Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Таза ауаның мәні өте зор. Біз таза ауамен дем аламыз. Таза ауа денсаулыққа пайдалы. Үйдің ауасын әр уақытта таза сақтаңдар. Терезені жиі ашып тұрыңдар. Ауаны жаңартып отырыңдар.

Оқушылар жазғандарын оқиды. Текстегі сөйлем саны, әр сөйлемде кандай ой айтылғанын, сөйлемдерді қалай жазғанын айтады.

Содан соң текстегі сөйлемдердің негізгі мағынасы

жоғалмайтындай етіп, әр сөйлемнен тиісті сөзді алып тастап, негізгі ойдың сақтаған-сақталмағанын байқау үшін оқушыларға төмендегідей сұрақтар қойылады.

- Балалар, бірінші сөйлемде қандай ой айтылған?

• 
  Ауаның мәні зор екені айтылған.
  
• 
  Таза ауаның мәні ор деген сөйлемдегі кейбір сөздерді алып
  тастасақ, сөйлем түсінікті бола ма екен, соны байқаңдар, - дейді
  де, мұғалім сөйлемдердегі сөз санын азайтып отырады.
  

• 
  Ауаның мәні өте зор. Сөйлем түсінікті ме?
  
• 
  Түсінікті.
  
• 
  Ауаның мәні зор, - десек ше?
  
• 
  Онда да түсінікті.
  
• 
  Ауаның зор, мәні зор, - десек сөйлемді түсінесіңдер ме?
  
• 
  Жоқ түсінбейміз.
  
• 
  Балалар, бұл сөздердің тобы белгілі ойды білдіріп түрған жоқ.
  Ендеше бұлар сөйлем бола ала ма?
  
• 
  Жоқ, сөйлем бола алмайды.
  

Осылайша мұғалім балалардың ойын түсіндірілуге тиісті материалдың мазмұнына сай белгілі бір жүйеге келтіріп алған соң, баяндау әдісімен таза ауаның мәні өте зор. Ауаның мәні өте зор. Ауаның мәні зор деген сөйлемдерде негізінен бір-ақ ой айтылып тұрғанын, яғни бір ойды бір сөзбен де, көп сөзбен де айтуға болатынын, ал ауаның зор, мәні зор деген сөздер жеке тұрғанда белгілі бір ойды білдірмегендіктен, сөйлем бола алмайтынын түсіндіреді.

Сұраулы сөйлем

Сенің атың кім? Сен оқисың ба? Мектептерің үлкен бе? Кластарыңда неше оқушы бар?

Сұраулы сөйлемде сұрақ мағынасын білдіретін сөздердің болатындығын, аяқталған сөйлем мен аяқталмаған сөйлемдердің мағынасын салыстыру арқылы танылады.

Үглі:

• 
  Сенің атың... десек сөйлем аяқталды ма?
  
• 
  Сөйлем аяқталған жоқ.
  
• 
  Сұраулы сөйлем болуы үшін осы сөйлемде қалай айтамыз
  

• 
  Сенің атың кім? — деп айтамыз.
  
• 
  Сонда сұрақ мағынасын білдіріп тұрған сөз қайсысы?
  
• 
  Сұрақтың магыиасын білдіріп түрған сөз - кім?
  

Сұраулы сөйлемге мынадай ереже беріледі: «Сұраулы сөйлем жауап алу мақсатымен айтылады. Сұраулы сөйлемнің соңына сұрақ белгісі қойылады».

Сұраулы сөйлем жасайтын негізгі тұлға - қандай?, қайда? т.б. сұрақ мағынасын білдіретін сөздер екені түсіндіріледі. Сонымен қатар оқушы хабарлы сөйлемдерді сұраулы сөйлемге айналдырады, оны сұраулы сөйлемге қалай айналдырғандарын айтады. Сұраулы сөйлемнің ма, ме, ба, бе, па, пе сияқты сұраулы сөздермен (сұраулы шылаумен) жасалуы да осы тәртіппен түсіндіріледі.

Сұраулы сөйлемнің жасалуын түсіндіру үшін мына таблица пайдаланылады.

Егін өнім береді. Бұл қандай сөйлем? Хабарлы сөйлем.

Егін қандай өнім береді? - десек ше? Сұраулы сөйлем.

Сұраулы сөйлем қалай жасалады?

- Хабарлы сөйлемге қандай? деген сұрақты қосқанда сұраулы сөйлем жасалады, - деп әңгіме әдісімен талдау жүргізеді. Лепті сөйлемнің мағынасын таныту үшін мұғалім оқушыларға таблицадағы сөйлемдерді оқытады, содан соң олардың байқағанын өз жинақтап, лепті сөйлемнің бұйрықты, қуанғанды, ренжігенді т.б. білдіретінін, оның көтеріңкі дауыспен айтылатынын, соңына лепті белгісі қойылатынын түсіндіреді.

Таблица тақтаға ілініп, ондағы сөйлемдер түсіндірілгенен кейін, «Лепті сөйлемдер кісінің көңіл-күйін, сезімін білдіреді, олар көтеріңкі дауыспен айтылады, лепті сөйлемнен соң лепті белгісі қойылады», - деген ережені 3-4 оқушы оқулықтан оқып береді.

2-класта сөйлемдегі сөздердің байланысын өткенге дейін оқушыларда мынадай практикалық дағдылар болады:

1. 
   орны ауыстырылып берген сөздерді өз орындарына қойып, сөйлем құрай алады;
   
2. 
   сөйлемдегі сөздерді байланыстыру үшін, оларға қосымшалар жалғанатынын біледі;
   
3. 
   сөйлемдегі сөздерге сұрақты дұрыс қоюдың тәртібін үйретеді.
   
4. 
   сұрақ арқылы сөйлемдегі өзара байланысып тұрған сөздерді табуға болатындығы жайында түсінігі болады.
   

2-класта оқушылардың сөйлемдегі сөздердің байланысы жайында бұған дейінгі алған түсінігіне қосымша тағы да мынадай түсінік беріледі.

Балалар, мына тақтадағы: барады, жылы, қүстар, үлпып, жаққа деген создер осылай түрғанда белгілі бір ойды білдіре ала ма?

• 
  Жоқ, бұлар белгілі бір ойды білдіре алмайды.
  
• 
  Осы сөздер белгілі бір ойды білдіре алатын сөйлем болуы үшін
  не істеуіміз керек?
  
• 
  Сөздерді дұрыс орналастырумыз керек.
  
• 
  Дұрыс, енді осы сөздерді дұрыс орналастырып, сөйлем
  қүраңдаршы!
  
• 
  Құстар жылы жаққа үшып барады.
  
• 
  Дұрыс, бұл сөздердің тобы енді белгілі бір ойды білдіре алатын
  болды. Сендер бұл сөздерді белгілі бір тәртіппен орналастырып,
  сөйлем құрыңдар. Сөйлем болуы үшін сөздер белгілі бір
  тәртіппен орналасуы керек. Балалар, енді осы сөйлемдегі
  сөздердің түбірін табайық.
  

• 
  Балалар, енді жаңа өздерің тапқан түбір сөздерді оқыңдаршы!
  Балалар қүс, жылы, жақ, үш, бар сөздерін оқиды.
  
• 
  Айтайын деген ойымыз түсінікті ме?
  
• 
  Жоқ, түсініксіз. Өйткені бұл сөйлем емес.
  

• 
  Айтайын деген ойымыз түсінікті болу үшін әр сөзге жалғау
  жалғауымыз керек?
  
• 
  Жаңағы сіз өшірген қосымшаларды жалғаймыз.
  
• 
  Дұрыс айтасыңдар. Қазір сөздер бір-бірімен байланысып
  тұрған жоқ. Сондықтан сөйлем бола алмайды. Ал осы сөздерге
  жаңағы қосымшаларды қоссақ, сөйлемдегі сөздер бір-бірімен
  байланысады. Сонда айтылатын ой түсінікті болады. Бұл сөздерге
  қосымша жалғап, сөйлемдегі сөздерді байланыстыру керек екен, -
  

Бұдан кейін оқушыларға сөйлемде өзара байланысып түрған сөз тіркестерін табу жолы үйретіледі.

Мұғалім:

• 
  Балалар, біз жоғарыдағы сөйлемдегі сөздердің белгілі
  тәртіппен байланысатындығын айттық. Енді сөйлемдегі сөздер
  бір-бірімен қалай байланысып түрғанын байқайық. Ол үшін мына
  сөйлемдегі (Ардақты ана құрметке бөленді) сөздерге сұрақ
  қоямыз. Бұл сөйлемде кім туралы айтылғанын тауып, сол сөзге
  сұрақ қойыңдаршы!
  
• 
  Бұл сөйлемде ана туралы айтылған. Ана сөзі кім? деген сұраққа
  жауап береді.
  
• 
  Дұрыс айтасыңдар, балалар. Енді ана сөзімен байланысып
  тұрған сөзге бағыттап сұрақ қоямыз. Ол сұрақты қалай қою
  керек? — деп мұғалім балалардың сабақ үстіндегі ынталылығы мен
  жауапкершілігін арттыра отырып, оларға тиісті сөз тіркестерін
  тапқызады. Балалардың жауабын тақтаға жазып отырады.
  

1. 
   Ана қайтті? - Ана бөленді.
   
2. 
   Here бөленді? - Құрметке бөленді.
   
3. 
   Қандай ана? - Ардақты ана.
   

Сонымен 2-сыныпта оқушылар программалық талапқа сай теориялық білім мен практикалық дағдыларды меңгере отырып, сұраулы, лепті сөйлемдердің мағыналары, интонациялық ерекшеліктерін таниды, соған сәйкес практикалық дағдыларды меңгереді.

2-сыныпта оқу жылының екінші жартысынан сөйлем мүшелері ең қарапайым түрде, бастауыш, баяндауышты ажыртау түрінде өтіле бастайды.

Бұған дейінгі оқушылар аталған тақырыпты игеруге керектімынадай білім дағдыларын алады: олар сөйлемдегі сөздерге сұрақ қоя отырып, сөйлемдегі өзара байланысып тұрған сөз тіркестерін табады.

Сөйлем мүшесі жайында алғаш түсінік берген мұғалімдер оқушылардың осы білім дағдыларына сүйенеді.

Мұғалім тақтаға Балалар орманға келді деген сейлемді жазады да, ауызшаталдатады. Ол үшін оқушыларға мынадай жетекші сұрақтар ұсынады:

• 
  Сөйлемде неше сөз бар?
  
• 
  Үш сөз бар.
  
• 
  Сөйлемдегі сөздердің өзара қатынасы қандай?
  
• 
  Сөйлемдегі сөздер бір-бірімен байланысып тұр.
  
• 
  Олардың байланысын қалай атаймыз?
  
• 
  Сөйлемдегі сөздердің байланысын сұрақ қою арқылы атаймыз?
  Осылайша, сөйлемдегі сөздердің байланысын сұрақ қойып анықтау
  

• 
  Кімдер келді? - Балалар келді.
  
• 
  Балалар қайда келді? - Орманға келді
  
• 
  Балалар қайтті? - Балалар келді.
  

Балалар орманға келді.

Осылай екі үш сөзден түратын бірнеше сөйлем талдаған соң, мұғалім оқушылардың ойын қорыту мақсаттарымен мынадай сұрақтар қояды:

• 
  Қандай сөз сөйлем мүшесі болады?
  
• 
  Сөйлемдегі белгілі бір сұраққа жауап болтын сөздерді сөйлем
  мүшесі болады.
  

Оқушылар сөйлем мүшесі жайындағы білімдерін тиянақты ету үшін мынандай жұмыстар орындайды.

1 .Оқушылардың өздігінен орындайтын жұмысы.

Тексті оқиды. Сөйлем ішіндегі сұрақтардың орнына тиісті сөйлем мүшелерін қойып, сөйлемді толықтырып жазады. Әр сөйлемде неше сөйлем мүшесі бар екенін айтады.

Балық аулау

Марат (қайда?) барды. Марат (не істеді?). Самат (не?) терді. Марат (қанша?) балық үстады. Бұлар (несін?) толтырды. (Қашан?) үйлеріне қайтты.

Керекті сөздер: түске жақын, өзенге, шегіртке, қармақ салды, шелегін, көп.

Оқушылардың осы дағдыларына сүйене отырып бастауыш жайында әңгіме әдісімен оқушыларды ойландырудың индуктивтік жолымен мэлімет береді.

Оқушылар мұғалімінің басшылығымен алдымен жеке суреттер бойынша сөйлем қүрастырады, сөйлемде кім туралы айтылғанын айтады. Оқушылардың ауызша жауаптары мынадай болады:

-Оқушылар мектепке бара жатыр. Сөйлем оқушылар жайында айтылған. Оқушылар — кімдер? деген сұраққа жауап береді.

Бірнеше сөйлемдерді оқушылар ауызша талдайды, ал мұғалім сөйлемдердің кейбіреуін тақтаға жазады, онда кім, не туралы айтылғанын көрсетіп түрған сөздердің астын сызады, үстіне сұрақтарын жазады.

Үлгі:

нелер?

не?

кім?

Сөйлем ішінде бастауыш болатын сөздер ерекше дараланған соң мұғалім:

- Балалар, сонымен мына асты сызылған сөздер нені білідіреді?

Сөйлемде кім, не жайында айтылғанын білдіреді, - деген сұраққа жауап алады.

Осындай сөйлемдегі ойдың негізі болып түрған сөйлем мүшелерінің бірі бастауышы деп аталатынын, бастауыштың кім? не? кімдер? нелер? деген сұрақтарға жауап беретін сөздердің мағыналық айырмашылықтарын мұғалім әңгіме әдісімен түсіндіреді. Мұғалім: «Сөйлемдегі ойдың негізі болатын мүшені бастауыш дейміз. Бастауышқа кім? не? кімдер? нелер? деген сұрақтартар қойылады» деген анықтаманы 2-3 оқушыға оқытады.

Синтаксис матераилдар өтілгенге дейін оқушыларға зат есім, сын есім, сын есім, етістік жайында мэлімет берілген болатын.

Оқушылардың сөз таптары жайындағы осы білім дағдыларына сүйене отырып, бастауыштын зат есімнен және зат есімнің орынна жұмсалатын сөздерден (мен, сен, ол, біз .т.б) болатыны жайында айта кетуге болады.

Бастауыш болатын сөз таптары жайында түсінік беру үшін төмендегідей таблица пайдаланады.

Зат есім көбінесе бастауыш кызметін атқарады. Мен, сен, ол, біз, олар, сендер деген сөздер де бастауыш болады.

Таблица бойынша мұғалім оқушыларға бастауыш болатын сөз таптары жайында мағлүмат береді Оқушылар сұрақ қойып, сөйлемдегі бастауыштарды тауып, мұғалімнің көмегімен олардың қай сөз табы екенін айтады.

Үлгі: Колхозға оқушылар келді. Колхозға кімдер келді? - оқушылар, бастауыш, кімдер? деген сұраққа жауап береді. Олар колхозшыларға көмектесті. Кімдер көмектесті? - Олар, бастауыш, сүрағы - кімдер?

Мұғалім:

• 
  Балалар, олар деп отырғанымыз кімдер?
  
• 
  Олар деп отырғанымыз - оқушылар.
  
• 
  Өте дұрыс айтасыңдар. Оқушылар деген зат есімнің орнына
  олар деген сөз жүмсалып түр. Сонымен бұл екі сөйлемде де
  оқушылар туралы айтылып тұр.
  

• 
  Оқушылар, балапандар, Асан, қоян деген бастауыштар қай сөз
  табы?
  
• 
  Зат есім.
  
• 
  Олар, ол деген бастауыштар зат есім бе?
  
• 
  Жоқ, олар, ол деген сөздер зат есім емес, зат есімнің орнына
  жүмсалып түрған сөздер.
  
• 
  Сонымен қай сөз табы бастауыш болады екен?
  
• 
  Көбінесе зат есім бастауыш болады. Мен, сен, ол, олар деген
  сөздер де бастауыш болады, - деген сұрақтар арқылы
  оқушылардың өздерінің ой қорытындысын жасалуына мүмкіндік
  жасалады.
  

1. Творчестволық жұмыс. а) берілген сөздерге бастауыш тауып, сөйлем қүрайды. Бастауыштың қандай сұрақтарға жауап беріп тұрғанын айтады.

Үлгі: Жеміс пісті. He?

э) Сұрақтардың орнына бастауышты қойып, әңгіме құрайды. Бастауыштың астын сызады.

Сабақта

(Кімдер?) мектепке жиналды. (He) соғылды.

(Кім?) келді. (Кімдер?) орындарынан түрды.

(He?) басталды. Үйге берілген (не?) тексерілді.

(Кім?) тақтаға. (Кім?) қолына бор алды.

(Кім?) сөйлемді жазды.

Керекті сөздер берілмейді. Балаларға әңгіме мектеп өмірі жайында екені ескертіледі. Тиісті сөздерді оқушылар өздері табады.

2. Оқулықпен жұмыс. Оқулықтағы 322-323 жаттығулар орындалады. Сұрақ қойып, бастауыштарды табады.

Содан соң оқуылықтағы ережені оқушыларға бірнеше рет дауыстап оқытады. Оларға осында тәртіппен әңгіме әдісі арқылы тілдік фактілерді индуктивтік жолмен танытудың маңызы мынада:

1. 
   мұндай сабақ оқушылардың ойлау қабілеті мен
   байқағыштығын артырады;
   
2. 
   оқушы өз ойын жүйелі баяндап беруге баулиды;
   
3. 
   оқушының өз байқауы, дэлелдеуі бойынша дұрыс қорытынды
   шығаруға үйретеді;
   
4. 
   өз байқауы бойынша қорытынды шығару тиісті
   материалдарды талдауда оқушының үқыптылығы мен
   жауапкершілігін арттырады.
   

Оқушылар мұғалімнің жетекші сұрақтарының көмегімен Үйректер суда... дегенде ойдың аяқталмағандығын, бұл сөйлемде баяндауыштың жоқ екенін, айтылатын ой түсінікті болу үшін сөйлемді Үйректер суда жүзіп жүр деп айту керек екенін байқайды. Осылайша бірнеше сөйлемдердің мағынасы салыстырылады, сол арқылы баяндауыштың негізгі қызметі әцгіме әдісімен түсіндіріледі.

Оқушылардың баяндауыш жайындағы білімдерін бекітіп, тиісті практикалық дағдыларды меңгеруі үшін мынандай жұмыс түрлері жүргізіледі.

1. Оқулықпен жұмыс. Оқулықтағы 331-332 жаттығулар орындатылады. Оқушылар берілген баяндауышты қатыстырып сөйлем құрайды, баяндауыш, бастауыштарын табады, олардың қай сөз таптары екенін айтады.

2. Творчестволық жұмыстар. а) Баяндауышты тауып, аяқталмаған сөйлемдерді толықтырады. Баяндауыштың түсына сүрағын жазады. Бастауыш пен баяндауыштың байланысын сызықпен көрсетеді.

1. Бұлбұл бүтаққа ... .2. Орманда гүлдер ... . 3. Жанат кітапханаға .... 4. Қасым еденді ... . 5. Айжан тақтаны .... 6. Жауын қатты ....

Үлгі: Бұлбұл бұтаққа қонды (қайтті?)

э) Әр сөйлемдегі бастауыштарды баяндауыштармен қоса көшіріп жазып, олардың қай сөз таптарынан болып түрғанын айтады.

Балалар мектепке жиналды. Қарлы боран соқты. Шофер балаларды машинаға мінгізді. Сабақ сағат сегізде басталады. Алыстан дауыс еміс -еміс естіледі.

Үлгі: Балалар жиналды.

4. 
   Оқушылардың білім дағдыларын жинақтау мақсатында мынадай кеспе қағаздарымен жұмыс жүргізіледі.