38
1914 ж. күз
Баянауыл. Мақсаты қаржы жинап, үлкен қалаға барып,
оқу оқымақ. Елде бала оқытып, елді оқуға, мәдениетке
талпындырмақ болды. «Шоң серіктігі» деген мәдени-
ағарту ұйымын құрады.
1914-1916 ж.
күзіне дейін
Семей. Мақсаты – орысша оқу, бірақ тиісті оқуға
білімі жетпейді, кісі жалдап оқуға қаржысы болмайды,
төменгі дәрежедегі оқуға жасы келмейді.
1916-1917 ж. Қатонқарағай, Зайсан жерлерінде бала оқытады. Сәті
түскенде оқытушы жалдап, орысша оқиды. Елде жүріп
«Кім жазықты?» деген өлеңмен роман жазады.
1917 жыл
наурыз
Томск қаласына келіп оқуға түседі. Пән сабақтарынан
басқа орыс тілі сабақтарына көңіл бөледі. Ресейде
Ақпан революциясы болады.
1918 жылы
Семей. Қазақ комитетінде қызмет істеп «Сарыарқа»
газеті, «Абай» жұрналына өлеңдер мен мақалалар
бастырады. «Алаш ұраны» «Таныстыру» сияқты
шығармалар туады.
Осы кезде
Баянауыл. Ауылда жатып, философиялық кітаптарды
оқып, білімін тереңдетіп, көзқарасын кеңейтеді. «Ке-
дей», «Адасқан өмір», «Айтыс» (аяқталмаған) поэма-
ларын жазады.
1919 жылы
«Социализм» (мақала), «Осы да әділдік пе?», «Неге жа-
саймын?», «Ғайса кім?» деген шығармаларын жазды.
Павлодарға келіп уездік революциялық комитеттің
бастығына жолығады, «Шідерті» деген жерге
революциялық комитеттің бастығы етіп жібереді.
Мұнда 2-3 айдан кейін ауруы меңдеп, төсек тартып жа-
тып қалады.
Ауырып жатып «Айтыс» поэмасын бастайды, бірақ
аяқталмай қалады.
21.05.1920 ж.
(27 жас)
Қайтыс болады.
ІІ. «Тағдырдың өзі берген куәлікті» деген айдармен
Сұлтанмахмұттың шығармашылық мұрасына талдау
жасаймыз.
13 жасында жазған өлеңі қалай аталады? («Секілді өмір
қысқа жарты тұтам»)
а) Қандай өлең түріне жатқызамыз? (өмірбаяндық)
ә) Ақын мақсаты не? («Өмір қысқа, оқып білім ал»)
2. Өзіне-өзі серт беріп жазған тағы қандай өлеңін білеміз?
39
(«Шығамын тірі болсам адам болып»)
а) Ақын мақсаты не? (Адам болу, жаман болмау, еліне
қолғабыс ету, надандықтан құтқару)
ә) Білім іздегенін қай сөзден көреміз? (Жарық сәуле қуған)
б) Көрде жату ненің белгісі? (надандықтың)
в) Күн алына ма? Күн арқылы ақынның айтпақ ойы (Оқу
оқып,білім алу, мақсатқа жету)
г) «Асылық емес» дегенді қалай түсінеміз? (Артық, бос,
жалған емес деуінен азамат ақынның іздену жолындағы зор
талабы, қиял-арманы көрінеді.
ІІІ. «Шәкірт ойы» өлеңі. Талдау.
Сұлтанмахмұт қандай ақын? (Сыршыл ақын, мақсаты –
оқу, білім алу)
Күнге ұмтылу нені білдіреді? (Қажымау, талмау,
еңбектену, мақсатына жету)
Өлең құрылысы: 8 буынды, 18 тармақты, 3 шумақты, аб,
аб шалыс ұйқас.
ІV. «Неге жасаймын?» (жатқа оқу).
Сусыз, шөлсіз тұманды күн адамға жақсылық әкеле ме?
Қасқыр мен қой дос бола ма?
Адал боп туып, арамдық жинасаң дұрыс па?
Тазарып жақсылыққа жету үшін көп уақыт керек.
Өмірі оқу іздеп, қиыншылыққа шыдап, алған бетінен
қайтпай, қайсар болды, соның барлығы – «өзі үшін емес,
кейінгіге қолғабыс тигізу».
Талай шаштар ағарар -а
Талай тәнді жер алар -а
Талай буын қуарар -а Шұбыртпалы ұйқас
Талай өмір суалар -а
V. «Бір адамға». 6 шумақтан тұратын бұл өлеңде дәуір
шындығын қарапайым сөзбен айта білген.
Неше адам қатысқан? (Шал мен ақын).
1914 жылы ел аралап жүріп, ақын Павлодар маңында атағы
40
жер жарған Шорман ауылына түседі. Байлығына мақтанған
әулет ата-тегінің патшадан алған шен-шекпендерін, езілген
халықтан жинаған қазына-мүлкін көрсетеді. Бай үйінің
асыл жиһаздарын көрген ақын
«Суреттер және көрдім жүзі жарқын,
Ойладым: «Оңдырған-ау баққан халқын».
Соншама құны толық бұлды түйме,
Артына қалдырмас па жақсы даңқын?!» деген.
Сырт қарағанда мақтау сияқты болғанмен, бұл өлең-
дердің астарында не жатыр?
(Ащы мысқыл, зілді кекесін, еңбекші халықты аяусыз
езген үстім тап өкілдерінің жиіркенішті қылықтары).
«Оңдырған-ау» деген сөз «оңдырмаған» деген мағынада
айтылған кекесін (ирония). Мысқылдап суреттеуді сатира
дейміз.
VІ. «Бір адамға» өлеңі туралы ақынға қандай баға
береміз? (Ақын ойының тереңдігі. Ақындық шеберлігі.
Сыншылдығы).
Көтерген тақырыбының өзектілігін, Шорман әулетінің
халыққа жасаған қиянатын Жаяу Мұса Байжанұлының «Ақ
сиса» әнін тыңдап баға береміз.
VII. «Өмірімнің уәдесі» (жатқа оқу).
1. Өлеңнің мазмұны не жайында? (Оқып білім алуға серт
етеді).
2. Тақырыбы не жайында? (Жастық шақта бәрін ұғып
үйренуге, еткен еңбекке сенуге, ақын болуға сенімі).
Ақынның айтқан ойы, ұсынар идеясы не? (Білім алып,
оған кездескен қиындықты жеңе білуге, еңбектен бақыт
жанатынын насихаттайды).
VIII. Сырласу бойынша диалог-жұрнал.
Ақын
Автормен сырласу
Шығармамен сырласу, ой, пікір
41
ІХ. Кеспе кәртішке
Өлеңнен үзінді
Қай өлең?
Көркем сөз
образдары
Болмаса толған айдай
балқып туған.
«Шығамын тірі болсам
адам болып».
Теңеу
Өлеңнен үзінді
Қай өлең?
Көркем сөз
образдары
Көргенде күміс кесе, алтын аяқ
Бір сөзді тамағыма қойдым таяп.
«Бір
адамға».
Эпитет
Өлеңнен үзінді
Қай
өлең?
Көркем сөз
образдары
Тәтті үміттің қиялы сәуле беріп,
Ұйықтатпайтын толқынның бәрін жойды
«Жас
жүрек»
Эпитет
Х. Тест сұрақтары:
1. Сұлтанмахмұт қай жерде, қай жылы туған?
а) 1892 ж. Торғайда;
ә) 1893 ж. Көкшетауда;
б) 1895 ж. Қостанайда.
2. Бала Сұлтанмахмұт алғаш сауатын кімнен ашқан?
а) молдадан; ә) әкесінен; б) орыс мектебінен.
3. Сұлтанмахмұт алғашқы өлеңін неше жасында
жазған, ол қалай аталады?
а) 15 жасында «Туған елінде»;
ә) 17 жасында «Шәкірт ойы»;
б) 13 жасында «Секілді өмір қысқа, жарты тұтам».
4. Сұлтанмахмұттың білім іздеп барған алғашқы
қаласы?
а) Семей; ә) Троицк; б) Баянауыл.
5. Сұлтанмахмұт еңбек жолын бастаған қазақ
баспасөзін ата:
а) «Таң» жұрналы; ә) «Қазақ» газеті;
б) «Айқап» жұрналы.
Достарыңызбен бөлісу: |
