пайдаланады; б) Ресейдегі мұсылман халыќтарыныњ ортаќ рухани-мәдени талап-талѓамдарын реттеу үшін осы салада бџкіл Ресей үшін зањ шыѓарушылыќ ќызметімен орталыќ жалпымұсылмандыќ орган құрылды. Құжаттары органныњ түрі, ќұрамы және ќызметі барлыќ автономиялыќ бірліктердіњ өкілдерініњ бірінші ќұрылтайшы съезінде белгіленді»⁵³.

Әлбетте, жергілікті халыќтыњ саяси және ұлттық өзіндік сана-сезімініњ дамуы, өлкелік ќоѓамдыќ-саяси ұйымдардыњ ұстанымыныњ ќалыптаса бастауы, біртіндеп ныѓаюы, Уаќытша үкіметтіњ өлкелік комитетініњ мүшелеріне ерекше ќуаныш келтірмеді. Олардыњ өлкені шикізат көзі және орыс отары ретінде ќабылдауы тоќтамады.

«Ұлттық езгініњ ескі тұрпайы тџрі, жұмсартылѓан жањасымен алмастырылды, біраќ есесіне езгініњ аса ќауіпті түрі болды»⁵⁴.

ІІ-тарау

Уаќытша үкімет тұсында Оңтүстік Ќазаќстанда ќоѓамдыќ-саяси ұйымдардыњ ұстанымдары, іс-әрекеттері
2.1. Ќоѓамдыќ-саяси ұйымдарѓа ќатысты Уаќытша үкіметтіњ жүргізген баѓыты
Уаќытша үкіметтіњ 1917 жылы наурызда алѓашќы декреттерініњ бірінде «...барлыќ белгіленген әрекеттегі зањ күшіне келтірілген, ќандай бір дінтұтынуѓа, дін ілімініњ немесе ұлттыњ ќұрамында болумен шартталѓан ресейлік азаматтардыњ ќұќыќтарындаѓы шектеулер алынып тасталады»⁵⁵ деп мәлімделді, бұѓан ќарамастан, наќтылы өмірде іс декларациядан әрі жүрмеді.

Орыс ұлтыныњ, орыс тілініњ және православиелік шіркеудіњ џстемдік етуші дәрежесі саќтала берді. Жергілікті халыќќа деген сенімсіздікке, кертартпа күштерге және әскери күшке арќа сџйеуге негізделген басќару әдістері осылайша, мәні бойынша өзгермеді.

Сәуірдіњ соњында Уаќытша үкіметтіњ өлкелік комитеті жанында Түркістанѓа автономия беру туралы мәселе бойынша кењес љтті. Кењес өлкеде толыќ саяси автономия енгізу мүмкін емес деп таныды.

Құжаттары көзќарасты А.Ф. Керенский де ќолдады. 1917 жылы 29 сѕуірде Куропаткин өзініњ күнделігіне жазды: «Керенский меніњ пікіріммен келісті, орыс халќымен борыштыќ тењсіздікте, тџземдіктерге толыќ құқық берілуі тиіс емес».

1917 жылы сәуірдіњ 9-16 аралыѓында Ташкентте өткен жүзіне атќарушы комитеттерініњ съезінде құжаттары мәселеге баса назар аударылды, оѓан өлкеде әрекет етуші ќоѓамдыќ-саяси ұйымдардыњ және ќозѓалыстардыњ көпшілігінен делегаттар шаќырылды (форумѓа жергілікті прогресшілдерден ќатысушылар: Махмудхожа Бехбуди, Убайдулла Хожаев, Шаахметов, Серікбай Акаев, Мұстафа Шоќай және басќалар).

Аќпан оќиѓалары ќоѓамды тез саясаттандырып, ұлттық өзіндік сананыњ және ұлттық бірігудіњ өсуіне жәрдем берді.

Біраќ, құжаттары толыќ бірігуді білдірмеді. Көрсете кету ләзімм, жас ұлттық ұйымдардыњ өкілдері өздерініњ іс-әрекеттерініњ бас кезінде ұлттық ќозѓалыстыњ өзінде де және одан сыртќары түрлі аѓымдардыњ ќарама-ќарсы мүдделерімен ќаќтыѓысады.

Аныќ бола бастаѓанындай, жүзіне жаѓдайында жергілікті прогресшілдердіњ баѓдарламалыќ ережелерін іс жџзінде іске асыруы орыс ұлыдержавашылдарыныњ тарапынан ѓана емес, және де жергілікті халыќтыњ бірќатар консервативтік, дәстџршіл топтарыныњ ќарсылыѓына ұшырады. Ѕйтсе де, 1917 жылдыњ жазында өлкеде саяси күштердіњ орналасуы тым күрделі жаѓдайда көрсетілді. Ұлттық ќозѓалыста діни реформалардыњ тым күрделі жаѓдайда көрсетілді. Ұлттық ќозѓалыста діни реформалардыњ ќарќынына, дәрежесіне және сипатына ќатысты; әйелдердіњ эмансипациясы; соѓысќа ќатысты; Ресейдіњ және жүзіне болашаќ мемлекеттік-саяси ќұрылымына; Уаќытша үкіметке және оныњ жүргізіп жатќан ұлттық саясатына және таѓы басќа Көптеген мәселелер бойынша ой-пікірлердіњ түйіспеуінен туындаѓан табиѓи алшаќтау процесі тоќталмады⁵⁶.

Жања ұйымның баѓдарламалыќ ережелерініњ негізгі авторларыныњ бірі ташкенттік «Үлемдердіњ» (Ѓұламалар) басшысы Серәлі Лапин болды.

Мұстафа Шоќай атап Көрсеткендей, Серәлі Лапинніњ «Ислам Кењесі» өкілдерімен арада айтарлыќтай идеялыќ келіспеушілік болды⁵⁷. Дегенмен, ол сөзсіз, Түркістандаѓы ірі саяси тұлѓа және ұлттық ќозѓалыстыњ белсенді ќатысушысы болып табылады.

Көбінесе оныњ күш-жігерініњ арќасында «Ислам Кењесі» ұйымыныњ іс-әрекетініњ өрісі Түркістанныњ басќа да аймаќтарына тарады, онда оныњ бөлімшелері құрылды.

Көрсете кету ләзімм, «Үлемдер Кењесі» ұйымыныњ идеялыќ нұсќаулары, сол «Ислам Кењесі» сияќты өлке халыќтарыныњ саяси өзін-өзі аныќтауы ќажеттігін мойындауѓа негізделді. Сонымен ќатар, исламдыќ принциптерге және құндылыќтарѓа ерекше, артыќшылыќты мән берді.

«Үлемдер Кењесі» өкілдерініњ пікірінше, ќоѓамды алдаѓы ќайта ұйымдастыру тек Шариѓат зањдары бойынша ќатањ орындалуы тиіс болды.

Мәселен, Серәлі Лапинніњ жетекшілігімен жазылѓан «Үлемдер Кењесініњ» баѓдарламалыќ құжаттарыныњ бірінде айтылды, өлкеде «ішкі басќарманыњ барлыќ салалары бойынша жергілікті зањ шыѓарушылыќ құќыѓымен таза мұсылмандыќ автономия орнату ќажет... өлкеде жер пайдалану туралы мәселе Шариѓат бойынша жері аз мұсылмандарѓа мемлекеттік және ќоѓамдыќ жерлерді пайдалануѓа Көлемді мүмкіншілік берілуі, біраќ, жеке меншікке ќол сұѓылмаушылыќ құќыѓын саќтау отырып, реттелуі тиіс болды. Түркістан автономиялыќ федерациясыныњ әлеуметтік-экономикалыќ құрылымы жљніндегі Көрсетілген ережелер бойынша жұмыс ењбегін мөлшерлейтін және жұмысшылардыњ тұрмысын жаќсартуѓа баѓытталѓан арнайы зањ ережесі Шариѓат нұсќаулары бойынша шыѓарылуы тиіс болды...»⁵⁸.

Аќпаннан кейін жүзіне саяси өмірі, мәлім болѓандай, ұлттық ќозѓалыста екі аѓымныњ күресімен шектелмеді.

Жүзіне орыс ќоѓамыныњ саясаттандырылѓан жіктері, әлбетте, болып жатќан оќиѓалардан шеткері ќала алмады.

Олар социалист-революционерлердіњ, конституциялыќ демократтардыњ, радикал демократтардыњ, социалист-демократтардыњ және басќа бірќатар жалпыресейлік партиялардыњ бөлімшелерініњ айналасына біртіндеп шоѓырланды.

Әлбетте, барлыќ құжаттары ұйымдар халыќтыњ ќалыњ бұќарасы тарапынан ќолдау және тілектестікке кепілденуге џміттенді және әлеуметтік ќорѓан табу үшін айтарлыќтай күш салды.

Ұлттық ќозѓалыстыњ басшылары: Убайдулла Хожаев, Нәзір Төреқұлов, Мұхамеджан Тынышпаев және басќалар бірінші өлкелік съездіњ және бірінші Бүкілресейлік мұсылмандар съезініњ шешімдеріне сѕйкес халыќ арасында үгіт-насихат жұмысын жүргізуге кірісті. Оныњ барысында көпшілік лекциялар пайдаланылды. Жиналыстар және митингтер ұйымдастырылды. «Ђлы Түркістан», «Ислам Кењесі» және басќа газеттерде прокламациялар, маќалалар жарияланды. Сонымен бірге, алдаѓы сайлаудыњ техникасын және де ұлттық-саяси ұйымдардыњ баѓдарламалыќ ережелерін тџсінікті тілмен халыќќа таныстыру маќсат етіп ќойылды. Халыќ мүдделерін ќорѓауѓа жарарлыќ ќабілетті адамдардыњ ќалалыќ думаларѓа ұсынылуы, жергілікті халыќтыњ таѓдыры үшін мањыздылыѓына назар аударылды. Мұныњ бәрі жергілікті халыќтардыњ саяси және ұлттық өзіндік санасыныњ дамуына ыќпал етті және революциядан кейінгі күрделі жаѓдайда оларѓа белгілі дәрежеде баѓдар алуѓа көмектесті⁵⁹.

Прогресшілдер, дәстџршілдердіњ ќарсылыѓына ќарамастан, мұсылман әйелдерініњ сайлауѓа ќатысуын ќолдады. Сонымен бірге Думаны (орыс ќауымдарыныњ өкілдері ұсынған) мұсылмандыќ және орыс бөлімдеріне бөлуге ќарсы болды. Жүзіне орыс тілді газеттері осы көкейтесті таќырыпќа арналѓан аналитикалыќ шолулар және маѓлұматтарѓа толы болды. Онда авторлар оќырмандарѓа құжаттары күрестіњ құжаттарыай бітуі себебін түсіндіруде Көптеген жалпыресейлік партиялардыњ жењілісініњ европалыќ халыќтар таѓдыры үшін салдарын білуге әрекеттенеді.

Мұсылман халќы сайлау учаскелеріне, күткендегідей едәуір Көп келді. Дума құрамы Көпшілігінде мұсылмандыќ болады... Осы себепті тоѓышарлар түрлі пікірлер айтуда, еске сала кететіні, олардыњ бәрі бір ѓана мәселеге жинаќталады. Ќаланыњ орыстыќ бөлігіне және де жалпы орыс мәдениетіне залал тигізілмес пе екен?

Мұндай күдіктенуді, әлбетте, әлі ертерек деп есептеу керек. Өйткені аса мәдениетті азшылыќ, төмен мәдениетті көпшілікке жетекшілік етуі мүмкін. Ал құжаттары бірлескен ењбек оњды нәтижелер бере алады, біраќ әйтсе-даѓы, «Үлемдер» ұйымынан 64 мұсылман өкілініњ өтуі – жайсыз факт...»⁶⁰.

Сайлау кезіндегі жалпыресейлік ұйымдарѓа кез болѓан сәтсіздіктер, аймаќтаѓы әртүрлі ќоѓамдыќ-саяси күштердіњ арасында елеулі айтыс-тартыстыњ болѓандыѓын, жергілікті халыќ өкілдерініњ Көпшілігініњ аталѓан партиялардыњ баѓдарламалыќ ережелеріне сенімсіздігін Көрсетті.

Мұндай жаѓдай бәрінен бұрын Ұлы державалыќ рухпен суарылѓан құжаттары ережелерден Ресейдіњ және жүзіне болашаќ ұлттық мемлекеттік құрылымы айќын Көрінбеуінен туындады. Наќ осы мәселе өзгерістерге талпынѓан жергілікті халыќтыќ назарын аударды.

Әйтсе де, ұлттық ұйымдардыњ айќын басымдылыќпен жењуіне ќарамастан, «түземдік» те және орыс баспасөзінде де жања ќалалыќ Думаныњ ќабілетсіздігі туралы күдігі Көбіне расталды.

Думаныњ әрбір отырысында дерлік «Үлемдер Кењесі» тобы және «Ислам Кењесі» өкілдері жиі ќолдау Көрсеткен жалпыресейлік демократиялыќ ұйымдардыњ өкілдері арасында ќызу айтыс-тартыс болды.

Ұзаќќа созылѓан жарыссөзден кейін, социалист-революционерлерден Я.Миллер, «Үлемнен» молда С.Мухиддинов, біріккен мұсылман ұйымдарынан Т.Нарботабеков және радикал-демократиялыќ партиясынан И.Иванов (кейін өз кандидатурасын алды) кандидат ретінде ќойылды.

Олар прогресшілдерді өмірлік тәжірибесі аз, европалыќ мәдениетке батыстыќ құндылыќтарѓа тым еліктегіш, өзініњ тџбірінен ќол үзген адамдар, сондыќтан да мұсылмандыќ ортада ыќпалы мен беделін пайдалана алмайды деп есептеді.

Белгілі өлшемде құжаттары ескертпелердіњ негізі де болды, љйткені шынында «Ислам Кењесі» өзініњ ќатарына Көбіне жүзіне жергілікті халќыныњ элиталыќ бөлігін біріктірді. Алайда, жоѓарыда Көрсетілгендей, 1917 жылѓы аќпаннан кейінгі оќиѓалардан туындаѓан ќарќынды процестер ұлттық ұйымдардыњ, соныњ ішінде «Ислам Кењесініњ» де саяси баѓдарына және баѓдарламалыќ ережелеріне ќызыѓушылыѓын арттыра отырып, халыќтыњ саясаттануына себепші болмай ќоймады. Өлкелік ұлттық ұйымдарѓа, сол бірінші Бџкілресейлік мұсылмандар съезінде сайланѓан Бүкілресейлік мұсылмандар кењесі көмек Көрсетуін тоќтатпады. Кењеске Ресейдіњ мұсылмандыќ аймаќтарынан 30 өкіл кірді, олар өз кезегінде өзініњ құрамынан 12 адамдыќ Атќару комитетін (Петроградта тұратын) сайлады. Оныњ мџшелері танымал ќоѓамдыќ-саяси ќайраткерлер болды: А.Цаликов, Д.Мухамедов, Ш.Мухамедьяров, И.Лемаков, З.Шамиль, А.З.Уәлиди, У.Хожаев, В.Танашев, К.Тоѓысов және басќалар⁶².

Жер-жерлерде әртүрлі мұсылмандыќ баспаханалар құру үшін де едәуір күш жұмсалды. Ол үшін тџріктік, мысырлыќ, ќазандыќ әріптер жаздырып алынды. Ќаржы жинау науќаны жџргізілді. Құжаттары жұмыс өз жемісін берді. Мысалы, Ташкентте «Ұлы Түркістан» газетіне ќызмет Көрсету талап етілген мұсылмандыќ баспахана алу ќоѓамыныњ алѓашќы акционерлері (М.Яушев, М.Тюменов) пайда болды⁶³.

Сол күндері Бџкілресейлік мұсылмандар кењесініњ Атќарушы комитетініњ атынан Ресейдіњ барлыќ мұсылмандарына џнделген, ондаѓан прокламациялар мен ұрандар басылып шыќты. Олардыњ негізгі маќсаты халыќтарды ұлттық өзін-өзі аныќтау және тѕуелсіздік идеясыныњ аясында біріктіру болды. Бүкілресейлік мұсылмандар кењесініњ атќарушы комитеті, саяси шындыќты зерделей отырып, жұмысшы солдат және шаруа депутаттарыныњ кењесімен жџйелі диалог және байланыс орнатуѓа әрекеттенді. Ол үшін жұмысшы және солдат депутаттары кењесініњ Бџкілресейлік съезініњ Төралќасына олардыњ орталыќ және аймаќтыќ органдарына оныњ өкілдерін ќабылдау туралы өтініш білдірді. Біраќ, құжаттары үндеулер күштердіњ тењдігі мұсылмандардыњ пайдасына өзгеруінен ќауіптену салдарынан Көбінесе назардан тыс ќалып отырды.

1917 жылы 21-31 маусымда Бүкілресейлік мұсылмандар кењесініњ шешімімен Ќазанда (мұсылман дін басыларыныњ (Үлемдер) және мұсылман ѕскерлерініњ съездерімен ќатарлас) ІІ Бүкілресейлік мұсылмандар съезі љтті.

Форумѓа барлыќ мұсылман халыќтарынан 260-тан аса делегаттар ќатысты. Түркістаннан Түркістандыќ әскери ұйымның⁶⁴ (1917 жылы сәуірде құрылған) өкілі Сабыржан Юсупов және Убайдулла Хожаев ќатысты, ол съезд Төралќасына сайланды. Ол Өлкедегі саяси-экономикалыќ ахуалды талдауѓа арналѓан баяндама жасады. Онда Убайдулла Хожаев мынадай көкейтесті мәселелерге жете тоќталды: маќта мәселесі, Жетісу оќиѓалары, аќпан революциясы, жұмысшы және солдат депутаттарыныњ Кењестері, жүзіне мұсылман халыќтары және т.б.⁶⁵

Өзініњ тұжырымдарында баяндамашы Аќпан революциясынан кейін де табиѓи байлыќтарды тонаушылыќтыњ тоќтамаѓандыѓын, ал Уаќытша үкімет өкілдерініњ және жањадан пайда болѓан жұмысшы және солдат депутаттары Кењестерініњ жергілікті халыќтарѓа ќарым-ќатынасыныњ татымды өзгермегендігін Көрсетті.

Ашыќ, әсерлі және наќты дәлелдерге негізделген У.Хожаевтыњ сөзі жанды жеріне тиді, оныњ џстіне айтылѓанныњ Көбі съезге келген делегаттардыњ Көпшілігіне жаќын және түсінікті болды.

Ќаралѓан мәселелердіњ Көпшілігі бойынша делегаттар съезд шешімдерімен келісті, алайда, атап өтілгендей, олардыњ басым бөлігі іске асырылмады.

Үлкен үміт артылѓан Құрылтай жиналысына сайлау мерзімі жаќындауына байланысты, сайлауалды науќаны кезењі тактикасын әзірлеу ерекше мањызды Көрінді.

Осыѓан байланысты белгіленді:

1. 
   Мұсылмандар, Құрылтай жиналысына сайлауѓа бір тізім құрады;
   
2. 
   басќа социалистік партиялармен блок құруѓа (ќажетті жаѓдайда) мүмкіндік беріледі;
   
3. 
   кандидаттардыњ тізімін құру губерниялыќ ұлттық Кењестерге немесе оларды алмастыратын басќа ұлттық ұйымдарѓа беріледі;
   
4. 
   кандидаттардыњ тізімдердегі реті дауыс беру жолымен аныќталады⁶⁶.
   

Көкейтесті мәселелердіњ бірі, әскери-ұйымдастырушылыќ мәселелерге ќатысты болды. Делегаттар бірауыздан дерлік Бүкілресейлік орталыќ мұсылмандыќ әскери кењес (Харби Шуро) құру идеясын ќолдады және мұсылмандардыњ әскери съезі даярлаѓан (1917 жылы 17-24 шілдеде Ќазанда өткен) күшейдідыњ тұтас пакетін бекітті⁶⁷.

Бүкілресейлік мұсылмандыќ Әскери Кењес жеке мұсылмандыќ әскери бөлімдерді ұйымдастыру істерінде Ресейдіњ барлыќ халыќтарыныњ орталыќ ұйымдарымен ќарым-ќатынас жасауѓа және, егер керек етсе, олармен блок құруѓа құќыѓы бар деп Көрсетілді.

Жеке Мұсылмандыќ әскери бөлімдерді ұйымдастыру жљніндегі мәселені талдай отырып, делегаттар егер тұраќты әскер саќталѓан жаѓдайда және халыќ милициясымен алмастырылмаса, онда ұлттық ерекшеліктеріне сай құрылуы тиіс деген тұжырымѓа келді. Еске сала кететіні, осы мәселені шешу үшін Петроградќа жедел делегация жіберуге, егер жөнсіз жауап берілсе, шаќыру тәртібімен мұсылмандыќ бөлімдерді құруѓа кірісу ұсынылды⁶⁸.

Құрылтай жиналысына мұсылман-әскерлердіњ сайлау алдындаѓы тактикасы туралы арнайы шешім ќабылданды. Онда айтылды, «Құрылтай жиналысына сайлауѓа мұсылман-ѕскерлер сөзсіз аса шираќ ќатысуы тиіс».

Құжаттары үшін «майдандар жеке сайлау округтерін құруѓа алдын-ала барлыќ шараларды ќабылдау...» ќажет деп танылды.

Сонымен бірге, әскери ұйымдастырушылыќ мәселелерді талдау Көрсетілді, «аз ѓана топтармен тџрлі гарнизондарѓа таралѓан мұсылман-әскерлері мұсылман халќы тұратын ќалаларѓа жиналуы тиіс. Мұсылман әскерлері бар гарнизондарда, мұсылмандыќ әскери гарнизондыќ комитеттер, ал әскери округтерде – округтік комитеттер құрылуы тиіс»⁶⁹.

Мањызды ұйымдастырушылыќ мәселелері бойынша жарыссөздер «Әскери Кењес» мџшелерін сайлаумен аяќталды. Сайланѓандар: прапорщик И.Алкин (төраѓа), прапорщик У.Тукумбетов (төраѓа орынбасары), корнет Асадуллаев (төраѓа орынбасары), А.Манасыпов, подполковник Кугушев, С.Мамлеев, А.Тагиров, Губайдуллин, Д.Алкин, подпоручик Әбдірахман, поручик Әбілханов және Альмяшев.

Армиядан «Әскери Кењеске» 13 өкіл сайланды, округтерден – 9, казак бөлімдерінен – 1 және Балтыќ флотынан – 1. Барлыѓы «Әскери Кењеске» 36 адам кірді⁷⁰.

Осы күндері аймаќта өткен барлыќ саяси іс-шараларда «федералистердіњ» идеологтары өз жаќтастарыныњ назарын «федерация және автономия туралы тек айѓайлау керек емес, құжаттары маќсатќа ќол жеткізу үшін, күресу және өздерініњ бар күш-жігерін жұмсау ќажеттігіне...» аударды⁷¹.

Тамызда өлкеде жергілікті және жалпыаймаќтыќ мањызы болѓан таѓы екі мұсылмандар съезі өтті.

Сонымен, Ташкентте Мұхамеджан Тынышпаевтыњ төраѓалыќ етуімен ќазаќтардыњ өлкелік съезі љтті. Көрсете кету ләзімм, осы съезд Түркістандыќ ќазаќтар және ќырѓыздар жиналѓан бірінші форум болѓан жоќ. 1917 жылы 17 маусымда Әндіжанда осындай кездесу љтті, онда «Илятия» («Көшпенді») ќоѓамын құру шешілді, оныњ басшылыѓына кіргендер: Ќоњырќожа Ќожыќов, Кенже Әли Достов, СҮлеймен Келгенбаев, Батырхан Мейірбеков және басќалар⁷². Сонда ќоѓам өзініњ алдына келесі міндеттерді ќойды:

1. 
   Көшпенділерді Ресейдегі жања мемлекеттік құрылыс идеяларымен таныстыру;
   
2. 
   құрылтай жиналысына дайындыќ;
   
3. 
   жања ќоѓамдыќ және сая құрылысќа тірек болу үшін ќоѓамдыќ күштерді ұйымдастыру;
   
4. 
   ќазаќтардыњ арасында құқықтыќ тәртіп орнату;
   
5. 
   ќырѓыз, ќыпшаќ және ќазаќтардыњ өздерініњ ұлттық және саяси-экономикалыќ мүдделерін бірлесіп саќтау үшін бір ортаќ одаќќа бірігу идеяларын насихаттау;
   
6. 
   меншікті газеттер шыѓару және т.б.⁷³
   

Жер және келімсектер мәселелері бойынша Көрсетілді, «ќазаќтардыњ өздері тыњѓылыќты орналасќанѓа дейін ќазаќ жерлерін алып ќою дереу тоќтатылуы тиіс... егіндерініњ жалѓан шыѓыны үшін әділетсіз аќы төлететін, келімсектердіњ зорлыѓына шек ќойылуы тиіс...»⁷⁵. Одан басќа бірќатар ќаулылар ќабылданды: өмір сџріп отырѓан ќазаќтыњ халыќ сотын тарату жөнінде; ана тілінде білім алу және бүкілхалыќтыќ ќазаќтыњ «Бірлік туы» газетін шыѓару туралы.

Жүзіне ќоѓамдыќ-саяси ұйымдары жалпыресейлік партиялардыњ өлкелік бөлімдерімен және орыс ќауымдарыныњ өкілдерімен жџйелі диалог жџргізуге әрекеттенді. Құжаттары маќсаттар үшін екі жаќ тіпті бірлескен жиындар және съездер өткізді, дегенмен мұндай әрекеттер әрдайым өзініњ нәтижесін бере бермеді.

Ташкенттік солдат және жұмысшы депутаттары Кењесініњ 30 тамызда өткен жиынында сөзге шыќќан Уаќытша үкіметтіњ өкілі Шендриков мынаны айтты: «Орыс мемлекеттілігі ќанмен ќызарѓан. Сіздер құжаттары мемлекеттіліктен биік көтеріліп және маѓан Ресей өткен күндердегідей, ќуатты және күшті болады деп айтуларыњды ќалар едім... Енді құжаттары мемлекеттіліктіњ биік көтеріліп және маѓан Ресей өткен күндердегідей ќуатты және күшті болады деп айтуларыњды ќалар едім... Енді құжаттары мемлекеттіліктіњ кепілін мен солдат және жұмысшы депутаттары Кењесінде Көремін...»⁷⁶. Ресей тоѓышары соњѓы оќиѓалардан және тұтас алѓанда елдегі ќоѓамдыќ-саяси ахуалдан шошынѓан еді.

Жекеленген халыќтардыњ «сепаратизмінен» ќауіптену және «бөлінбейтін» ұлыорыстыќ ұлттыњ ұлыдержавалыќ мәні туралы даурыќпа сөздер жиі-жиі айтыла бастады.

Осылайша, Аќпан революциясы әртүрлі ќоѓамдыќ-саяси күштердіњ бөліну процесін жеделдетті және Ресейге Көппартиялыќ жџйеніњ жұмыс жџргізуі үшін жаѓдай жасады⁷⁷.

Ұлттық саяси ой-ќиялдардыњ және азаттыќ күресініњ дамуы барысында жања жас ұлттық-саяси ұйымдардыњ пайда болуы жүзіне мұсылман халќыныњ өзіндік санасы және ќоѓамдыќ-саяси белсенділігі дамуыныњ жарќын белгісі болды. Сонымен ќатар, аќпаннан кейінгі оќиѓалар ұлттық ќозѓалыстыњ ішінде айтарлыќтай идеялыќ келіспеушіліктердіњ болѓандыѓын Көрсетті, олардан арылу жалпыұлттық аса мањызды аспектісініњ бірі – жалпыресейлік партиялардыњ филиалдарыныњ ұлттық ќозѓалысќа және ұлттық мәселеге ќатынасы.

Жүзіне жалпыресейлік партияларыныњ негізгі баѓдарламалыќ ережелерін талдау ұлттық мәселені демократиялыќ шешу жолын ұстанатындыѓына џнемі сендіруіне ќарамастан, олардыњ аныќ, негізделген, Көлемді және шынайы ұлттық баѓдарламасыныњ болмаѓандыѓын Көрсетті.

Өлкелік кадеттердіњ, эсерлердіњ, радикал-демократтардыњ және басќаларыныњ империялыќ нұсќауларѓа негізделген ұлттық баѓдарламасы, әлбетте, жүзіне мұсылман халќына тџсінікті бола алмады және де ќабыл алынбады.

Ќалай болѓанда да, жүзіне болашаѓы және оныњ мемлекеттік құрылысы туралы мәселеде ќарама-ќайшылыќтар ќаншалыќты терењ болѓанымен, екі жаќтан да демократтар, әйтсе-де, диалогќа жол салуѓа әрекеттенді.

Біраќ Түркістанда кейінгі драмалыќ оќиѓаларда өзініњ басты рөлін ойнау жазылѓан большевиктер тұрпатындаѓы жања күш біртіндеп жетіле бастады.