Қазақ фольклорын зерттеу мәселелері: ХХ ғасырдың бірінші жартысы

КЕЛІСІЛДІ

Жауапты___________Н. Қ. Жүсіпов

ОҮЖжӘҚБ бастығы_______ А. А. Варакута 2012 ж. «____»____

Қазақ фольклорын таза ғылыми мақсатта, академиялық түрде зерттегендер де болды. Олар фольклорды барынша дұрыс жазып алуға, сұрыптап, жүйеге келтіруге, жарыққа шығаруға, ғылыми түрде талдап, зерттеуге күш салды. ХІХ ғасырдағы қазақ фольклорын зерттеулер, көбінесе жолжазба мен очерктер түрінде жүргізілді. Мұндағы ғалымдардың фольклор туралы ойлары жалпылама сипат танытып, көбінесе жол бойы жазылғандықтан, басқа елдерге таныстыру мақсатымен шектеліп отырды.

ХІХ ғасырдағы кейбір жинақтар мен зерттеулер ашық түрде таза отарлық-миссионерлік мақсат көздегені мәлім. Сол үрдіс ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде де байқалды. Айталық, А. Алекторов, Н. Катанов, Н. Пантусов пен А. В. Васильев жарияланымдары ғылымидан гөрі миссионерлік мақсат көздегені аңғарылады.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында фольклорды теориялық тұрғыдан зерттеу жұмысы Қазан төңкерісінен кейін қолға алына бастады. Бұл кезеңде фольклор мен әдебиеттің өзара байланысын, сондай-ақ қазақ фольклорының жекелеген жанрларын зерттеуге көңіл бөлу өсті. Кеңестік фольклористикада фольклор мен әдебиеттің өзара байланысына ерекше назар аударылды. Бұл мәселені зерттеу жұмыстарының негізі сонау 1920-шы жылдары қалана бастады. Сонымен қатар фольклордың теориялық мәселелері де зерттеле бастады. Мәселен, қазақ фольклорының әр түрлі жанрларының өзіндік ерекшеліктерін ажырату, саралау, сараптау т.б. жұмыстарының негізі қаланды. Көбінесе ертегілер, батырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары т.б. тәрізді фольклор жанрлары қарастырыла бастады.

Кеңес кезінде, идеологиялық мақсатта болса да, фольклорды зерттеу ісі кең жолға қойылды, фольклорды зерттеу ең алдымен оқу-ағарту проблемасына бағынышты болды. Бұл қатарда 1920-30 жылдары мақалалар, оқулықтар мен хрестоматиялар жарық көрді (А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Х. Досмұхамедұлы, М. Әуезов, С. Сейфуллин, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Ә. Марғұлан т.б.).

Ғалым А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» оқулығы (Қызылорда-Ташкент, 1926) негізінен алғанда, қазақ әдебиеті қисынына арналғанымен, онда сонымен бірге қазақ фольклортану ғылымына т.б. қатысты материалдар мол қамтылуымен де ерекшеленеді. Бұл кітап мәні хақында белгілі ғалымдарымыз: З. Ахметов, С. Қирабаев, З. Қабдолов, Ш. Сәтбаева, Р. Нұрғалиев, Ш. Ыбыраев, Б. Абылқасымов т.б. сараптаулары жарияланған-ды [1].

Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» атты кітабы әдебиет қисынына арналғанымен, онда қазақ фольклоры алғаш рет оқулық көлемінде зерттеліп, сипатталды. Оқулықта қазақ фольклорының эпос, ертегі, тұрмыс-салт жырлары т.б. тәрізді жанрлары алғаш рет іштей жіктеліп, олардың өзіндік ерекшеліктері, анықтамалары бірге берілді. А. Байтұрсынов оқулықтағы фольклорды тек мәтін ретінде ғана қолданбаған, сондай-ақ фольклорлық мәтінді өзінің тұжырымына, анықтамасына мысал ретінде алған [2]. Оқулық ішіндегі 15 тараудың «Ауыз әдебиеті» атты бір тарауы ғана фольклорға арналған. Фольклорға А. Байтұрсынов: «Жазу-сызу, өнер-ғылым жоқ анайы халықтарда жазба шығарма болмайды. Ондай халықтардың асыл сөздері анайы тілмен айтылған ауыз шығармалар болады. Сондықтан ондай асыл сөздер ауыз әдебиет, яки анайы әдебиет деп аталады», - деген дұрыс анықтама береді. Ахмет Байтұрсынов фольклорды сөз өнері деп біледі. Сондықтан ол сөз өнері адам санасының көрінісі болып табылатын ақыл, қиял, көңіл ұғымдарымен байланысты дейді де, соның бәрі тіл арқылы іске асатынын, сол себепті фольклор тілі де өзіндік сипатқа ие екенін айтады. Фольклорды да әдеби де шығарма дей отырып, оның тақырыбы, жоспары, мазмұны, түрі болатынына назар аудартады.

Фольклортанушы А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» (1926) кітабының «Ауыз әдебиеті» атты тарауында тұңғыш рет қазақ фольклортану ғылымы тарихында: фольклордың ішкі жанрлық жағдайы, сюжеті, бейнелер жүйесі, тақырыптық-идеялық ерекшеліктері, әрі фольклорлық жанрлардың іштей жіктелу шарттары, фольклордың атқаратын түрлі қызметтері хақында, фольклорға халықтың көзқарасы, фольклордағы тарих пен шындықтың арақатынасы т.б. - бәрі ғылыми жүйеге түсіп, теориялық тұрғыдан, тарихи-типологиялық зерттеу әдісі негізінде сараланған.

А. Байтұрсыновтың фольклорлық жанрларды жұмсалатын орнына қарай «сауықтама» мен « сарындама» деп 2-ге топтауы, өз кезегінде кейінгі зерттеушілерге осы мәселе төңірегінде әлі де іздену қажеттігін негіздеп бергені сөзсіз. Ал, батырлар жырында кездесетін батырлар бейнесін талдауы, жырдың орындалуы, жыршының рөлі т.б. – мұның бәрі А. Байтұрсынов мән беріп зерттеген аспектілер. Қазақ фольклорын оқулық көлемінде алғаш сипаттаған Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» – қазақ фольклортану ғылымының дамуына өлшеусіз үлес қосты.

Қазақ ауыз әдебиетін оқулық көлемінде зерттеп, сипаттау жөнінде 1930 жылдары көп жұмыстар атқарылды. Бастауыш пен орта мектептерге арналған бірнеше оқулық, хрестоматиялар баспадан шықты. Мәселен, осы орайда белгілі ғалымдар М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаев, Ө. Тұрманжанов, М. Қаратаев, Қ. Бекхожин, Қ. Жұмалиев, Ә. Марғұлан т.б. жазған, құрастырған оқулықтар мен хрестоматияларды атаған жөн. Мәселен, 1941 жылы қазақ ауыз әдебиеті туралы орта мектепке арналған оқу құралы басылды [3]. Бұл оқу құралын құрастырып, баспадан шығарған белгілі ғалымдар Қ. Жұмалиев пен Ә. Марғұлан еді. Оқу құралы авторлары жалпы фольклордың барлық жанры туралы жалпы түсінік беруді көздегені көрініп тұр. Мұнда фольклордың: тұрмыс-салт жырлары (жар-жар, сыңсу, беташар, қоштасу, естірту, жоқтау), айтыс түрлері (бәдік, жұмбақ т.б.), ертегілер, легендалар, батырлар жыры, лиро-эпос жырлары, тарихи жырлары төңірегінде жалпы мағлұмат берумен қатар, олардың өзгешелігіне, маңызына, ондағы берілген мәтіндердің тақырыбы, мазмұны, образдары, композициясы, стилі, тілі с.с. – бәрі алғаш оқулық көлемінде сипатталып кетеді.

Жалпы мұнда батырлар жырынан «Қобыланды», «Алпамыс», «Едіге» жырлары талданады. Бұлардың көркемдігі мен тілі, образдар жүйесі, композициялық құрылысы т.б. – бәрі де әдебиеттану талабы тұрғысынан қарастырылады. Бұл өзгешеліктер, негізінен, сол тұстағы ғалымдардың фольклорды көркем әдебиеттің бір саласы деп қарастырғанынан туындаған.

Бұл кезеңде тек оқу құралдары ғана шығып қойған жоқ. Сондай-ақ оқу хрестоматиялары да басылым көрді. Мәселен, М.Әуезовтің орта мектептің 6-класына арналған «Әдебиет хрестоматиясы» 1937 және 1938 жылдары екі дүркін жеке кітап болып басылған. Бұл екі басылымның арасында айырмашылық бар. Егер алғашында, яғни 1937 жылғы хрестоматияда, бар-жоғы 4 фольклорлық мәтін төңірегінде ғалым пікірі берілсе («Қамбар жырының қысқаша мазмұны», «Алдаркөсе», «Жиренше шешен», «Қожанасыр»), ал, кейінгі 1938 жылғы хрестоматияға тағы да үш нұсқа турасындағы пікірлері қосылып, бар-жоғы 7 сипаттама енген («Қырық өтіріктің мағынасы», «Қамбар жырының мағынасы мен түр ерекшеліктері», «Қобыландының Тайбурылы туралы»). Мұнда ғалым М.Әуезов фольклор ұғымына мынадай анықтама береді: «Фольклор деп- халық әдебиетінің ішіндегі ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ, тақпақ және неше алуан салтқа байланысты жар-жар, беташар, жоқтау, естірту, қоштасу сияқты жырларды айтады»,- дейді. Демек, ғалым фольклорды халық әдебиеті деп дұрыс анықтаған және оның ішкі жанрларын біршама дұрыс ажыратқан. Бұл атаулардың қазірде де қолданыста болуы – жас ғалым М. Әуезов қолданысындағы терминдердің өміршеңдігін көрсетеді.

ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлттық қазақ фольклортану ғылымының қалыптасуына өзіндік үлес қосқан. Ә. Бөкейханұлының әдебиеттану тұрғысынан жазылған еңбектері ғалым Д. Қамзабекұлы тарапынан жан-жақты қарастырылады [4]. Бұл зерттеуде Ә. Бөкейханұлының алғашқы еңбектерінің бірі ретінде «Женщина в киргизкой былине Кобланды» атты мақаласы сарапталған. «Туркестанские ведомости» газетінің бірнеше санында жарияланған. Ә. Бөкейхановтың әйгілі «Қобыланды» жырындағы әйел бейнесі» деп аталған мақаласы [5] белгілі ғалым С. Қасқабасов тарапынан жан-жақты талданып, сол кездегі қазақ фольклористикасы үшін аса маңызды бірнеше мәселе көтерілгенін жеріне жеткізе айтқан [6]. Өзінің мақаласында Ә. Бөкейханов қазақ тұрмысы мен мәдениетіне ислам ықпалының күшеюін, жырдағы әйелдер бейнесін талдау арқылы дәлелдеуге тырысқан. Ең алдымен ол халық шығармашылығын мазмұн мен пішін, түр жағынан әр түрлі болатынын айтады. Бұлардың біразы жиналса да, біразы әлі жиналмағаны, олардың о басында эпикалық пен лирикалық өлеңдерге жататыны сөз болады. Әрбір эпикалық та, лирикалық өлеңдер бойында айтушының субъективті ерекшеліктерін, яғни оның өмірге деген көзқарасы, арманы мен мақсаты т.б. аңғарылатыны да сөз болады. Және де осы қасиеттері үшін қазақтар өз өлеңдерін жоғары бағалайтыны да, бір де бір той, бір де бір ас жыршыларсыз өтпейтініне де автор дұрыс көңіл бөледі.

Одан әрі Ә. Бөкейханов тікелей «Қобыланды батыр» жырындағы әйелдер бейнесін талдаудан бастайды. Мұндағы Құртқаның өзі, оның шешесі Көктен кемпір бейнесінде шамандық түсінік молырақ сақталғандығы сөз болады. Мәселен, Құртқаның алда не болатынын күні бұрын болжай алатын қасиетін көне замандағы шамандық сананың жемісі деп қарастырған. Сонымен бірге Құртқа бейнесінде исламның тағдырға мойынсұну, күйеуіне қарсы шықпау туралы шарты да айқын көрінеді. Ендеше қазақ әйелдері тағдыры арқылы қоғамдағы көне саналардың бір орында тұрмай, өзгеру ерекшеліктерін т.б. алғаш сөз қылу – сол кездегі фольклортану ғылымы үшін үлкен жетістік болды.

Ә. Бөкейханов қарастырған негізгі аспектілер: эпостың тарихилығы, қазақ фольклорының түрлері, шығу мезгілі, жыршы мен оның шеберлігі, қоғамдық ой-сананың жырда көрініс табуы, бейнелер, олардың атқарған идеялық қызметі, үлгінің көркемдік ерекшеліктері т.с.с. – әлі де қазақ фольклортану ғылымында өз маңызын жойған жоқ, және сол дәуірдің жетістігі болып саналатыны сөзсіз. Кеңес үкіметі кезінде фольклорды зерттеу ісі кең жолға қойылды. Мәселен, 1925 жылы РКП(б)-ның Семей губерниялық комитеті Атқару комитетінің органы ретінде шығып тұрған «Таң» журналының 1-санында (119–120 б.) және 2– санында (115–118 б.) Мұхтар Әуезовтың «Қобыланды батыр» деп аталатын көлемді зерттеу мақаласы жарияланды. Мұнда автор эпос дамуында халық қиялы мен арманының атқаратын танымдық, тәрбиелік қызметтеріне баса назар аударған. Одан әрі ғалым жырдың түп негізін тарихи оқиғалармен салыстыра қарауға баса назар аударды. Мәселен, ғалым: «Қобыландының үлкен жорығы Қазан қаласына аттанудан басталады. Ел жыры Қобыландыны Қазан қаласымен соғыстырады. Қобыландының батырлық әңгімесі ел өлеңінде осы уақиғаның айналасында болады. Біз ел әңгімесінің осы жерін тарихтың қай кезіне келетінін тексермекшіміз», – дейді [7, 49 б.].

Міне, бұл тараптағы ғалым Мұхтар Әуезов пайымдаулары сол кездегі фольклортану ғылымында орын тепкен «тарихи мектеп» концепциясына негізделген. Бұл «тарихи мектеп» теориясы негізін ХІХ ғасырда ғалым В. Ф. Миллер қалады. Мұнда фольклор шығармаларының түп төркінін тарихтан іздестіру мәселесі тұрды. Біраз эпостық жырларға қарағанда сол тұста «Қобыланды батыр» үлгісі біраз зерттелді. Жоғарыдағы М. Әуезов мақаласынан бөлек, бұл жырды С. Сейфуллин, С. Мұқанов, А. С. Орлов, Б. Кенжебаев, Қ . Жұмалиев, М. Ғабдуллиндер де қарастырған [8]. Бұлар өздерінің еңбектерінде, көбінесе жырдың әдебиеттік жағын, – маңызын, көркемдік ерекшеліктерін қарастырды . Сондай-ақ олар жырдағы

оқиға, образдар жүйесі, жер-су аттары т.б. қай кезде, қандай тарихи кезеңге байланысты туды деген мәселелер төңірегіне ерекше көңіл аударды. Бұл мәселе бойынша алғаш пікір айтқан М. Әуезов жоғарыдағы еңбегінде «Қобыланды батыр» жырын XVI ғасырда туды дей отырып, дәлел есебінде, оқиға негізінде орыс патшасы Иван Грозныйдың Қазан қаласын 1552 жылы өзіне бағындыруы жатыр деген ұстанымын белгілейді. Кейіннен бұл пікірді С. Мұқанов пен Қ.Жұмалиев те өз еңбектерінде қолдап шығады. Алайда бұл пікірдің теріс екендігін М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев өздері де кейіннен анықтап берді. Ең алдымен Қобыланды жырындағы Қазан қаласын Иван Грозныйдың алуымен байланысты туды деушілік тарихи шындыққа жатпайтындығы ашылды. Батырлар жырында жер-су, қала аттарын қарап, белгілі бір тарихи дәуірді үнемі іздей беруге болмайды. Мұндай жер-су, қала аттары батырлар жырының қандай тарихи жағдайларға байланысты туғандығын көрсетерлік ғылыми дәлел болмайтындығы және де ондай әдіс халықтық мұраларды тексерудің әрқашан да ғылыми дұрыс жолы еместігі анықталды.

1930 жылдарда қазақ халық ауыз әдебиеті туралы ғылыми және ғылыми-көпшілік зерттеулер пайда болды. Сол тұста М. Әуезовтің «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» (1939). С. Мұқановтың «Батырлар жыры» (1939), Қ. Жұмалиевтің «Халық поэмалары» (1939), Ә. Марғұланның «Қазақ эпосын тудырған мотивтер» (1939), Б. Кенжебаевтың «Қазақтың халық эпосы туралы» (1939) туралы еңбектері жазылды. Зерттеулерде қазақ фольклорының тарихы, даму жолдары ғылыми тұрғыдан қарастырылады. Мәселен, Мұхтар Әуезовтың «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» еңбегі Леонид Соболевпен бірлесе отырып орыс тілінде жазылған. Алғашында Мәскеуде «Литературный критик» журналында (1939, № 10–11; 1940, № 1) жарияланды, кейін «Песни степей» атты кітаптың (Мәскеу. 1940) алғысөзі болып шықты.

Жалпы, М. Әуезов пен Л. Соболев бұл мақаласында халық ауыз әдебиетін негізгі бөлімдерге бөліп, оның әрқайсысын орынды сипаттап өтеді. Олар халық ауыз әдебиетін мынадай негізгі жанрларға бөледі: 1) халық поэзиясының шағын түрлері; 2) ертегі, аңыздар, мақал- мәтелдер, жұмбақтар; 3) батырлар жыры; 4) ғашықтық жырлары; 5) тарихи жырлар; 6) айтыс өлеңдері [9, 158–159 б.]. Негізінен алғанда қазақ фольклорын осылай етіп жанрларға бөлу қалыптасқан қағидаға айналып отыр.

М. Әуезов пен Л. Соболев осы мақалада халық ауыз әдебиетінің поэтикалық тіліне де арнайы тоқталып өтеді. Мақалада «жар-жар» бойында әрі фольклорлық театрдың, әрі айтыстың элементтері бар екеніне алғаш назар аударылуы авторлар пікірінің құндылығын арттырары сөзсіз. Қазақтың төл ертегілерін сөз еткенде, ғалымдар олардың мейлінше молдығына, бірақ бар нұсқаның ғылыми тұрғыда жазылып алынбағанына назар аудара отырып, оларды сол кездегі қазақ фольклорының ең аз зерттелген саласы деп қарастырады [9, 172–187 б.].

М. Әуезов пен Л. Соболев оларды жіктеп, талдау ісі әлі аяқталған жоқ дейді. Сол себепті мақала авторлары қазақ ертегілерін шартты түрде 5 топқа бөлген: қиял-ғажайып ертегілер, хайуанат жайындағы ертегілер, салт ертегілер, балаларға арналған ертегілер, аңыз ертегілер.

Міне, мұндағы ертегілердің алғашқы үш түрі- қазіргі таңдағы фольклортану ғылымында ертегілердің классикалық түрі болып табылады. Мәселен, бұған дейін ертегілердің қиял-ғажайып түрін қазақ фольклортану ғылымында ешкім ажыратпаған болатын.

Жалпы М. Әуезов пен Л. Соболев қазақ эпосын іштей дұрыс ажыратқан: а) батырлар жыры, ә) ғашықтық жырлары, б) тарихи жырлар [9, 188–205 б.] деп. Ғалымдардың ой-пікірлерінше, батырлар жыры, көбінесе сонау бір бағы заманда Орта Азияны, Қырым мен Еділ бойын жайлаған көшпелі тайпалар бастан кешірген нақтылы тарихи оқиғалардың поэтикалық көрінісі болып табылады дейді. Эпостық жырлардың шығу тегі сөз болғанда, олар тұрмыс-салт жырларының негізінде туды дегенді де айтады.

ХХ ғасырдың 30-шы жылдары жазылған бұл еңбек – қазақ фольклорының барлық дерлік жанрларын қамтыған тұңғыш көлемді мақала деуге болады. Әсіресе, қазақ ертегілерін іштей жіктей отырып, оларға алғаш анықтамалар берілуі, ерекшеліктері ескерілуі – бәрі, сөз жоқ, қазақ фольклортану ғылымының дамуына ерекше үлес ретінде бағалануға лайық.

С. Мұқанов та сол кезеңнің өзінде қазақ фольклортану ғылымына үлкен үлес қосқаны даусыз. Мұндағы Сәбит Мұқанов құрастырған «батырлар жырының» жеке жинақ болып шыққаны, жинақтың бір жанрға ғана арналғаны қазақ фольклортану ғылымының жеткен жетістігі екені сөзсіз. Алғысөз барысында фольклордың барлық дерлік жанрлары жан-жақты талдауға түсіп, өзіндік ерекшеліктері фольклорлық процесс негізінде қарастырылады. Сондай-ақ фольклорлық мәтіндер тарихи зерттеу әдісі негізінде қаралып, олардың эстетикалық қызметтері сараланады. Кейіпкерлері әдеби образ ретінде талдауға түсуі–бәрі, сөз жоқ, С. Мұқановтың қазақ фольклортану ғылымы қалыптасуына қосқан елеулі еңбегі екені анық [10].

1920-1950 жылдар аралығында жазылып, жарыққа шыққан Ә. Диваевтың, Ә. Бөкейхановтың, А. Байтұрсыновтың, М. Әуезовтің, Х. Досмұхамедұлының, С. Сейфуллиннің, С. Мұқановтың, Қ. Жұмалиевтің, Б. Кенжебаевтың, Ә. Марғұланның, Ә. Қоңыратбаевтың т.б.еңбектері фольклорды профессионалды талдады. Олардың ұтымды жақтары да, кемшіліктері де болды. Мысалы, фольклорлық шығарманы әдебиет деп ұғу, оны әдебиет талаптарымен талдады, фольклорлық кейіпкерді әдеби кейіпкер ретінде талдады, т.т.

Қазақ оқу орындарында т.б. оқулықтардың жетіспеуін ескеріп, сол олқылық орнын толықтыру мақсатында 1927 жылы Қызылорда қаласында ғалым М. Әуезовтің «Әдебиет тарихы» атты монографиясы басылды [11]. М. Әуезов фольклорды төртке бөледі: сыршылдық салт өлеңдері; әңгімелі өлеңдер; айтыс-тақпақ; ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ деп.

Ғалым тұрмыс-салт жырларын «Сыршылдық салт өлеңдері» деп түсінген. Оларды іштей үшке жіктеген: 1) Ел салтындағы шер өлеңдер (бұған жоқтау, естірту, қоштасу, көңіл айту түрлері енгізілген); 2) Дінмен байланысты өлеңдер (бұған наурызды, бақсылардың сарынын, жарапазанды жатқызады); 3) Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңі (бұған жар-жар, қоштасу-танысу, бет ашар түрлері алынған) деп. Бұлай тұрмыс-салт жырларын үшке бөлу үлгісі М. Әуезовке дейін А. Байтұрсыновта кездеседі. Тек А. Байтұрсыновта тұрмыс-салт жыры орнына «сарындама» ұғымы қолданылады да, оны іштей «салт сөзі», «ғұрып сөзі» «қалып сөзі» болып өзгеше бөлген (Әдебиет танытқыш. 1926.) Мәселен, А. Байтұрсынов «салт сөзіне» мақал-мәтелмен қатар, әдебиет жанрына жататын мысал түрін де жатқызған. Бұл арада фольклор мен әдебиет жанрларының ара-жігі ажыратылмағаны көрінеді.

Ал, басқа зерттеу еңбектерде кездеспейтін фольклордың естірту түрі осы кітапта алғаш сөз болуы, сөз жоқ, М. Әуезов еңбегінің маңызын арттырады. Осы монографиялық еңбек арқылы ғалым М. Әуезов қазақ фольклорын, оның жанрлық түрлерін алғашқылардың бірі болып жан-жақты талдайды. «Батырлар әңгімесі» деп ғалым ол кезде эпостық жырлады атаған. Эпостың ішінде батырлар жыры, ғашықтық пен тарихи жыр қарастырылған. Мұнда алдымен «Едіге», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Нәрікұлы Шора батыр», «Қамбар батыр», «Алпамыс батыр» тәрізді жырлардың қысқаша қарасөзбен мазмұны берілген. Одан әрі ғалым олардың әрқайсысының мән-маңызына жеке-жеке тоқталады.

М. Әуезовтің «Әдебиет тарихы» атты монографиясы ХХ ғасырдың бірінші жартысында жаңа ғана қалыптасып келе жатқан қазақ фольклортану ғылымында қазақ фольклорын зерттеудің т.б. бастау көзі болғаны анық. Бұл кітап ғалымның қазақ фольклоры тарихын жасау жолындағы тұңғыш талпынысы, әрі осы салада жазылған күрделі еңбек екені сөзсіз.

Белгілі қоғам қайраткері Х.Досмұхамедұлының қазақ фольклортану саласындағы еңбектері назар аударарлық. Х. Досмұхамедұлының фольклортану саласындағы оқшау тұратын еңбегі– «Қазақ халық әдебиеті» атты (1928) очеркі. Бұл очерк іспетті баяндама көлемі жағынан басқа зерттеу кітаптарына қарағанда аз көрінгенмен, маңыздылығы жағынан көтеретін жүгі мол болғандықтан, монография бөлімінде қарастыруды жөн көрдік. Х. Досмұхамедұлының «Қазақ халық әдебиеті» атты баядамасы ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Ташкенттен Қазақ жоғары педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде оқылды [12, 14–34 б.]. Мұнда ол халық ауыз әдебиетінің 47 түрін ажыратқан.Х. Досмұхамедұлы өзінің алғысөзінде қазақ фольклортану ғылымы алдында тұрған басты мақсат пен міндеттерін айқындап берерлік, қазақ фольклортану ғылымының бай тарихын жүйелі зерттейтін т.б. жоба-үлгісін ұсынады.

Х. Досмұхамедұлы қазақ фольклортанушы ғалымдары арасында алғашқылардың бірі болып қазақ фольклорының басылым көрген мәтіндерінің библиографиялық көрсеткішін жасауға да тырысты, яғни үлгінің қай баспадан, қай жылы, қай жерде және кімнің атынан басылым көрген тәрізді т.б. мағлұматтарды бір арнаға жинап, жүйелеуді мақсат еткенін көреміз. Х. Досмұхамедұлының фольклорды жіктеген кестесінде эпостық шығармалардың батырлық жырлар, тарихи жырлар және тұрмыстық жырлар түрлері дұрыс ажыратылған. Соңғысына, лиро-эпикалық шығармаларға: «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан», «Қозы Көрпеш–Баян сұлу» т.б. жырлары тұңғыш рет жатқызылып отыр.

Ғалым саралаған ырым, түс жору, дем салу, бал ашу, үшкіру тәрізді емшілік әдебиетке қатысты жақтары т.б. ұзақ уақыт фольклорды зерттеушілердің, фольклор үлгілерін жинаушылардың тарапынан тыс қалып келді. Ал, ғалым баяндамасында аңыз, шежіре, батырлық жырлар, ғашықтық жырлар мен айтыс ұғымдарына қатысты толыққанды анықтамалар берілмесе де, сол жанрларға мысал ретінде келтірген фольклор үлгілері [12, 26–28 б.] қазіргі фольклортану ғылымы талабымен қарастырғанда, сол фольклорлық жанрларға дәлме-дәл келуі т.б. – бәрі Х. Досмұхамедұлының өз алдына қойған мақсаты мен түпкі ойының дұрыс екендігін дәлелдейді.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Халел Досмұхамедұлы «Қазақ халық әдебиеті» атты очеркісінде алғаш рет қазақ фольклортану ғылымының бай тарихын жүйелі зерттейтін жоба-үлгісін жасады. Ғалым өз еңбегінде өзіне дейінгі еңбектерді міндетті түрде қарастырған. Сол арқылы ғылыми еңбек жазудың алғышартын орындаған. Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетін сөз өнері деп қана қоймай, сондай-ақ халықты танудың әрі этнографиялық, әрі тарихи дерек көзі ретінде дұрыс бағалаған. Ол қазақ фольклортанушы ғалымдары арасында алғашқылардың бірі болып қазақ фольклорының библиографиялық көрсеткішін даярлады. Фольклорды зерттеумен қатар Х. Досмұхамедұлы олардың орындаушыларына да алғаш назар аударды, жүйеледі. Ғалым саралаған ырым, дем салу, үшкіру, бал ашу, түс көру, қарғыс сияқты фольклор түрлері ұзақ уақыт фольклортанушылардың, фольклор үлгілерін жинаушылардың тарапынан тыс қалып келуі, – бәрі ғалым Х. Досмұхамедұлы еңбегінің маңыздылығын арттырады.

Қазан төңкерісінен кейінгі Кеңес үкіметі дәуірінде 1932 жылы «Қазақстан» баспасынан Сейфолла ұлы Сәкеннің «Қазақ әдебиеті» атты бірінші кітабы (Билер дәуірінің әдебиеті) шықты [13]. Жалпы С. Сейфуллин бұл кітабында ел басқарған хандар, сұлтандар, билер, байлар, батырларды сол дәуірде көсемдік қылған үстем таптың өкілдері ретінде қарастырды. Сондай-ақ бұл дәуір тудырған деген нұсқаларды билер дәуірінің әдебиеті деп те атайды. Еңбекте С. Сейфуллиннің фольклордың ауызекі даму ерекшелігін дұрыс айқындаған. Жалпы С. Сейфуллин фольклорды: эпос, ертегі, тұрмыс-салт жырлары т.б. деп жүйелеген. Егер қазақтың тұрмыс-салт жырларын М. Әуезов сыршылдық салт өлеңдері деп қарастырса, С. Сейфуллин салт өлең-жырлар ұғымында алған. Мұндағы қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдеріне М. Әуезов (Әдебиет тарихы, 1927) жар-жар, қоштасу-танысу, беташар үлгілерін жатқызса, С. Сейфуллин зерттеуінде бұлардың қатары, сондай-ақ тойбастар, сыңсыма, жұбату-үгіт, айт келін түрлерімен толықтырылғаны көрініп тұр. Ал, дінмен байланысты өлеңдер деп М. Әуезов бақсы сарынын, жарапазанды атаса, ал С. Сейфуллин бұларды ескілікті дін салтынан туған дей отырып, олардың қатарына, сондай-ақ шақыру, арбау, байлау, күн жайлату, бұлт пен жауын шақыру, бәдік т.с.с. түрлерін жатқызған. Ал, мұндағы фольклордың шақыру, арбау, бәдік түрлері Х. Досмұхамедұлы еңбегінде (Қазақ халық әдебиеті, 1928) ғана кездесуі т.б. . – бәрі де осы монографиялық еңбекті жазу барысында С. Сейфуллин жоғарыда аты аталған М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы еңбектерін бірін-бірі толықтыру үшін алғанға ұқсайды. Дегенмен С. Сейфуллин еңбегінде фольклордың алғаш рет күн жайлату, бұлт пен жауын шақыру түрлерінің ажыратылуы, сөз жоқ, фольклортану ғылымының жетістігі болып табылады. Сондай-ақ С. Сейфуллин ажыратқан Шопан атаға, Жылқышы атаға, Ойсыл қараға, Зеңгі бабаға, Сексек атаға арналған жануарлар турасындағы жыр үлгілері де– алғаш зерттеушілер назарына ұсынылғаны, сөз жоқ, ХХ ғасырдың 30– шы жылдарындағы қазақ фольклортану ғылымы жеткен жетістігі болды.

С. Сейфуллиннің жан-жақты қарастырған фольклор жанры . – ол эпос. Мұндағы С. Сейфуллиннің «жырлы әңгімелер» дегені («Қозы Көрпеш-Баян», «Қыз Жібек») қазақтың лиро-эпостық жырларын, яғни ғашықтық эпосты сөз етіп отырған. Ал, батырлар жыры қатарында: «Едіге батыр», «Алпамыс», «Шора батыр», «Қамбар батыр», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын» т.б. үлгілері қарастырылған.

Ғалым С. Сейфуллиннің «Қазақ әдебиеті» атты кітабының (1932 ж.) қазақ фольклортану ғылымының біртұтас жүйеге келтірілмеген заманында алғашқылардың бірі болып фольклор жөніндегі күрделі ізденістерді әрі тарихи, әрі әдеби жағынан қарастырып, бір жүйеге келтіруге тырысқан еңбектердің бірі екендігі күмәнсыз. Ендеше ХХ ғасырдың отызыншы жылдардағы қазақ фольклортану ғылымының негізін қамтуда С. Сейфуллин еңбегінің өзіндік орны елеулі екені даусыз.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ фольклорын іштей сала-салаға бөле отырып, жанрлық ерекшеліктеріне қарай тұңғыш зерттеу істері осы М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы, С. Сейфуллиндер тарапынан жазылған монографиялық еңбектерде (Әдебиет тарихы, 1927; Қазақ халық әдебиеті, 1928; Қазақ әдебиеті, 1932) алғаш сөз болады. Бұл еңбектерде халық ауыз әдебиетін жанрға бөлу жөніндегі мәселені алғаш рет қазақ халқының тарихымен байланыстырды. Аталған зерттеулерде алғаш рет қазақ фольклорының жанрлық түрлері толықтай ажыратылып, олардың әрқайсысына анықтамалар, сипаттамалар берілді, шамасынша өзіндік ерекшеліктері де сөз болды. Бұларда берілген фольклорлық мәтіндер, негізінен, әдебиеттану ғылымы талабы бойынша қарастырылды. Талдау барысында мәтіннің мазмұнына, кейіпкерлеріне, оқиғасына, көркемдік ерекшеліктеріне назар аударылды. Әсіресе, эпостық жырлар сөз болғанда, көбінесе олардың бойынан жер-су, қала аттарын, тарихи кейіпкерлерді, тарихи оқиғалардың іздерін жалпы тарихтан іздестіру басым болды. Демек бұл еңбектерде орыс тарихи мектебінің әсері басым болғаны анықталады. Ал, бұлай фольклордан тарихи оқиғаның ізін іздеу дұрыс еместігі, тек оның іздері тарихи жырда ғана сақталатыны кейінгі зерттеулерде ғана айқындалады. Жалпы бұл монографиялық еңбектерде фольклорды қазақ әдебиетінің бір ажырамас бөлімі ретінде қарастыру басым болды, фольклорды, көбінесе сөз өнері деп бағалады.

ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклортану ғылымы дегенде, 1948 жылы Алматыда Қазақ ССР Ғылым академиясы баспаханасында жарық көрген Тіл және әдебиет институты даярлаған «Қазақ әдебиетінің тарихы» (1 том, Фольклор) атты ұжымдық еңбекке [14] алдымен назар аудартқымыз келеді. «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томы отызыншы-қырқыншы жылдарда халық ауыз әдебиетін жинау, зерттеу саласында істелген жұмыстардың қорытындысы есепті болды. Бұл еңбек осыған дейін жазылған жеке зерттеулерді жинақтай отырып, халық ауыз әдебиетінің көптеген мәселелерін көтеріп, тың пікірлер айтты. Мәселен, бұл кітапта жаңадан историографиялық бөлім жазылды. Көптеген тарауларға библиографиялық көрсеткіштер берілді. Онда маңызды деген қолжазбалар, зерттеу еңбектер пайдаланылды. Атап айтқанда, Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл мен әдебиет институтының қолжазба фондысы барынша қамтылды. Авторлар коллективі бұрын жазылған зерттеу еңбектердің кем-кетігін еркін түрде еске алып, белгілі бір жырдың нұсқаларына сипаттама беріп (батырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары жайындағы тараулар), халық ауыз әдебиетінің әрбір жанрындағы шығармалардың тақырыбын, кейіпкерлер тобын белгілеп, басты-басты образдарына талдау жасаған. Кітаптағы тұрмыс-салт жырлары, ертегілер, айтыс (М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаев) жұмбақтар (Ә. Марғұлан), кеңес фольклоры (Е. Ысмайылов) атты тараулар жаңадан зерттеу нәтижелері еді. Ал, шешендік сөздер (Ә. Мәметова) мен қазақтың халық ауыз әдебиетіне қысқаша историографиялық шолу деген бөлімдер жаңадан жазылды.

Еңбекте Ш. Уәлиханов, В. В. Радлов, Г. Н. Потанин, Ә. Диваев, М. Ж. Көпеев т.б. еңбектерінің сарапталуы т.с.с. құптарлық іс. Бұлардың әрқайсысының қысқаша өмірбаяндық деректері, қазақ фольклорын жинаудағы, жариялаудағы, зерттеудегі еңбектері т.б.- бәрі алғаш историография деп қарастырылды.

Кітапта салтпен байланысты өлеңдерді, яғни тұрмыс-салт жырларды. Фольклордың ұсақ түрлері дей отырып, Б. Кенжебаев оны іштей төртке жіктеді. 1) мал шаруашылық туралы өлеңдер; 2) дін салт өлеңдері (наурыз, бақсы сарыны, бәдік, арбау, жалбарыну, жарапазан); 3) үйлену салт өлеңдері (әдет, салт, тойбастар, жар-жар, сыңсу-жұбату, бет ашар); 4) мұң, шер өлеңдері (қоштасу, естірту, көңіл айту, жоқтау) т.б.

Еңбекте ертегілер де қарастырылған. Оның фольклордың қара сөзбен айтылатын ерекше мол түрінің бірі, халықтың ауызша айтылатын көркем әңгімесі екендігі, ертегіні айтушыны ертекші дейтіні; «ерте, ерте, ертеде» деген тәрізді көпке ортақ, ерекше өлеңше бастауымен келетіні; ертегіні жұрт қолы боста, қыстың ұзақ кештерінде тыңдағыш болатыны; ертегінің фольклордың ішіндегі қоғамдық, тарихтық маңызы мол халық шығармасының бір түрі екендігі; ертегіні туғызатын . – халықтық өмір, тірлігі үшін әрекет етуін бейнелейтін өнімді ойы екендігі – бәрі М. Әуезов тарапынан дұрыс қамтылған.

Сонымен қатар фольклорды жіктеуде ғалым М. Әуезов дүние жүзінің фольклористері қолданып отырған бір классификацияны фин фольклортанушысы Антти Аарне жасағанын; бұл сияқты ғылымдық әдіс, ертегіні салыстырып тексеру, талдау жөніндегі өнімді әдіс- әлемдік фольклортану ғылымына ортақ әдіс болып табылатынын; бұл әдістің елеулі кемшіліктері де бар екендігін, әсіресе, ертегі сюжеттерін белгілі жанрларға қосудың даулы пікірлер туғызатынын; сюжет мотивтерінің тек құрылыс ұқсастығы, сыртқы пішіні ғана ескеріліп, ал ішкі мазмұнына бойламау, баға бермеу жағы болатынын дұрыс ескерткен. Бұл қазақ фольклористикасы үшін бірінші рет айтылған үлкен жаңалық болды.

Ғалым Қ. Жұмалиев қазақ халқының ауыз әдебиеті еліміздегі бай әдебиеттің бірі десе, оның ішіндегі ең көбі де, көлемдісі де мол мазмұнды, көркемінің бірі батырлар жыры деп атап көрсетеді. Ғалым батырлар жырын тарих деп қарауға болмайтынын, онда тарихпен бірге халық қиялы тудырған көп жайлар қосылатынын, мұнда көріктеу әдістерінде ақиқат шындықтан гөрі ертегілік әсірелеу, үлгі өрнектер басымырақ болатынын т.б. . – бәрін дұрыс айқындаған.

Ғашықтық тақырыбына құрылған қазақ жырлары сюжеттері көптігіне; бірқатары ерте заманнан бері жасалып, халық аузында сақталып келе жатқанына ғалым М. Әуезов көңіл бөледі. Олардың қазақ елінің шаруашылық, қоғамдық тұрмысының әр дәуірдегі өзгешелігінен туғандығын ескертеді. Жырлардың қысқаша мазмұны берілумен бірге олардың әр нұсқасы өзара салыстырылып, өзгешеліктері мен ұқсастықтары ескеріледі, ондағы бейнелер азды-көпті талдауға түседі, жыр бойында кездесетін халықтың әдет-салттары т.б. сарапталынады, үлгінің тақырыптық-идеялық жағы композициясы, көркемдік ерекшеліктері де т.б. сөз болады. Сондай-ақ жырда тұрмыс-салт өлеңдерінің қоштасу, естірту, жоқтау, арыздасу сияқты түрлерінің көп кездесетіні т.с.с. ескертілген.

Жалпы Қазан төңкерісінен кейінгі қазақ халық ауыз әдебиетінің кештеу қарастырыла бастаған саласы шешендік сөздер болды. Халықтың ғасырлар бойы жасаған шешендік сөздерін кім айтқанын, қай заманда пайда болғанын, ол үлгілердің де ауыздан-ауызға көшетінін, олардың халықтың өзімен бірге өмір сүретінін, көбінің ұмытылып жоғалатынын, бірқатары заманына сай жаңа мазмұн, жаңа пішін алып, құбылып өзгеретінін, т.б. – бәрін ғалым Ә. Мәметова дұрыс айтқан.

Сөз жоқ, қазіргі қазақ фольклортану ғылымы тұрғысынан қарағанда, фольклордың әрі жиналу, әрі жариялану, әрі зерттелу тарихына қатысты толып жатқан мәселелері толық шешімін тауып, қамтылмағанын атап өтеміз. Бұлай зерттеу ол заманда мүмкін де емес еді. Оның үш себебі бар: бірі – қазақ фольклортану ғылымының енді ғана қалыптаса бастауы; екіншісі – сол кездегі фольклорды зерттеген ғалымдардың арнайы фольклортанушылық білімінің аздығы; үшіншісі – Кеңес үкіметі тұсында белең алған «кеңестік идеология» құралдарының, яғни «тап тартысы», «әдебиеттің партиялылығы», «маркстік – лениндік», не «лениндік-сталиндік» ұстанымдар бүкіл ғылым, мәдениет т.б. атаулыға тұсау болып, өзіндік дамуына кедергі жасады.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысының соңына қарай қазақ фольклорының барлық жанрлары жан-жақты, жеке-жеке салаларға бөлініп, әрі кең, әрі терең, әрі академиялық түрде талданды. Бұл еңбекте қазақ фольклорының барлық жанры қамтылған. Оларды авторлар тұңғыш рет тарихи шығу мезгіліне қарай орналастырған – бұл сол кездегі үлкен жаңалық еді. Ең көне деп тұрмыс-салтқа байланысты жанрлар есептеліп, мал шаруашылығына, діни нанымдарға қатыстылары қарастырылған. Әсіресе, қазақ фольклорының: ертегі, салт жырлары, батырлар жыры, ғашықтық жырлары, тарихи жырлары, айтыс т.б. жанрлары бұл еңбекте тек әдебиеттану тұрғысынан емес, сондай-ақ алғаш рет фольклортану тұрғысынан сарапталуы қазақ фольклортану ғылымының түрлі қыспаққа қарамай даму үстінде болғанын дәлелдейді. Демек фольклорлық мәтіннің жиналу, жариялану тарихына қатысты ғылыми түсініктемелердің берілуі; әр тақырып төңірегінде қарастырылатын әдебиеттер тізімі көрсетілуі; мәтін нұсқаларының сюжеті, кейіпкерлері, олардың іс-әрекеттері, тілі, стилі т.б. жағынан салыстырыла қарастырылуы т.с.с. – бәрі де фольклордың фольклортану тұрғысынан қарастырылғанын танытса, ал әр нұсқаның тақырыптық-идеялық негізі, сюжеті, композициялық құрылысы, бейнелері, көркемдік ерекшеліктері т.б., көбінесе кеңестік жүйе талабына бағындырылып, маркстік-лениндік әдебиеттану талабы тұрғысынан сарапталу да орын алғанын көрсетеді. Ал, еңбектегі қолданылған зерттеу әдістеріне келсек, көбінесе салыстырмалы зерттеу әдісі мен тарихи зерттеу әдісі қатар қолданылғаны ажыратылады. Сондай-ақ фольклордың: әрі фольклортану ғылымының, әрі әдебиеттану ғылымының, әрі лингвистиканың, әрі этнографияның, әрі ономастиканың, әрі география т.б. ғылымдарының дерек көзі ретінде қарастырудың біршама орын алғанын да қазақ фольклортану ғылымының сол кезеңдегі елеулі жетістігі ретінде бағалауымыз керек. Диссертацияда мұның бәрі жан-жақты қарастырылған.

1. 
   
   жүктеу 1,32 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: