Ќазаќ тљњкерісі ќарсањында Оњтџстік Ќазаќстандаѓы саяси-ќоѓамдыќ ђйымдар

І-тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер және қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы

1. 
   Қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуының алғы-шарттары..........................................................................8-26
   
2. 
   Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық белсенділіктің артуы...............................................................................27-37
   

ІІ-тарау. Уақытша үкімет тұсында Оңтүстік Қазақстанда қоғамдық-саяси ұйымдардың ұстанымдары, іс-әрекеттері

1. 
   Қоғамдық-саяси ұйымдарға қатысты Уақытша үкіметтің жүргізген бағыты............................................................38-43
   
2. 
   Қоғамдық-саяси ұйымдардың арақатынасы және олардың қызметі............................................................................44-52
   

Қорытынды............................................................................53-54

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................55-56

Сілтемелер тізімі...................................................................57-61

Бұрынғы Ресей империясының құрамындағы халықтар тарихына үлкен өзгерістер мен қоғамдық сілкіністер жылы ретінде енген 1917-1918 жылдардыњ ХХ ғасыр тарихында алар орындары ерекше. «Қазақ» газетінің айтуынша: «1917 жыл Россия мемлекеті үшін зор өзгерістер, зор уақиғалар, зор бөліншілік жылы болып өтті... Жылдың басы қуаныш, ағы ренішпен өтті»¹.

Шындығында да, Россия 1917 жылы жалпы адамзат тарихында сирек кездесетін қоғамдық құбылыстарды басынан өткерді. Сол жылдың ақпан және қазан айларында болған мемлекеттік төңкерістер, елдің тарихын да, тағдырын да түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Дегенмен, өзінің ауқымдылығы жағынан да, салдары жағынан да аса маңызды оқиғалар қатарына жататын ақпан төңкерісінің де, қазан төңкерісінің де тарихы мен маңызы әлі объективті зерттелініп, өздерінің тиісті бағаларын алған жоқ.

Егер Ресей халықтарына өркениеттілікке бағыт алып, елде демократиялық өзгерістер жасауға мүмкіндік туғызған біріншісінің маңызы, қоғамдық ғылымдарда ұзақ жылдар бойы шексіз үстемдік жүргізген кеңестік тарихнамада саналы түрде төмендетілді. Керісінше, Ресейді адамзаттың жалпы даму жолынан тайдырып алып кетіп, оның халықтарына өлшеусіз қайғы-қасірет әкелген, екіншісінің «маңызы» негізсіз әріптелді².

Ақпан төңкерісінің демократиялық сипатын толық жоққа шығара алмағанымен, кеңестік тарихшылар оған таптық тұрғыдан қарап, «буржуазиялық революция» деген тар шеңбердегі бағасын берді. Ал, ол төңкерістің және одан кейін де елде, соғыс жағдайында атқарылған істердің бір ғана таптың мүддесі тұрғысынан бағалауға келмейтін, күрделі құбылыс болғандығын байқау қиын емес.

Жалпы, 1917 жылдың ақпаны мен қазаны аралығы уақыт өлшемі жағынан қарасақ, небәрі 8 айға созылғанымен, жүргізілген өзгерістердің маңызы жағынан келгенде Ресей халықтарының келешегіне жол ашып, үлкен үміт арттырған ерекше бір тарихи кезең болды. Сондықтан, тарих ғылымының алдында тұрған міндеттің бірі, кезінде сыңаршақ жазылған 1917 жылдың тарихын қайта зерттеу болып табылады.

Кейбір ғылыми еңбектерде жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдарды басқа ұйымдармен шатастыру, сондай-ақ, жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар мен «Алаш» партиясы комитеттерінің жігін ажыратпай, екеуін бір ұйым деп ұғушылық кездеседі³.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың халқымыздың қоғамдық-саяси даму жолындағы алатын орны және қазақ қоғамының саяси белсенділігін арттырудағы рөлін көрсете отырып, оның әлеуметтік-саяси сипатын жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыѓан байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:

• 
  Ақпан төңкерісі жеңісінен кейінгі кезеңде өмірге келген жергілікті саяси-ќоѓамдыќ ұйымдардыњ пайда болуыныњ алѓышарттарын аныќтау;
  
• 
  жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың ұлттық қоғамдық ұйымдар ретінде атқарған қызметтерінің мазмұнын, ќоѓамдыќ-саяси ќатынастар жџйесінде алатын орнын айќындау;
  
• 
  жергілікті саяси-ќоѓамдыќ ұйымдардыњ басќа басќарушы орындармен, ќоѓамдыќ ұйымдармен, саяси партиялармен ара ќатынасын көрсету.
  

Өлкеніњ жалпыресейлік партияларыныњ негізгі баѓдарламалыќ ережелерін талдау ұлттыќ мәселені демократиялыќ шешу жолын ұстанатындыѓына џнемі сендіруіне ќарамастан, олардыњ аныќ, негізделген, көлемді және шынайы ұлттыќ баѓдарламасыныњ болмаѓандыѓын көрсетті.

Өлкелік кадеттердіњ, әсерлердіњ, радикал-демократтардыњ және басќаларыныњ империялыќ нұсќауларѓа негізделген ұлттыќ баѓдарламасы, әлбетте, өлкеніњ мұсылман халќына тџсінікті бола алмады және де ќабыл алынбады.

Ќалай болѓанда да, өлкеніњ болашаѓы және оныњ мемлекеттік ќұрылысы туралы мәселеде ќарама-ќайшылыќтар ќаншалыќты терењ болѓанымен, екі жаќтан да демократтар, әйтсе-де, диалогќа жол салуѓа әрекеттенді.

Біраќ өлкеде кейінгі драмалыќ оќиѓаларда өзініњ басты рөлін ойнау жазылѓан большевиктер тұрпатындаѓы жања күш біртіндеп жетіле бастады.

Мәселеніњ мањыздылыѓы. Ќазаќ халќыныњ әлем ќауымдастыѓы ќатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздіњ кешегі тарихына деген көзќарас та мҮлдем жања сипатќа ие болды. Оныњ бір көрінісі осы уаќытќа дейін бұрмаланып, аќиќаты айтылмаѓан немесе бір жаќты ќаралѓан тарихи ќұбылыстарды ќайта ой елегінен өткізіп, оларѓа объективті баѓа беруге деген талпыныс. Ќазаќ елініњ саяси даму жолында өзіндік орны бар жергілікті саяси-ќоѓамдыќ ұйымдар да соњѓы жылдарѓа дейін тарихи шындыќ тұрѓысынан зерттелмей, көп бұрмалаушылыќќа ұшыраѓан таќырып болып табылады.

1917 жылы Аќпан төњкерісі патша өкіметін ќұлатып, Ресейде ерекше саяси жџйені тудырды. Орталыќта ќос өкімет – Уаќытша үкімет пен Кењестерді, ал жер-жерлерде билікке ұмтылѓан сан алуан одаќтар мен ќауымдастыќтарды, ұйымдарды дџниеге әкелді. Заман өзгерісі алѓа тосќан жања міндеттерді шешу ќажеттілігі ұлттыќ ќоѓамдыќ ұйымдарды да осы мезгілде өмірге алып келген еді.

Жергілікті саяси-ќоѓамдыќ ұйымдар – Уаќытша үкіметтіњ саяси жџйесінде ќазаќ елініњ ұлттыќ мџддесін білдіру және ќорѓау маќсатында пайда болѓан демократиялыќ баѓыттаѓы ќоѓамдыќ ұйым. Өлкеде саяси-ќоѓамдыќ ұйымдардыњ пайда болу негіздері мен ќұрылымдыќ сипаты, алѓа ќойѓан міндеттері мен сол міндеттерді іске асыруда атќарѓан ќызметі, тарихта алар орны арнайы зерттеуді ќажет етеді, сондай-аќ бұл зерттеу ќазаќ халќыныњ сол бір аласапыран кезењдегі саяси өмірініњ ќырлары мен сырларын терењ тџсінуге мүмкіндік береді.

Кењестік тарихтану ѓылымында жергілікті саяси-ќоѓамдыќ ұйымдар сияќты ұлттыќ ќоѓамдыќ ұйымдарѓа біржаќты, яѓни Уаќытша үкіметтіњ «ќолшоќпары» болды деген баѓа беріліп келді. Аќпан төњкерісінен кейін Ресейдіњ барлыќ ұлттыќ аймаќтарында бой көтерген украин, башќұрт, тџрікмен, ұйѓыр-дџнген, татарлардыњ, т.б. ұлттыќ ќоѓамдыќ ұйымдарыныњ бір сапында тұрѓан жергілікті саяси-ќоѓамдыќ ұйымдар ұлттыќ азаттыќќа, дербестікке ќол созып, отарлыќ езгіден ќұтылып, өз ұлтын өркениетті елдердіњ ќатарына ќосуѓа асыќты, сол үшін ќызмет етті. Өлкедегі саяси-ќоѓамдыќ ұйымдардыњ басы-ќасында болып, оныњ жұмысыныњ жанданып кетуіне аянбай ењбек еткен, көшбасшы болѓан ќазаќ оќыѓандары, ұлт зиялылары еді. Олардыњ жергілікті саяси-ќоѓамдыќ ұйымдар ќұрамындаѓы ќызметі елді феодалдыќ мешеулік пен отарлыќ тәуелділіктен алып шыѓу әрекетін жасаѓан әлеуметтік күштіњ ќазаќ ќоѓамында болѓандыѓын айѓаќтайды.

1917 жылы Аќпан төњкерісінен кейін ќазаќ ќоѓамында пайда болѓан ењ беделді саяси-ќоѓамдыќ ұйымдар туралы тарихи шындыќты мүмкіндігінше толыѓыраќ ашып айтатын уаќыт жетті.

Жетісу халќыныњ, соныњ ішінде дџнгендердіњ Аќпан төњкерісінен кейінгі тарихын зерттеуші ѓалым Юсупов: «...облыстыњ орталыѓы Верный ќаласында мұндай комитеттер бірнешеу болды: ќазаќтыњ – «Алаш», өзбектіњ – «Шуро-Исламы», ұйѓырдыњ – «Милли-Шуросы», жалпы мұсылмандыќ – «Ќұрылтай», тараншы-дџнген комитеттері және басќалар. Осы ұйымдардыњ бәрі ењбекші халыќты жеке ќанау ќұќына ие болу үшін күресті, әрі өзара баќталас болды, бір-бірін көре алмады»⁴, – деп жањсаќтыќќа жол береді. Ќазіргі тарихнама ХІХ-ХХ ѓ. Басында тџрік тілді халыќтардыњ ќарым-ќатынасы аса жемісті болѓандыѓын куәландырып отыр⁵.

Өлкеде бұл кезењде тым ќасіретті жаѓдай көрініс бере бастады. Сансыз табындарды азыќтандыра алатын жайылымдар, бидай, күріш, жеміс, көкөніс, жџзімдердіњ көл-көсір өнімін бере алатын кењ-байтаќ ќұнарлы алќап, аса бай табиѓи ќазбалар ќоры өте ұќыпсыз, олаќтыќпен пайдаланылды. Сол уаќытта маќта өсіру астыќ, күріш егісін ыѓыстыра отырып, біртіндеп жергілікті халыќты ќұлдыќќа түсіру ќұралына айнала бастады. Империялыќ саясатќа баѓыттала отырып, салынып жатќан темір жолдар, барлыќ инфраќұрылым, Оңтүстікті оны ежелгі көршілерінен бөліп тастады. Бұл инфраќұрылымѓа ашыќтан-ашыќ тек экономикалыќ ќана емес, және әскери-стратегиялыќ мән берілді. Өлкеде экономиканыњ аграрлыќ-шикізаттыќ сипатыныњ ныѓая түсуіне баса артыќшылыќ берілді⁶.

Ѓасыр басындаѓы арзан Ресей тауарлары аѓыныныњ ќаптап келуі салдарынан мыњдаѓан ќолөнершілер кедейленді. Сонымен ќатар, тұтас алѓанда жања капиталистік нарыќтыќ ќатынастардыњ ќалыптасуы Оңтүстікте ұзаќ уаќыт бойы «бір орында» тұрып ќалды⁷.

Осылайша, ескі дџние көбіне жойылып, ал жањасы пайда болмаѓан тұстаѓы тарихи ахуал өлкедегі болашаќ әлеуметтік және ұлттыќ толќуларѓа жаѓдай туѓызды. Ресей империясы отарлыќ істерді жүргізуде өз «туыстары» іспетті, кейде кешке, ал кейде макиавеллилік «бөліп ал да билей бер» принципіне сенді. Отаршыл саясаттыњ таѓы бір мањызды принципі жергілікті ќоѓамныњ кері тартпа көштеріне саналы арќа сөйеу болды. Тек осындай жолмен ѓана жаулап алынѓан жерлерде тиімді және ауыртпалыќсыз басќару мүмкін болып көрінді⁸.

Біраќ бұл саясат өзін жарым-жартылай ѓана аќтады. Жыл өткен сайын көп-мәртебесін саќтап ќалу ќиындай түсті.

Бірќатар айќын отаршылдыќќа ќарсы кетерілістерді басќаннан кейін, Ресей самодержавиесі «жергілікті ерекшеліктерге» байланысты сәл-пәл өзгертіп, өњірге өзініњ әкімшілік-полициялыќ аппаратын ќоса алып келді. Жоѓарыда генерал-губернатор, одан кейін облыстыќ губернаторлар, төменде – уезд бастыќтары. Ресейдегідей мұнда да патша ұкіметі жеке дара басќаруды ќолѓа алды. Бұл үшін полициялыќ-тыњшылыќ аппаратты пайдаланды. «Жергілікті өзн-өі басќаруѓа» ењ төенгі сатыларда тұѓан болыстарды, ауыл старосталары мен қазақтарды ќалдырды. Орыстыњ сауда және маќта-мата капиталы жергілікті байларды өздерініњ өктемдігін жүргізу үшін ќолбала етті. Сонымен бірге орыс дворяндары мен әскери ќызметшілерініњ резервтегі бюрократиялыќ тобы аѓылып келді. Бұлар мұнда ойларына келгенін істеді, зорлыќ-зомбылыќта шек болмады, пара алды, тонады⁹.

Зорлыќ-зомбылыќ пен таѓдыр тәлкегіне түскен халыќ болашаќта өз отанында мәњгілік бұѓауда болуѓа, «екінші сорттылыќ» ауыр белгімен өмір кешуге келісе алмады. Өлкедегі ќоѓамныњ терењінде жања бір күш пісіп жетіле бастады. Ѓасырдыњ басында өлкеніњ ќоѓамдыќ-саяси өмірінде төтенше мањызды міндеттерді атќару оныњ үлесіне тиді. Бұл көш, жәдидтер ќозѓалысы ретінде танылды. Ќоѓамныњ жоѓарѓы интеллектуалды бөлігін топтастырды. Олар ұлттыќ интеллигенция және білімді дін өкілдері еді. Көпшілігі европалыќ білім алѓан. Прогресшіл жәдидтер білімсіздік және төзімсіздік жаѓдайында рухани оянуды күту аќылѓа сиѓысыз екендігін түсінді. XIX ѓасырдыњ аяѓындаѓы көтерілістердіњ сабаќтары ұлттыќ күштерді сапалыќ жаѓынан басќаша дењгейде біріктіру ќажеттігін көрсетті¹⁰. Өз іс-әрекеттерініњ алѓашќы кезењінде жәдидтер негізінен аѓартушылыќ жұмыстарын жүргізді. Мұсылман әлемімен тыѓыз байланыс орнатуѓа көњіл бөлді.

Бірнеше кезењдер бойы мұсылман бірлігі идеясы ќоѓамдыќ-саяси күштерді біріктірушілік фундаменті ретінде алынып келді. XX ѓасырдыњ басында Ресейде ресми үкімет жаулап алѓан территорияларѓа және ондаѓы жергілікті халыќќа ќарсы ондаѓан жылдар бойы империялыќ, шегіне жеткен замана шындыѓына жуымайтын ұлттыќ саясат жџргізді. Осы кезењде мұсылман бірлігі концепциясы жањадан бір серпін ала бастады.

Бірінші жалпы ресейлік мұсылмандар съезі жалпыресейлік мұсылмандыќ одаќ ќұру жөнінде шешім ќабылдады. («Иттифак-Эль-Муслимин») Одаќтыњ уставы 1906 жылы ќањтарда Санкт-Петербургте өткен Екінші жалпыресейлік мұсылмандар съезінде бекітілді.

Уставта мұсылмандар мекендейтін Ресей губернияларынан 16 ауданды ерекше аудандыќ орталыќ ретінде ќұру ќарастырылды. «1) Кавказ ауданында – Баку; 2) Ќырымда – Севастополь; 3) Москва және Петербург ауданында – Петербург; 4) Литва ауданында – Минск; 5) Төменгі Еділ бойында – Астрахань; 6) Жоѓары Еділ бойында – Казань; 7) Уфа ауданында – Уфа; 8) Орынбор ауданында – Орынбор; 9) Түркістанда – Ташкент; 10) Сібірде – Иркутск; 11) Далалыќ өлкеде – Орал; 12) Омск ауданында – Омск; 13) Семей ауданында – Семей; 14) Жетісуда – Верный; 15) Аќмола ауданында – Петропавловск және 16) Каспий өњірінде – Асхабад. Осы пункттердіњ бәрінде аудан бойынша ќұрылтайшы жиын шаќырылады. Бұл жиындар жалпы жиында сайланѓан ќұрылтайшыларды бекітеді»¹¹.

Бұл ұйымныњ ќатарына кірген кез-келген адам оныњ талаптары мен ќаулыларына баѓынуѓа міндеттілігі уставта ерекше Көрсетілді. Олар өздеріне ұйымныњ уставы және баѓдарламаларындаѓы талап-тілектердіњ орындалуын жџзеге асыру барысындаѓы ењбекті осындай үлгіде ќабылдады. Сол 1906 жылы (16-21 тамызда), мемлекеттік Думаныњ мұсылман фракциясыныњ мүшелерініњ бастамасымен үшінші жалпыресейлік мұсылман съезі өтті. Съезде «Иттифак» баѓдарламасы жасалды және ќабылданды. Съезде баѓдарламаны ќабылдау ќажеттігін негіздей келіп, «Казань – Мухбири» газетініњ ќызметкері, конституциялыќ демократиялыќ партияныњ орталыќ комитетініњ мүшесі Юсуф Акчура былай деді: «Біздіњ маќсатымыз, Ресейдіњ көпшілік мұсылмандарын біріктіру, саяси партия ќұру, орыс партиялары және үкімет алдында күшін, ыќпалын және беделін көтеру, сонымен ќатар, Болгария мұсылмандары сияќты, өзіміздіњ ұлттыќ және саяси ќұќыќтарымыздан айырылмауымыз керек»¹².

Съезд 17 тамыздаѓы отырысында президиумныњ мұсылман партиясын ќұру туралы ұсынысын ќабылдады. Сайланѓан Орталыќ комитет мүшелері мұсылман партиясыныњ баѓдарламасын ќарады. Ол 75 пункттен тұрды. Өзініњ көптеген ережелері бойынша конституциялыќ-демократиялыќ партияныњ баѓдарламасына жаќын болды. Оныњ негізгі ережелерініњ кейбірі мынадай: «1) Партия өзініњ алдына бірќатар саяси, экономикалыќ, әлеуметтік, діни және басќа реформаларды өміршењ ету үшін Ресейдіњ барлыќ мұсылман азаматтарын, өздерініњ саяси көзќарастары бойынша пікірлестерін, бірыњѓай ортаќ практикалыќ іс-әрекетке біріктіруді маќсат етіп ќояды. 2) Азаматтыќ және саяси өмірде еркіндік, шындыќ және адамгершілік бастаулары мен жалпы ќұрылымдыќ жањаруларѓа ұмтыла отырып, партия бұл маќсатќа барлыќ орыс азаматтарына, соныњ ішінде мұсылман азаматтарына адам және азаматтыќ ќұќыќтарды бере отырып, Ресей империясыныњ басќару формасын мемлекеттік конституциялыќ принциптер бойынша іс жүзінде халыќтардыњ ќатысуымен мемлекеттік биліктіњ зањ шыѓарушы функцияларына оныњ өкілдерін жіберу арќылы ќайта ќұрылымдыќ өзгертулер жүргізгенде ќол жеткізуге болады деп табады»¹³. Баѓдарламада жергілікті жерлерде кењ көлемді автономиялыќ басќару, дін істерінде толыќ автономия ќажеттілігі жөнінде айтылды. Сөзсіз, бұл съездердіњ жалпы исламдыќ бірігуге шаќыратын шешімдері империяныњ барлыќ мұсылмандыќ региондарында прогресшілдердіњ Көњіл-күйіне тікелей елеулі ыќпалы, тұтастай алѓанда осы кезењдегі ұлт-азаттыќ ќозѓалыстардыњ дамуына әсер етпей ќоймады.

Сонымен бірге, шыѓыс елдерінде интеграциялыќ процестердіњ күшеюімен ќатар біртіндеп діни-реформаторлыќ ќозѓалыстар да жандана түсті.

Шыѓыстаѓы ќалыптасќан революциялыќ ахуалдыњ, Џндістанда отаршылдыќќа ќарсы революциямен (1905-1908 ж.ж.), Иранда конституциялыќ ќозѓалыспен (1905-1911 ж.ж.), Тџркияда (1908) және Ќытайда (1911-1911 ж.ж.) революциямен аяќталуы мұсылман әлемінде ќоѓамдыќ-саяси және діни ой-пікірдіњ даму процесіне ќосымшалар енгізді.

«Шыѓыстыњ оянуы», әрине, патшалы Ресейдіњ ресми топтарын селсоќ ќалдырмады, өлкеде «зиянды», азаттыќ идеяларыныњ ену мүмкіндігі оларды алањдатты¹⁴.

Патша үкіметініњ және Ресей ќоѓамыныњ Шыѓыста болып жатќан оќиѓаларѓа байланысты алањдаушылыќ білдірді. Оѓан барлыќ дерлік ірі орыс газет және журналдарыныњ тілшілерін сонда жіберілуі дәлел болады.

Біраќ – патша үкіметі жџргізген барлыќ шектеулер мен тиымдарѓа ќарамастан, Оңтүстік Ќазаќстанды толыќ оќшаулай алмады. Өлкеге көрші елдердегі революциялыќ оќиѓалар туралы хабарлар келіп жатты. Ол Оңтүстік өлкесініњ ішкі жаѓдайына ыќпалын тигізбей ќоймады. Ұлт-азаттыќ идеяларды ќабылдауѓа орайлы негіз жасады және әртүрлі топтардыњ ќоѓамдыќ-саяси белсенділігіне дем беруші мањызды фактор болды.

Жәдидтер цензура садаѓына ќарамастан ресей империясыныњ шыѓыс аудандарынан ұдайы әртүрлі газет-журналдар алып отырды. Ондаѓан жәдидтер осы әдебиеттерді ќолдарына алып өлкені аралады. Барлыќ ауылдарда, ќалаларда, шайханаларда және үй жиындарында оќыды. Бұл басылымдарда басылѓан маѓлұматтар, оќушыѓа мынадай ќазіргі заманѓы ѓылымдар, философия, саяси экономия, халыќаралыќ ќұќыќ туралы мынадай институттар, ќалалыќ өзін-өзі басќару: акционерлік ќоѓамдар, олардыњ мәні туралы және т.б. жалпы түсінік берді¹⁵. Оќырмандардыњ өткендегі көптеген беймәлім ќұбылыстарды түсінуіне және адамзат прогресініњ сипаты туралы, европалыќ саяси-әлеуметтік институттардыњ түрлері және мазмұны туралы мәселелер жөнінде ой ќозѓауына түрткі болды. Көбіне бұл елдердіњ ұлттыќ ќозѓалыстарыныњ көсемдерініњ ќаламдарынан туындаѓан маќалалар айрыќша ќызыѓушылыќ тудырды. Маќалаларда, авторлар бір кездегі ќуатты Шыѓыс мемлекеттерін батыс әлемініњ отарлауына алып келген артта ќалу себептерін талдай келіп, өз халќын ұзаќ ұйќыдан оянуѓа және жања, тәуелсіз болашаќ үшін күреске шаќырды. Шыѓыстыњ прогресшіл баспасы Ресейдіњ мұсылмандыќ аудандарындаѓы ұлттыќ интеллигенцияныњ көњіл-күйіне зор ыќпалы патша аналитиктерініњ назарына ілікпей ќалмады¹⁶.

Алдыњѓы ќатарлы шыѓыстыќ ой-санамен танысу сонымен ќатар, жәдидтердіњ ѓылыми-педагогикалыќ және аѓартушылыќ ізденістеріне дем берді, ынталандырды. Олар өлкеде ќысќа мерзімде оќу және жазуѓа үйренуге мүмкіндік беретін дыбыстыќ жүйелі оќытатын жања әдісті мектептер ќұрудыњ бастаушылары болды. Ал ескі әріп ќұрастырушылыќ әдісі бойынша конфессионалдыќ мектеп аса ұзаѓыраќ уаќытты керек етті.

Өзгертулер жања әдісті мектептерде оќыту баѓдарламаларыныњ өзіне де тиіп, оѓан тарих, арифметика, география, ана тілі және басќа пәндер енгізілді. Жања әдісті мектептердіњ пайда болуы өкімет орындарыныњ реакциясын тудырды. Жања мектептердіњ ќалыптасуы Өлкеде азаттыќ идеяларыныњ кіруі кезењімен тұстас келді. Бұл әлбетте, отаршылдарды жања әдісті мектептердіњ ќызметін ќыраѓы ќадаѓалауѓа мәжбџр етті. Мүмкіншілік болса оларды орыстандыру маќсаттарында пайдалануды көздеді. Осыѓан байланысты халыќтыќ училищелердіњ бірініњ инспекторы И. Беляев былай деп көрсетті: «Келешекте көрсетілген әдістіњ дамуы барысын ќадаѓалау ләзім: жања әдісті мектептер орыс-түзем мектептеріне таралу сатысы болуы және ќызмет етуі тиіс, біраќ олар мұндай орыс мәдениетініњ жетекшісіне оппозицияда да бола алады...»¹⁷.

Еркін мәдени дамуѓа халыќтыњ табиѓи ќұќыѓы емес, метрополия мүддесі үстемдік жаѓдайда тұрѓанда, өлкедегі мәдени істердіњ ахуалы шын мәнінде, жер-жерлерде империялыќ сипатта болды. Білім және мәдениет саласындаѓы ахуалды өзгертуге баѓытталѓан, жергілікті прогресшіл жәдидтердіњ ресми билікпен келісілмеген кез-келген әрекеті ќарсылыќќа ұшырады. Сонымен, сол кезендегі патша полициясыныњ есебінде былай көрсетілді: «Полиция департаментініњ мәліметтеріне ќараѓанда, соњѓы уаќыттарда... Орыс мемлекетініњ он төрт миллионнан аса мұсылман халќыныњ бүкіл санѓасырлыќ өмір ќалпын ќаусату ќаупін туѓызатын және сол халыќтардыњ өмірінде өзгеріске ќамдану жөнінде болжауѓа мүмкіндік беретін тіпті жања леп байќалады...»¹⁸

...Жања лептіњ жаќтаушылары өз шыѓармаларында Ресейдіњ татар (түркі) халыќтарыныњ, мәдениетті және бай болу үшін білімге, ќолөнер және өнеркәсіп саласында практикалыќ біліктілігін арттыруѓа, шет тілдерді оќып үйренуге шаќырды. Сонымен жањашылдар өз діндестерін бірыњѓай жалпы білім беретін мектептерге, сол орыс гимназиялары және жоѓары оќу орындарына емес, европалыќ ѓылымныњ Ќұранмен байланыстырылуы тиіс, жоѓары даналыќтыњ ерекше татарлыќ оќу орындарына шаќырды. Олар дінді ескі нанымнан, молдалардыњ надандыќ тџсініктерінен тазартып ұѓыну және өз халыќтыѓын әдеби, ѓылыми және діни салада ана тілініњ ќолдану аясын кењейте отырып ныѓайту және тіпті прогресс жолында Ислам және түркі халыќтыѓы негізінде айналысу ќажеттігін көрсетеді. Прогресшілдер өз талпыныстарында жоѓарыда көрсетілген маќсаттарымен шектеле ме, немесе, ескі дәстүрлерді жаќтаушыларды жењіп, ілгері бара ма, ќазіргі уаќытта алдын-ала аныќтау мүмкін емес, сол сияќты орыс мемлекеттілігініњ мүдделері көзќарасынан нәтижелері ќандай болатындыѓын білуге мүмкіндік жоќ...»¹⁹.

«Оянып келе жатќан» Азиядан тџрлі әдебиеттердіњ жаппай аѓылып келуі прогресшілдерге жергілікті мерзімді басылымдарды шыѓаруѓа және дамытуѓа шабыт берді. Өлкеде басылымдардыњ редакторларыныњ және белсенді ќызметкерлерініњ арасында ќоѓамныњ аса көрнекті өкілдері болды: Мұстафа Шоќай, Көлбай Тоѓысов, Кәрім Нарбеков, Төлеген Ќожамжаров және басќалар. Ресми биліктіњ тарапынан бұл газет-журналдарды жабу үшін жасаѓан әрекеттеріне ќарамастан ұлттық баспасөз ењ зор ерік-жігермен саќталынды. Тиым салынѓан басылымдардыњ орнына басќалары пайда болды.

Өлкедегі саяси өмірдіњ белсенділігініњ артуына септігін тигізген тек прогресшіл, ұлттық баспасөз ѓана емес, XX ѓасырдыњ алѓашќы онжылдыѓында жәдидтердіњ Шыѓыс елдеріндегі революциялыќ, ұлт-азаттыќ ќозѓалыстардыњ ќайраткерлерімен тікелей байланысы айтарлыќтай кењ тарады. Бұйымдар ќұрудыњ бастамалары өз алдына ењ алдымен аѓартушылыќ сипаттаѓы міндеттерді ќойды. Әлеуметтік-экономикалыќ және рухани өмірді жан-жаќты ќайта бұйымдастырудыњ ќұралы аѓартушылыќ деп білді. Түркия, Ауѓаныстан және басќа елдерден оралѓаннан кейін жас прогресшілдер белсенді үгіт-насихат ќызметін бастады. Өз ќатарларына ондаѓан, жүздеген жања адамдарды тартты. Олар мынадай ќоѓамдар және ұйымдарды ќұрды, «Көмек», «Үміт», «Ќайрат» және басќалар²⁰. Мұндай ќоѓамдардыњ саны әсіресе бірінші дџниежџзілік соѓыс жылдары Көбейді. Метрополияда және отарларда революциялыќ процестер кењ ќанат жайды. Отаршылдыќќа ќарсылыќ күшейді. Оњтүстік өлкеніњ алѓашќы ұлттық ұйымдары, әлі өздерініњ жан-жаќты ќарастырылѓан, аќыл-ой елегінен өткен уставы және баѓдарламалыќ құжаттары болмады. Оларѓа көбінесе саяси тәжірибе, ал кейде және ќажетті кѕсіпќойлыќ та жетіспеді. Біраќ құжаттары олќылыќ шектес әлеммен белсенді байланыстардыњ болуымен, сонымен бірге жалпыресейлік мұсылмандыќ форумдардыњ баѓдарлары және ұсыныстарымен таныс болуымен толтырылды²¹.

Құжаттары баѓдарлар және күшейді біртіндеп іс жүзіне асырыла бастады. Жѕдидтердіњ аѓартушылыќ ізденістерімен, олардыњ саяси іс-әрекеттерініњ арасындаѓы шекара жойыла бастады. Жергілікті прогресшілдер ќұрѓан ќоѓамдар және ұйымдар өзініњ өмір сүруініњ алѓашќы күндерінен бастап ұдайы баќылауда болды. Түркістан аудандыќ ќорѓау бөлімініњ тыњшылары үшін жұмыс күрт молайды, оны әрдайым игеріп үлгере алмады. Өлкедегі аса күрделі жаѓдайѓа байланысты ќосымша шаралар ќолдану жөніндегі күшейді жиі-жиі естіле бастады.

Осындай күшейдідыњ бірінде, 1914 жылы 26 майда көрсетілді: «Өлкедегі революциялыќ, әсіресе панисламистік ќозѓалыстардыњ дамуы себепті, Өлкеде Ресейдегі Губерниялыќ ќұќыќта Жандармдыќ басќарма ќұру табанды тџрде ќажетті болып табылады. Ол шендегілер Жүзіне Бас Бастыѓына ќамауѓа алу жөніндегі бұйрыќќа ќол ќою, саяси сенімсіздік көрсеткен күдікті адамдарды уаќытша ұстау және басќа ұсаќ мәселелерді баяндап ауыртпалыќ тџсірмей... өкімет бекіткен зањдарды пайдалана отырып, өз бетінше, ќылмысты іздестіру іс-әрекетінен басќа мемлекеттік ќылмыстарды зерттеумен айналысќан болар еді. Ќазіргі уаќытта орын алѓандай, аудандыќ ќорѓау бөлімініњ мүшелеріне мұндай ќұќыќтар берілмеген. Оѓан тәуелсіз, әрбір ауданѓа белгіленген Басќарма бастыѓыныњ көмекшісі болуы, күмәнсіз жергілікті халыќтыњ және ќылмыстыќ элементтердіњ іс-әрекеттерін баќылауды күшейтеді. Сонымен бірге, өздерініњ тікелей міндеттерін орындау жүктелген уездік әкімшілікті, оларѓа онша таныс емес саяси ќылмысты іздестіру бойынша іс-әрекеттерден айтарлыќтай шамада босатады»²².

Құжаттары және басќа күшейді Көњіл аударусыз ќалмады және шара ќолданылуы себепті (сонымен бірге оѓан ќоса, тыњшылыќ жұмысќа мамандандырылѓан филерлерді іздеу және дайындау және т.б. ќосымша ќаржы бөлінді) ќорѓау бөлімі Өлкедегі саяси ахуал жљнінде едәуір толыќ аќпаратты өз уаќытында алып отырды. Ќорѓау бөлімі ќысќа мерзім ішінде жергілікті ұлт өкілдерініњ ќатарынан өз тыњшыларын тањдап алды және саясатшыл мұсылмандыќ ортаѓа енгізді. Ал Аќпан оќиѓаларынан кейін, ќорѓау бөлімі ісін ќараѓан комиссия жұмысы нәтижесінде, Көптеген ќұпия ќызметкерлердіњ аттары және бүркеме аттары (олардыњ іс-әрекеттеріне байланысты көптеген ќұжаттардыњ алдын-ала жойылѓанына ќарамастан) әшкереленді²³. Олардыњ арасында «Ахмет», «Фролов», «Случайный», «Бала», «Ќара», «Беркут», «Красивый», «Белобородый» бүркеме аттарын жамылѓан аса ерекшеленген ќызметкерлер белгілі болды. Ќорѓау бөлімі дәл солардыњ жеткізіп отырѓан аќпарыныњ арќасында әне-бойы дерлік, жергілікті халыќтыњ көњіл-күйлеріндегі, мүдделеріндегі сонымен бірге ќалыптасып келе жатќан жас ұлттық ќоѓамдар және ұйымдардыњ іс-әрекеттеріндегі болып жатќан өзгерістерге байланысты істерден хабардар болды.

Саяси тіміскілеуде негізгі жұмысты филерлер (тыњшылар) жүргізді. Ќорѓау бөлімі ќұпия агенттерге үлкен көњіл бөлді. Олардыњ мәліметтері ерекше жоѓары баѓаланды. Олар революционерлер және «саяси сенімсіз»²⁴ адамдарѓа тек Оњтүстік өлкесінде ѓана емес, бүкіл Ресей аумаѓында еріп жүрді. Өлкедегі түркішілдік ќозѓалыс туралы мәлімет алу үшін филерлер Персияѓа және Ауѓаныстанѓа іс-сапарларѓа жіберілді. Ќорѓау бөлімі штаттаѓы ќұпия ќызметкерлерден бөлек «кездейсоќ мәлімдеушілерді» де өзіне тартты, олар жеткізген аќпарыныњ мањыздылыѓына ќарай аќшалай сыйаќы алды.

Жетісу облысыныњ полиция департаментіне жеткізілген аќпарында (21.12.1911) берілді: «Верный ќаласында үкіметке ќарсы маќсаттаѓы мұсылман сарттардыњ үйірмесі құрылды. Құжаттары џйірменіњ өз уставы, төраѓасы, мүшелік жарнадан тџскен аќша есебін жџргізетін ќазынашысы бар. Құжаттары џйірме Ташкенттегі мұсылмандыќ ќауымдастыќтыњ бөлімі болып ѓана табылады. Оныњ таяудаѓы маќсаты Жетісу облысыныњ басќа да ќалаларында осы іспеттес мұсылмандар үйірмелерін ќұру болып табылады. Нигматуллин, Исмаил Жабеков, Рахымќұл Әбдірахманов, Ѓапыржан Маќсұмов үйірменіњ ұйымдастырушылары және басќарушылары болып табылады²⁵.

Жетісуда «Гәп» немесе «мәшраб» деп аталынатын мұсылман үйірмелері бар. Верныйда мұндай үйірмелердіњ саны онѓа жетеді, 17-20 адамнан тұрады. Үйірме мүшелері ќатањ тәртіпке сөзсіз баѓынады, аќшалай айып 50 тиыннан 10 сомѓа дейін белгіленген, апта сайын мүшелік жарна 20 тиын. «Мәшрабтардыњ басшылары жиылып бас ќосып тұрады. Тџркішіл ќырѓыз (ќазаќ) Сыртанов Верный ќаласыныњ татарларымен миллионер Ќұдыс Ѓабдул-Уәлиев арќылы байланысып тұрады, және ол Сыртановќа ќаржылай және рухани көмек көрсетіп тұрады»²⁶.

Ал, ќорѓау бөлімініњ «Красивый» бџркеме атын жамылѓан жасырын ќызметкерініњ 1913 жылѓы 13 ќањтардаѓы хабарламасында жазылды: «Жалпы мұсылмандыќ конгресс 1910 жылы Египетте болады деп белгіленді (пункті белгісіз), біраќ аѓылшын үкіметі оныњ іске асуына кедергі келтірді. Конгреске келген мұсылмандар тарап кетті. Келгендердіњ ішінде орыс мұсылмандары өкілдерініњ кейбірі белгілі: 1. Исмаил Гаспралы, Ќырымда басып шыѓарылатын «Тәржіман» газетініњ редакторы; 2. Верный ќаласынан Ќұдыс Ѓабдул-Уәлиев шаќырылды, ол әскери ќызметте бола тұра оѓан ќатысудан бас тартады.

Өлкелік ќорѓау бөлімі бастыѓыныњ 1916 жылы 19 желтоќсанда Түркістан генерал-губернаторыныњ атына жазылѓан хатында, Сырдария облысыныњ әскери губернаторыныњ Мәриям Тоѓысоваѓа сол жылдыњ 16 шілдесінде Түркістан Өлкесінде ќазаќ тіліндегі бірінші бейресми «Алаш» атты газет шыѓаруѓа №21329 куәлік берілгені айта келе, сол атпен Ташкентте құрылған ќоѓам туралы және олардыњ ќұрушысы туралы жазылды: «Алаш» – «Ќырѓыз» («Ќазаќ») сөзі, сонымен бірге көмекке ұран шаќыруды білдіреді. Осы «Алаш» атымен ќазаќтардыњ тұтас тайпасы белгілі және Ташкентте прогресшіл баѓыттаѓы «Алаш» мәдени-аѓартушылыќ ќоѓамы өмір сџреді, оѓан мүшелікке жылына кемі 25 сом аќша төлейтін адамдар ќабылданады. Құжаттары ұйымның ќұрылтайшысы аталѓан Тоѓысованыњ ері Семей облысы, Зайсан уезініњ ќазаѓы Кұлбай Тоѓысұлы Тоѓысов, соныњ өзі Төленѓұтов, 32 жаста»²⁷.

Ќорѓау бөлімініњ бастыѓы хатта К. Тоѓысовтыњ бар өмір тарихын, Ташкентке ќашан келгендігін, оныњ барлыќ істері бойынша айта келе, жазды: «Агентура мәліметтері бойынша, К. Тоѓысов іс жүзінде «Алаш» газетініњ редакторы және шыѓарушысы болып табылады, сонымен бірге және осы аттас мәдени-аѓартушылыќ ќоѓамныњ іс-әрекетініњ басты дем берушісі»²⁸.

«Алаш» ќоѓамыныњ өз алдына баспа органын шыѓарып, ќазаќтар арасында ќазаќ тілінде баспа љнімдерін: газет, журнал, кітап тарату арќылы, өз халќын ќалыњ ұйќыдан ояту, ѓылымѓа, білімге, мәдени өмірге тарту, барлыќ ќазаќтарды ұлт ретінде бірігуге үгіттеу, халыќты оятудыњ, мәдени шаралардыњ тџпкі маќсаты ќазаќтарѓа жеке ұлт ретінде автономия әперу екендігі хатта көрсетілді: «Тоѓысовтыњ айтуы бойынша, ќазаќтардыњ саны 9 миллионѓа жуыќ және аќырѓы нәтижесінде тіпті жеке ұлт ретінде автономияѓа ќол жеткізу үшін оларды мәдени жұмысќа және бірігуге ояту ќажетті болып көрінеді»²⁹.

Оңтүстік Ќазаќстан өлкесініњ барлыќ оќыѓан саналы ќазаќтары, зањгерлер, дәрігерлер, аудармашылар, студент жастар және басќалар газетке басу үшін маќала жазып ќана ќоймай, «Алаш» газетін ќазаќтардыњ арасына кењінен таратуѓа, мәдени-аѓарту ісініњ және барлыќ ќазаќтардыњ бірігуі ќажеттігін насихаттауѓа тиіс болѓан. Әрине, «Алаш» ќоѓамы өзініњ игі маќсаттарына ќол жеткізуге ұмтылудаѓы іс-әрекетін ќатањ баќылау жаѓдайында ашыќ, айќын жүргізе алмады.

Соншалыќты орыс үкіметін џрейлендірген, аталѓан идеялыќ аѓымдар ресейлік мұсылмандардыњ ќарсыласу ќозѓалысыныњ идеологиялыќ базасын ќалыптастыруѓа ќандай дәрежеде ыќпал ете алды, олар өзінен нені көрсетті?

Құжаттары үшін бәрінен бұрын еске тџсірсек, «түркішілдік» XIX ѓасырдыњ 70 жылдары Танзимат кезењінде пайда болды. Барлыќ түркі халыќтарыныњ ұлттық және мемлекеттік бірігуін өзініњ алдына маќсат етіп ќойѓан ілім ретінде көрінді. Түркішілдіктіњ алѓашќы идеологтарыныњ бірі, Зия-паша, Ахмед Вафик-паша, Ахун-заде Мирза Фаттах Гали және басќалар болды³⁰.

Алѓашќы «түркішілдер» айќын баѓдарламаныњ негізінде топтасќан пікірлестердіњ саяси бірлесуін көрсете алмады. Олардыњ тобына негізінен халыќтыњ әр түрлі жіктерімен тыѓыз байланысы жоќ, аристократтыќ отбасыларыныњ өкілдері кірді. Және алѓашќы кезде олардыњ идеялары Тџркияныњ өзінде де кењ ќолданыс таба алмады. Құжаттары идеологияныњ бастапќы ќалыптасу кезењінде түріктердіњ алдында соншалыќ жалпытџркілік емес, ұлттық-түріктік міндеттері тұрды және олардыњ құжаттары рамкіден шыќпауѓа тырысќандыѓымен тџсіндіруге болады.

Біраќ XX ѓасырдыњ межесінде ќоѓамдыќ сананыњ ќалыптасуына «түркішілдіктіњ» ыќпалы едәуір ұлѓайды. Ілімді дәріптеуде жәрдем беретін ашыќтан-ашыќ ынталандырушы себепкер шарт Осман империясы бастан өткізіп отырѓан, ұлттық мәселедегі даѓдарыстыњ болуы. Құжаттары процесті империяныњ аз ұлттары арасында «османизм» идеологиясы жолымен ќалай да бәсењдету әрекеті оњ нәтиже бермеді³¹.

Балќан соѓыстары империяныњ түрік емес халыќтарыныњ одан әрі өздерін «османдыќ» деп санауды ешбір ќаламайтындыѓын және тек толыќ тәуелсіздікке ұмтылатындыѓын көрсетті.

Осындай наќты-тарихи жаѓдайларда «түркішілдік», оныњ идеологтарыныњ айтуынша, түрік ќоѓамын ќамтыѓан ќозу және дүрбелењді тоќтатып, ұлтты жања идеяныњ төњірегінде топтастыра алады деп есептеді.

Ұлттық саясаттыњ даѓдарысымен байланысты, кейбір мәні жаѓынан осы таќілеттес ахуал, Ресей империясында да орын ала бастады.

Құжаттары оќиѓалар татар, ѕзербайжан және Түркістандыќ «түркішілдердіњ» түрік халыќтарымен байланыстарыныњ жандануына түрткі болды.

Ресей «түркішілдері» түрлі ұйымдар ќұрды, олардыњ маќсаты жалпытүркілік идеяларды тарату болды. Өз іс-әрекеттерінде олар саяси және мәдени күресте тџркі халыќтарыныњ күштерін біріктіру идеясын насихаттады және «түркішілдікті» шыѓыс халыќтарыныњ ұлттық оянуыныњ туы ретінде елестетті³².

Түрікшіл ќиялшылардыњ алдамшы армандарына және наќты тарихи ахуалѓа ѕділ баѓасын беру жљнінде Мұстафа Кемал да айтќан болатын: «Әртүрлі халыќтарды бір атаумен атап және де құжаттары әртекті элементтерді сол бір ѓана ережелермен, зањдармен басќару баѓдарламасы дегенмен де тартымды, біраќ көлгірсіген алдарќатушылыќ. Тіпті, әлемніњ барлыќ тџркілерін ќамтуы міндетті біртұтас мемлекет ќұру идеясы да орындалмайтын арман ѓана.

Бірнеше ѓасырлар бойы бастан љткізген өте ащы ќанды оќыѓалар бұѓан дәлел болады. Исламшылдыќ және тұраншылдыќ саяси ќұрылымыныњ жетістікпен ойдаѓыдай ќолданылуын Көрсететін бірде-бір дәлел не оќиѓаны тарих бізге берген жоќ»³³.

Сонымен, саяси ой-пікірдіњ даму барысында Көптеген салауатты идеологтардыњ тџрікшілдік жања ұстанымы, көптеген тџркі халыќтарыныњ өзара тыѓыз экономикалыќ және мәдени байланыстарды ұстанѓан, бірќатар тѕуелсіз, ұлттық тџрік мемлекеттерін ќұрудаѓы, ѓасырлар бойѓы үміт-арманын көрсеткендігін байќаймыз.

«Дәстџршіл түркішілер» біртіндеп өздерініњ бұрынѓы ұстанымдарын жоѓалта бастады (әсіресе, 1917 жылдан кейін) және олардыњ орнына ќозѓалыстыњ жања лидерлері келді. Олардыњ пікірінше, өлке Түркияныњ басшылыѓындаѓы жалпытүркілік мемлекеттіњ ќұрамдас бөлігі емес, құжаттары облыстарды мекендейтін барлыќ халыќтардыњ ұлттық-мәдени өзін-өзі аныќтау бастамаларында құрылған жеке территориялыќ автономиялыќ федерация «Түркістан федеративтік республикасы» болып аталуы тиіс болды.

Түркішілдік жөљнінде айта отырып, біз исламшылдыќ ілімініњ мањызы және рөлі жөнінде де айтпай кете алмаймыз, ол да, алдыњѓысы сияќты, өлкеге шектес елдерден (Ауѓаныстан, Иран, Тџркия) келіп кірді³⁴.

Мұсылмандарды ортаќ жауѓа – отаршылдыќќа ќарсы бірігуге және ынтымаќтасуѓа џндейтін, ұлт-азаттыќ ќозѓалыстыњ дамыѓан кезењінде пайда болѓан жања ілімніњ, сонымен бірге, осы идеологияныњ мұсылман халыќтарыныњ ұлттық ерекшеліктерін терістеген екі жаќты сипатын ескеруге тиіспіз.

Жалпы мұсылмандыќ бауырластыќ және әлемдік демократиялыќ теократия – «Имамат» идеясы, жалпы айтќанда, «түркішілдік» идеологтарыныњ көпшілігініњ айрыќша сүйіспеншілігін тудырѓан жоќ³⁵. Дегенмен, өздері мұсылман болѓандыќтан, ашыќ ќарсылыќ Көрсетпеді және исламшылдармен көбіне ќатар жџрді.

Көрнекті Ресей мұсылмандарыныњ өкілдері жалпыисламдыќ идеяларды насихаттаудыњ мән-мањыздылыѓымен ќатар, басќа да кейбір мәселелерге көњіл аударды. Оларды есепке алмай және шешімін таппай, тәуелсіздікке және ұлттық өрлеуге ќол жеткізуге байланысты басты стратегиялыќ маќсаттарды іске асыру мүмкін емес деп болжамдады.

Өлкеде саяси, әлеуметтік-экономикалыќ ќарама-ќайшылыќтардыњ, Ресейде және шектес елдерде революциялыќ ќозѓалыстардыњ күшеюіне ќарай жергілікті прогресшілдердіњ көзќарастары саясаттандырылды. Олар тек отарлыќ тәуелділікті және зұлымдыќты жою; тиімді үкімет ќұру және парламентті (мәжілісті) шаќыру; мәдениетті, ѓылымды дамыту және ќазіргі заманѓы өркениетті тарату; әлеуметтік ѕділеттілікті ќамтамасыз ету және ұлттық бірлік негіздерін ныѓайту жаѓдайында ѓана ќоѓамды болашаќта ќөру және ұлттық ќайта өрлеу міндеттерін шешу мүмкін болатынын біртіндеп ұѓына бастады³⁶. Сірә, ќарсыласу ќозѓалысыныњ басшылыѓында болуѓа ќабілетті, жања сапалы ұлттық-саяси ұйымдарды ќұрмайынша ќойылып отырѓан проблемаларды шешу мүмкін емес екендігі аныќ болып отыр.