130
131
2.Көсемше
-а,-е,-й,-ып,-іп,-п,
-қалы,-келі,-ғалы,-
гелі
(.....)келе, (.....)
(....)ойлап,(...)
(....) естігелі(..)
3. Есімше
-ған,-ша,-ше
(-ген)-дай (-дей)
-ған -да - де
(ген)-мен
-дықтан
Ған- діктен
(ген) сайын
Соң
Кезден
(шақта, уақытта)
-ған -ға шейін
(-ген + ге)
Бәрі
-ған +нан кейін
(-ген+
нен)
бұрын
(...)көргенше (....)
(.....)оқығандай(.....)
(.....)жазғанда (....)
(....) білгенімен(....)
(...) танығандықтан
(...)
(...)оқыған сайын (...)
(....)естіген кезде (..)
(....) келгенге
Шейін (..)
(....) айтқаннан
Бері (...)
4.Етістік негізді
Ысымен (-ісімен)
(..келісемін), (....)
Мысалдар (плакатқа жазылады)
1.Шартты рай. Арамыздағы асыл, адал, шынайы жолда жүрген
адамдарды біз айтпасақ, келешек ұрпаққа ұлтымыздың асыл
мұраларын кім жеткізе алады?
2.Көсемше. Зухра жеңгеміз қайтыс болған кезде үйіне кіріп,
Дінмұхамед ағамызға көңіл айттым.
3.Есімше тұлғалы. Сансыз тексерулерді Қонаев тоқтатқанша,
өз басымның да арыла алмағаны бар. Ал өмірден өткеннен
кейін,міндетті түрде арамызды ашып жатамыз.
5.Етістік. Ол асығыс кірісімен, жан-жаққа барлай қарап
шықты.Сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай
сөйлемдер саны жағынан екеу ғана емес, одан көп болуы мүмкін.
Ондай сөйлемдер көп бағыныңқылы сөйлемдер деп аталады.
Көп бағыныңқылы сөйлемдер
Жарыспалы көп бағыныңқылы Сатылы көп бағыныңқылы
*Жаңа сабақты алған білімдерін нақтылау үшін топтық
жұмыс жасаймыз. «Кемеңгер Қонаевтың «Өтті дәурен осылай»
кітаптарынан үш топ үш-үштен сөйлем тауып жазады.
* «Сабақтас» тақырыбындағы сөзжұмбақ шешу.
Қорытынды жасап, бекіту, бағалау. Үйге тапсырма беру.
М.НҰРСҰЛТАНОВА,
Федоровка жалпы орта білім беретін мектебі.
Батыс Қазақстан облысы,
Теректі ауданы,
Федоровка ауылы
ҚОС СӨЗДЕР. ҚАЙТАЛАМА ҚОС
СӨЗДЕР
(6-сынып)
Мақсаты: білімділік - оқушыларға қос сөз, оның түрлері,
қайталама қос сөздер жайлы толық мәлімет бере отырып,
олардың ой-пікірін қалыптастыру; дамытушылық-ой-өрісін,
ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту,
сөздік қорын молайту; тәрбиелік-ұқыптылыққа, сауатты қатесіз
жаза білуге, топтық жұмыстануғатәрбиелеу. Түрі: қалыпты сабақ.
Типі: жаңа білімді меңгерту. Әдіс-тәсілдері: түсіндіру, сұрақ-
жауап, талдау, тест, топтық жұмыс, джигсо әдісі, ББҮ (білемін,
білгім келеді, үйрендім). Көрнекілігі: қос сөздерге қатысты тірек-
сызбалар, слайдтар көрсету. Пәнаралық байланыс: әдебиет.
Сабақтың барысы: I.Ұйымдастыру бөлімі. Сыныпқа
кіріп, оқушылармен амандасу. Зейіндерін сабаққа аудару.
Қызығушылықты ояту.
Таңмен көзін ашады, әлемге нұрын шашады. (Күн)
Күн шуақтары сияқты бізден де жылылық, мейірімділік тарайды.
Оқушыларды ортаға шаттық шеңберіне шақыру. Оқушылар
шаттық шеңберіне дөңгелене тұрып, әрқайсысы бойындағы бір
жақсы қасиеттерін айтады, ал қалғандары бұл кезде «Өте жақсы
екен» дейді. Оқушыларға біріккен сөздер жазылған парақшаларды
үлестіріп, оларды екі топқа бөлу. Оқушыларға берілетін біріккен
сөздер:
1-топ: Тасбақа, қырықаяқ – зоологиялық атау, жәндіктер;
Қозыққұйрық, қырықбуын, күнбағар – ботаникалық атаулар,
шөп түрлері;
132
133
Ақсүйек, аққала – ойын атаулары.
2-топ.
Қызылқұм, Сарыағаш, Жезқазған – географиялық атаулар;
Боранбай, Ботагөз, Амангелді – кісі аттары
Жетіқарақшы, темірқазық – жұлдыз атауы.
II. Үй тапсырмасын тексеру, сұрау.
Үйге берілген тапсырма: қолғабыс, баспасөз, шетел, балықкөз,
түлкімұрт, тауықкөз, текесақал, бұзаубас, баукеспе, ұзынқол
сөздерін қолданып сөйлем құрау. (Үй тапсырмасы тексеріліп,
талданады, қорытындыланады) Білім тексеру. Тест (жазбаша)
1.Қандай сөздер кіріккен сөздерге жатады?
А) Темірқазық, Сарысу; Ә) биыл, жаздыгүні;
Б) ГАЗ-51, ТУ-154; В) бозторғай, қараторы;
Г) үлкен-кіші, аяқ-табақ.
2.Қос сөзді тап:
А) жетідей; Ә) бесеу;
Б) екі-үш; В) үш-ақ;
Г) төрт шақты.
3.Кіріккен сөздердің құрамындағы сөздер қандай өзгеріске
ұшырайды?
А) мағынасы толық сақталады; Ә) дыбыстық өзгеріске
ұшырайды; Б) сөз мағынасы кеңейеді; В) сөздер қысқарады;
Г) ешқандай өзгеріске ұшырамай, бір ұғымды білдіреді.
4.Бірге жазылатын сөзді көрсет:
А) күні бойы, әдемі қыз; Ә) жылы су;
Б) Талды қорған, сабақ кестесі; В) сынып бұрышы, кәсіп
Г) ит мұрын, түйе табан.
орын;
5.Біріккен сөздердің емлесін тап:
А) әрқашан бірге жазылады; Ә) қосымша арқылы жазылады;
Б) сызықша арқылы жазылады; В) үлкен әріппен жазылады;
Г) тіркесіп жазылады.
Оқушылар дәптерлерін бір-бірімен ауыстырып, тест
жауаптарын тексереді.
Тест жауаптары: 1-ә, 2-б, 3-ә, 4-г, 5-а.
III. Жаңа материалды түсіндіру.
Тақтаға күннің жадын, жаңа сабақтың тақырыбын жазу.
Екі топқа жаңа тақырып бойынша постер қорғатқызу.Джигсо
(қонаққа бару) әдісі бойынша оқушылар бір-біріне жаңа
тақырыпты түсіндіреді. Сөздердің қосарланып немесе қайталанып
айтылуынан жасалған сөздерді қос сөздердеп атаймыз. Сөздерді
қосарлап немесе қайталап қолдану жаңа сөз жасаудың бір жолы
болып табылады. Мысалы: Жан-жануар, адамзат анталаса, Ата-
анадай елжірер күннің көзі. Бұл сөйлемде жан-жануар, ата-анадай
дегендер—қос сөздер, олар жаңа мағына білдіріп тұр: жан-
жануар—бүкіл айналадағы, табиғаттағы жанды заттар; ата-анадай
ең жақын туғандар ата мен анадай деген мағынада, яғни шынайы
мейірімділік деген мәнде қолданылған.
Қос сөздер екі түрлі болады: қайталама қос сөздер және
қосарлама қос сөздер. Қайталама қос сөздер.
Бір түбірдің екі рет қайталануынан жасалған қос сөздер
қайталама қос сөздер деп аталады. Олардың жасалу жолдары
мынадай:
1) қосымшасыз және қосымшалы түбірдің түгелдей
қайталануы, мысалы: тау-тау астық, көре-көре көсем боласың,
сөйлей-сөйлей шешен боласың, т.б.
2) бір сыңары қосымшалы, бір сыңары қосымшасыз бір
түбірдің қайталануы, мысалы: көзбе-көз айтты, өз-өзінен қысылды,
т.б.
3) бір түбірдің әр түрлі қосымша жалғанып қайталануы,
мысалы: өзді-өзіне айтты, қолды-қолымен кепті, т.б.
4) екінші сыңары бірінші сыңарына еліктеу мәнінде
келіп, дауыссыз дыбыстан басталатын сөздің бірінші дауыссыз
дыбысының орнына және дауысты дыбыстан басталатын сөздің
алдына м, п дыбыстары қосылып жасалуы, мысалы: ет-мет, шай-
пай, түйе-мүйе, т.б.
