Қазақ фольклорын зерттеу мәселелері: ХХ ғасырдың бірінші жартысы

1939 жылы Алматы қаласында С. Мұқанов құрастыруымен латын әрпінде «Батырлар жыры» жинағының бір томы жарық көреді. Жинақ басы «Батырлар жырының әдебиеттегі орны»- деп аталған С. Мұқановтың алғысөзімен басталады. Оның өзі іштей 8 бөлімге ажыратылған, әрқайсысында белгілі бір мақсат көзделгені анық. Мәселен, бірінші тарауда [120, 5-6 б.] Қазақстан халық әдебиетінің ұлттар мәдени қазынасындағы ең қымбат мүліктерінің біреуі екендігін дәлелдеу орын алған.

Міне, мұнда С. Мұқановтың халық әдебиеті дегені фольклор екені анық. Алғысөзде С. Мұқанов фольклордың: ертегі, мақал, жұмбақ, жаңылтпаш, тұрмыс-салт жырлары, эпостық жырлары т.б. тәрізді жанрларын қарастырған. Ал, фольклордың ұшан теңіздей мол екендігіне, ол теңіздегі түрлі қайнар көздері болатынына, ол өз кезегінде қоғамның көп заманғы тарихымен ұштасып жататынына назар аударуы т.б. - бәрі ғалымның фольклорға тарихи көзқараспен қарауынан туындаса керек. Мәселен, ол ертегі жанры туралы мынадай пікір айтады: «Ертегі: құсқа қарап адам ұшуды қиял етеді, балыққа қарап жүзуді қиял етеді, алысқа қарап сөйлесуді қиял етеді, осы сықылды қиялдардан «кілеммен ұшу», «су астына отау тігу», «сиқырлы тіл – сыммен алыстан сөйлесу» тәрізді ертегілер туады»,- деуінен [120, 5 б.], ертегі жанрының басқа да фольклорлық жанрлардан басты ерекшелігі халықтың ерекше қиял - арманы мен шындықтың арақатынасында жатқанын дұрыс анықтаған. Сондай-ақ С. Мұқанов ертегінің шыққан дәуірін, оны шығарған адамның кім екенін дәлдеп белгілеу қиындығына, ертегіде адам қоғамының өмір сүру дәуірінің өткен өмірі бар екендігіне т.с.с. назар аудартады. Осы орайда С. Мұқанов фольклорды кәрі әдебиет деп қарастырады. «Кәрі әдебиеттің» бір түрі ретінде мақалада – қоғамның тұрмыс тәжірибесінен тапқан шындығы жатуы жөніндегі құнды пікірі орын алған.

Одан әрі С. Мұқанов қазақтың халық поэзиясына тоқталмас бұрын белгілі ақын Абайдың: «Туғанда дүние есігін ашады өлең, // Өлеңмен жер қойнына кірер денең»,- деген философиялық өлең жолдарын келтіре отырып, фольклордың бір арнасы ретінде шілдехана үстінде айтылатын ән-күй ерекшеліктеріне тоқталады: мұндай өлеңнің қазақ тұрмысының шындығына сүйеніп шығарылатындығына; бала туған соң үш күн ұдайымен жастардың түнде жиналып, шілдеханада күзете отырып ән-күй айтатынына т.с.с. көңіл бөлген.

Сондай-ақ жоқтау жырларының ерекшеліктері де сөз болады: ескі ауылдың әдетінде өлген кісіні әйелі, қарындасы, шешесі, келіні жоқтайтыны; жоқтау басы өлер адам соңғы демін алмай тұрып, көзін ақтық жұмбай тұрып басталатыны т.с.с. айтылады. Осы туу мен өліктің екі арасы қазақтың фольклорында өлең мен әннен үзілмейтініне назар аударта отырып: қыз ұзатарда «аужар», яғни «жар-жар» орындалатыны; келіншек түскенде «бет ашар», «айт келін» айтылатыны; мал мен адам ауырса бақсылар өлеңмен, әнмен зарнап емдейтіні; өлікке көңіл әнмен, өлеңмен айту да болғаны, бұрынғы заманда жастардың, балалардың ойын-сауығы өлеңмен, әнмен өтетіні де біраз қамтылған. Демек қазақтың тұрмыс-салт жырларына жататын бөбек, жар-жар, бет ашар, айт келін, жоқтау, көңіл айту т.с.с. түрлерінің халық арасында жалпы орындалу ерекшеліктеріне де сипаттама берген.

Жинақта фольклордың ұсақ жанрларына да көңіл бөлген. Фольклордың бұл түрлерін белгілі фольклортанушы: В. Радлов, Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Ж. Шайхулисламов т.б. жинағандығы сөз болады. Дегенмен бұлардың жинағаны үлкен теңіздің бір құйылысындай дей отырып, жиналып басылған халық әдебиетінен халықтың аузында жиналмай жүргені анағұрлым көп екендігіне баса назар аудартады.

Жинақта одан әрі [120, 7-9 б.] қазақ халық әдебиетінің тек ұсақ жанрлармен ғана бітпейтіні ескертіліп, сондай-ақ ондаған сюжетті ұзақ поэмалар бар екені діттеледі. Оларды іштей үш топқа бөледі. Бұл жерде айтылатын нәрсе «поэма» деген терминнің қазіргі «эпос» деген терминдік атаудың орнына жұмсалғаны. Бұл жағдай ғалымдардың фольклорға әдебиеттанушы тұрғысынан келгенін, «эпос» ұғымы мен әдебиеттегі «поэма» жанры теңестіріліп қолдануы көрінеді.

Қазан төңкерісіне дейінгі ғалымдар қазақ фольклортану ғылымына қатысты ғылыми терминдерді қалыптастыруды қолға ала қоймаса да, ал Қазан төңкерісінен кейінгі Кеңес үкіметі тұсындағы фольклортанушы ғалымдар қазақ фольклорына терминдік атауларды іздестірумен шұғылданды. Әрине бұл ізденістің бәрі бірдей нәтижелі болмаған. Оның үстіне қазақ филологиясында фольклортану жеке ғылым ретінде көп уақытқа дейін танылмады. Мұның себебі, біріншіден, ғалымдардың арнайы фольклортанушылық білімі болмауымен түсіндірілсе, ал бұл өз кезегінде фольклордың өзіндік ішкі жанрлық т.б. ерекшеліктерінің ескерілмеуіне әкелді. Екіншіден, осы себеп ғалымдардың фольклорды тек әдебиеттану тұрғысынан ғана бағалауға, қарауға, ескеруге, талдауға т.с.с. әкелгені сөзсіз.

С. Мұқанов «әдет-ғұрып поэмалары» қатарына «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан» жырларын т.б. қосумен қатар, белгілі «Бозжігіт», «Мұңлық-Зарлық» т.с. қисса-дастандарды да кіргізген. Сондай-ақ С. Мұқанов бұрынғы кездің өзінде батырлар жырын ғылыми тұрғыда зерттемеген күннің өзінде геройлық эпос пен тарихи эпос түрінде екі жүйеге бөлініп келгенін айта отырып геройлық эпостың («Едіге», «Қобыланды», «Сайын», «Тарғын», «Қамбар», «Ер Көкше» т.б.) нақтылы тарихпен байланысы аз, елдің ертегі қиялынан туған деп түйіндейді. Ал, тарихи эпосты («Орақ-Мамай», «Ер Есім», «Қабанбай», «Кенесары-Наурызбай», «Бекет» т.б.) қазақ елінің әлеуметтік тарихының белгілі сатысында болған белгілі тарихи оқиғамен байланысты қарастырған: «Мәселен: Едіге, Қобыланды, Шора, Қамбар, Ер Көкшелер тарихта анық болған, біразының оқиғасы, күресі айқын адамдар боп табылып отыр. Тарихтық жағынан беті айқындалмаған батырлар: Сайын, Тарғын, Алпамыс сияқтылар. Олай болса, ертедегі батырлармен бертіндегі батырлардың арасына шек қою өте шартты болу керек... Ескі дәуірлердің батырлары туралы шығарылған поэмалардың оқиғасы ертегілеу болып айтылады. Мәселен Қобыланды батырдың Тайбурыл деген атының ұшқан құстан жүйрік болуы шындыққа жатпайды. Махамбет пен Бекеттің аттарында мұндай «қасиет» кездеспейді. Махамбет, Бекеттердің батырлығы, аттарының жүйріктігі ақылға сыятын шындыққа жанасатын оқиғалар. Ерте заманның батырларының қайраты шындықтан асыңқырап жатады. Мұндай айырмашылықтың болуы XIV-XV ғасырда Едіге мен ХІХ ғасырда жасаған Махамбеттің тұсындағы қазақ елінің дүниетануы екі сатыда болғандықтан болуы тиіс»,- деуінен [120, 8 б.], біз ғалымның, негізінен, эпос жанрын қарастырғанда тарихи талап тұрғысынан келіп, олардың батырлар жыры мен тарихи жырларға тән өзіндік ерекшеліктерін дұрыс ажыратқанын көреміз.

Одан әрі С. Мұқанов батырлар жырларына тән ортақ ерекшеліктерге де тоқталады. Бірінші ерекшелік, бұл батырлардың көпшілігі әке-шешесі қартайған кезде, балаға зарыққан кезде дүниеге келетіні; жырда кездесетін «Қайып-ирен, қырық шілтен, Баба түкті шашты Әзиз, Хазірет, Қыдыр, Ілияс т.б.» сықылды әулиелердің балаға зарыққандарға дұғасы тиіп, есіркеуі, тілегі қабыл болуы т.б. – бәрі Ісләм дінінің әсерінен туындаған деген пікір айтады. Екінші ерекшелік ретінде, батырлардың көпшілігі бала кезінен ақылды, қайратты, өжет т.с.с. боп келетіні ескертіледі. Үшінші ерекшелік- батырлардың көбінің сенімді екі серігі болатынына назар аударылған. Бірі – сүйген әйелі болса, екіншісі – астындағы сенімді тұлпары екендігі аталады. Ал, төртінші ерекшелікке, батырлар жырының, көбінесе оқиға сюжеті бірыңғай болатынына да зерттеуші көңіл бөледі. Батыр жауға аттанғанда, артында қалған үй ішінің басына ауыр қайғы туатыны; сыртқы жауын жеңіп келген батыр нақ қиын жағдай үстінде үй ішін, әсіресе сүйген жарын құтқарып, жыр соңында ішкі, сыртқы жауынан үстем боп мұратына жететіні т.б. сөз болады.

Батырлар жырының, көбінесе батыр мен оның астындағы атының қайраты, ерекше күштілігі, тіпті аттың адамға тіл қатуы, ақылдылығы т.с.с. бәрі де әсерленіп, дәріптелініп, күшейтіліп берілетіндігі айтылады.

Ал, ғалымның: «Іслам дінінің әдебиеті сықылды халық сүймейтін, халықтың тұрмыс шындығынан шықпаған жолдан қосылған жолбикелердің талайын халық ұмытып кетті»,- деген [120, 13 б.] пікірінен, сол кездегі Кеңес үкіметі тұсында дінді қоғамнан аластату іс-шараларының белең алғанын, әрі дінге қарсы «әділетсіз» науқанның етек алуымен түсіндіруге болады.

Ғалым батырлар жырында сол кездегі «социализм» қоғамында отырған қазақ халқының сана сезіміне түгел үйлесе бермейтінін; батырлар жырында социализм қоғамының тілегіне, принципіне қайшы келетін, ұлт пен ұлттың, халық пен халықтың араздығын тудыратын сәттер барлығын; қанаушы тап үстем заманда, ұлт пен ұлттың, халық пен халықтың арасындағы араздықтың күшті болғанын сөз етеді. Және де «Қазан төңкерісінен» бұрынғы ескі қоғамда қазақ елінің көбірек соқтыққан, көп жауласқан елдері монғол тұқымдас елдері мен Ресей екендігіне де т.с.с. назар аударумен қатар ғалым С. Мұқанов: «... Осындай әрі Россия феодализмінен, әрі өз байларынан екі жақтан қысым көрген қазақ елі әлденеше рет бас көтеріп, Россиямен жауласты. Міне, осы жаугершілік заманда, жауласқан елдерін жаман ел қып көрсету ол заманның саяси сана-сезіміне үйлес жағдайлар еді. Сондықтан батырлар жырында: «Кәпір жаман, қалмақ жаман» деген пікір басым айтылады.

Батырлар жырында жауласқан қарсы жақтың елі де, батыры да осал, мінездері бұзық боп сипатталады. Бұл әрине, жоғарыда айтқандай, ескі антагонистік қоғамның сана-сезімінен шыққан, тұрмыс шындығына жатпайтын жағдай. Батырлар жырындағы жаңа бір ескеретін жағдай, қай елді алсаң да тапсыз, тұтас ел сықылданады. Расында олай емес. Мәдениеттің қандай төмен сатысында тұрса да, қоғамдық өмір сүрген елде қанаушы, қаналатын екі тап болады. Мәселен, арғы кәрі заманда құл мен қожа, одан бері капиталистер мен жұмысшылар, ауыл шаруасының жағдайында кулактар мен батрактар тағы сондайлар. Ел мен елдің өзара тартысуын былай қойғанда, адам баласының барлық дәуірінде де бір елдің ішіндегі қанаушы мен қаналушы таптарының арасы қайшыланып келген, кейде бұл қайшылық ұласқан күреске де айналған.

Қазақ елінің батырлар жырында ел арасындағы бұл қайшылықтардың ұшқыны көрінеді. Мәселен: «Сайын батырда» тоқсан құл Сайынның әкесі Бозмұнайға қорлық көрсетеді, «Алпамыс батырда» Ұлтан құл Алпамыстың әулетіне зорлық істейді, «Қамбар батырда» Қамбар тоқсан үйлі тобырдың жоқшысы болып көрінеді. Бұ да, әрине тап қайшылығының белгілері. Бірақ, бұл белгі поэмада өте әлсіз, шын тұрмыстағы тап тартысынан анағұрлым үстірт, жеңіл айтылған», - деуінен [120, 14 б.], біз ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кеңес үкіметі заманында халықтық шығармалар болып табылатын эпостық жырлардың өзіне де «тап тартысы» идеологиясы тұрғысынан қараудың, сол кездегі ғылым, әдебиет пен мәдениеттің қалыптасуына зиянды ықпалын тигізгенін анықтаймыз. Демек бұл кезде тарихи құндылықтарға шынайы объективті баға берілудің орнына, керісінше, идеологиялық, субъективтік көзқарастардың әсерінен, Мәскеудегі орыс ғалымдарына жалтақтай қараудың, тарихи шындықтың не бұрмалануына, не өзгеруіне т.с.с. негіз қаланғанын көреміз.

Ғалым фольклордың келесі жанры ретінде «әдет-ғұрып поэмаларының» өзіндік ерекшелігіне тоқталады. Яғни бұл ғашықтық жырларда адамның әлеуметтік өмірінен гөрі жеке өмірінің оқиғалары көбірек болатынына көңіл бөлумен қатар, әрі мазмұны жағынан, әрі композициясы, әрі сюжет жағынан батырлар жырымен арадағы жалпылық, ұқсастық жерлері де көп болатыны сөз болады. Дегенмен батырлар жырына қарағанда жауға кездесіп, үлкен батырлық, қайрат, кек алысу арқылы кездескен жауын жеңіп, мұратына жету т.с.с. тәрізді белгілердің аздығына да назар аудартады. Керісінше, оларда елдің ішкі әдет-ғұрпын суреттеу жақтарының басымдылығына т.с.с. көңіл бөлінген. Ал, бас бостандығын көксеген жастардың өмірі «қанаушы» таптар қысымында болды дей отырып, олардың бас бостандығы малдай саудаға түскендіктен, әйел де, ерлер де бірімен-бірі ұнатысып, қосылуды арман етуі тәрізді тілегінен ғана «әдет поэмалар» дүниеге келді дегенді айтуы т.с.с. ғалымның біржақты субъективті көзқарасының жемісі. Демек, ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кеңес үкіметі тұсында тіпті ғылым, білім, мәдениеттің де т.б. саяси күрес құралына айналғандығын, әрі кез келген нәрсеге мейлі ғылыми еңбек болсын, мейлі жазушы қолынан туған көркем шығарма болсын, тіпті авторы белгісіз деген халықтық мұраларға да т.б. «тап тартысы» тұрғысынан қарау белең алғандығын танытады.

С. Мұқанов «ескі» дәуір поэмаларының көркемдік жағынан да өте қымбат екендігін, композициялық жағынан бүгінгі мәдениетті дәуірдің поэтика талабына үйлесетінін, оқиғаның баяндалуы, басталуы, шиеленісуі, шешуі т.б. тәрізді белгілерінің әдебиет заңдылығына сай бағындырылғанын, халықтық үлгілердің композициялық жағынан Еуропалық бағыттағы ақын шығармаларынан кем түспейтінін дұрыс айқындаған. Сондай-ақ халық поэмаларында шала құрылған, көркемдікпен дәлелденбеген адам кейіпкерлері аз кездесетінін т.с.с. жан-жақты саралауынан – біз, ғалымның нұсқаның көркемдік құндылықтарын анықтауда, көбінесе әдебиеттану талаптары тұрғысынан ғана қарастыратынын байқаймыз.

Сөз соңында С. Мұқанов қазақтың халық әдебиетіндегі «поэмаларының» азшылығы ғана кірген, жинақтың қазақтың орденді халық ақыны қарт Жамбылдың поэзияға 75 жыл сіңірген еңбегіне орай құрастырылғанын атап кетеді [120, 20-21 б.].

Қорыта айтқанда кезең қиындығына, ел билеушілер өктемдігіне, ғылыми таным жетіспеуіне т.с.с. қарамастан, өткен ғасырдың орта тұсында да Қазақстанда басқа да ғылым салалары тәрізді фольклортану ғылымы да өзіндік кідіріс, тоқыраумен бірге тоқтап қалмау, даму кезеңдерін де бастан кешіргенін көреміз. Әр істің өз жетекшілері болатынын ескерсек, А. Байтұрсынов та, С. Мұқанов та сол кезеңнің өзінде қазақ фольклортану ғылымына үлкен үлес қосқаны даусыз. Мұндағы Сәбит Мұқанов құрастырған «батырлар жырының» жеке жинақ болып шыққаны, жинақтың бір жанрға ғана арналғаны - қазақ фольклортану ғылымының жеткен жетістігі екені сөзсіз. Алғысөз барысында фольклордың барлық дерлік жанрлары жан-жақты талдауға түсіп, өзіндік ерекшеліктері фольклорлық процесс негізінде қарастырылады. Сондай-ақ фольклорлық мәтіндер тарихи зерттеу әдісі негізінде қаралып, олардың эстетикалық қызметтері сараланады. Кейіпкерлері әдеби образ ретінде талдауға түсуі - бәрі, сөз жоқ, С. Мұқановтың қазақ фольклортану ғылымы қалыптасуына қосқан елеулі еңбегі екені анық.

Жалпы, фольклорды зерттеудегі мақалалар, кіріспелер, алғысөздер дегенде, зерттеу жұмыстарының біраз ретте сәтті жүргізілуі фольклортану ғылымына белгілі ғалымдардың келуімен байланысты. Сондай-ақ онда алдыңғы қатарлы фольклортанушы ғалымдардың тәжірибесіне сүйенуінің де әсері болғаны белгілі: Ә. Диваев, А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы, С. Мұқанов т.б. Қазан төңкерісінен кейін жаңа Кеңестік заманның орнығуы ықпалымен фольклортану ғылымы халықтық мәдениеттің көтерілуіне, жалпы халықтық шығармашылықтың дамуына, түрлі зерттеу еңбектерінің көбеюіне, фольклортану ғылымын дамытуда белгілі ғалымдардың еңбектерінің сұрыпталуына, зерттеу жұмыстарын жаңа туған қоғамдық қатынастар негізінде қайта жазуға бағытталғаны мәлім. Бұл жұмысқа түрлі ұйымдарды, ғалымдарды, студенттерді, оқушыларды т.б. жұмылдырудың бәрі де түрлі қайшылық, кедергілерді бастан кешірсе де, тұтастай алғанда, фольклорды зерттеу ғылымының өзіндік дамуын негіздеді.

Бұл кезде «тарихи мектеп» концепциясына негізделген мақалалар пайда болды. Сондай-ақ фольклорды салыстырмалы зерттеу әдісі негізінде де сараптау белең алды. Мұнда ғалымдар фольклорды халықтық педагогиканың, танымның, эстетиканың, тәрбиенің т.б. қайнар көзі ретінде қарастырды. Зерттеу барысында фольклорға, оның жанрларына анықтамалар берілді. Және де олардың ішкі ерекшеліктері, өмір сүру жағдайы, орындаушылары, жіктелуі де біраз сөз болды. Дегенмен фольклорлық бейнелер, көбінесе әдеби образ ретінде бағаланды. Міне, бұл баяндама, алғысөз түрінде болсын мақалалар сол ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы хал-жағдайын анықтайды. Негізінен мақалалар ғылыми-көпшілік мақсатта жазылды.
3.2 Монографиялар

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Қазақстан фольклористері халық ауыз әдебиетін сала-салаға бөліп зерттей бастады. Фольклор шығармаларын жанрлық ерекшеліктеріне қарай бөлу, бұрын зерттеу ісінде болып келген кемшіліктердің орнын толтыруға қызмет етті. 1920 жылдардың аяғы мен 1930 жылдардың бас кезінде М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы, С. Сейфуллин сияқты фольклорист ғалымдар халық ауыз әдебиетін жанрға бөлу жөніндегі мәселені қазақ халқының тарихымен байланыстырды. Осы айтылған жайлар 1920 жылдардың соңғы кезінде М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы еңбектерінде [121], 1930 жылдардың бастапқы дәуірінде С. Сейфуллин зерттеуінде [122] тереңірек баяндалды.

Қазақ оқу орындарында т.б. оқулықтардың жетіспеуін ескеріп, сол олқылық орнын толықтыру мақсатында 1927 жылы Қызылорда қаласында ғалым М. Әуезовтің «Әдебиет тарихы» атты монографиясы басылды. Кітап «Жазушыдан» деген М. Әуезовтің сөзінен бастау алады. Мұнда балаларға арналып ашылған мектептер, оқытушылар дайындайтын техникум, институттар, мұғалімдік курстар, судьялық тергеушілік курстар т.с.с. үшін – бәрінде ана тілінің сабағына келгенде, ақыл, сезім тәрбиелеп, қалыптап жетілуден басқа оқушыға қазақ деген елдің өткендегісі мен бүгіндегі пішінін таныту керектігі сөз болады [123].

Монографияның кіріспе бөлімінде ғалым М. Әуезов жалпы тарих жолындағы адамзаттың қалыптасуының 4 негізгі дәуірін (тағылық тұсындағы ортақшылдық дәуір, ана қожалығы жүрген дәуір, ата мен ру қожалығы жүрген дәуір, мемлекет негізі құрылған дәуір) алғаш бөліп алып қарастырады [123, 12–16 б.]. Одан әрі әдебиет тарихының міндеті, әдебиет тарихының қолданылатын жолы, қазақ ескілігінен аз мағлұматы, қазақ әдебиетінің тарихы сөз болады [123, 16-21 б.].

Сонымен қатар ғалым М. Әуезов қазақ әдебиетінің: бір саласын ауызша әдебиет десе, екіншісін - жазба әдебиет деп бөледі. Демек М. Әуезов фольклорды ауызша әдебиет деп қарастырған. Ауызша әдебиетті, яғни фольклорды белгілі ғалым А. Байтұрсынов 2-ге (сауықтама, сарындама деп) бөлсе, Х. Досмұхамедұлы 46-ға жіктегені белгілі. Ал, М. Әуезов фольклорды іштей алғаш рет 4-ке топтайды: біріншісін - сыршылдық салт өлеңдері десе; екіншісін - әңгімелі өлеңдер (батырлар әңгімесі, ел поэмасы, тарихи өлеңдер) деген; үшіншісін – айтыс-тақпақ деп; төртіншісін - ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ дейді. Олардың жалпы мынадай ерекшеліктеріне тоқталады: « ... 1) Ауызша әдебиеттің шығарушысы жалпақ ел дейміз. Ауызша әдебиет жұрнақтарының арнаулы шығарушысы жоқ. 2) Ауызша әдебиеттің барлық жұрнақтары күйге өлшеніп, арнаулы әнмен айтылады. Сол себепті оның сыртқы түрінде жазбадан айырмасы бар. Ол желпініп айтылады.3) Ауызша әдебиетте бір жаққа қарай беттеген арнаулы бағыт болмайды. Оны елдің дін нанымы, елдің белгілі салты, әдеті туғызады. Сондықтан ауызша әдебиет бірнеше түрге бөлінеді»,- дейді [123, 21 б.]. Бұл негізінде А. Байтұрсыновтың халық әдебиетіне берген анықтамасынан әлдеқайда кең берілген. Демек, М. Әуезов фольклорға ғылыми анықтама берумен қатар, фольклордың барлық дерлік жанрын қамтыған, әрқайсысын жіктеп, жекелеп зерттегенін көреміз. Егер жүйелеп айтар болсақ М. Әуезов эпосты да, ертегіні де, тұрмыс-салт жырларын да т.б. арнайы қарастырған. Ал, мұндағы М. Әуезовтың фольклорға берген анықтама түріндегі ғылыми сипаттамасы, яғни авторы халық болып табылатыны т.б. - қазіргі фольклортану ғылымында өз мәнін жойған жоқ.

Ендеше, ХХ ғасырдағы Қазан төңкерісінен кейін фольклордың өзіндік өзіндік ерекшеліктеріне назар аударыла бастауы, жанрларына сипаттамалар мен анықтамалар берілуі - бәрі сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымының өз алдына жеке ғылым саласы ретінде жеткен жетістігін көрсетеді. Дегенмен фольклорды іштей жанрлық түрлерге жіктегенде, оның қазіргі қазақ фольклортану ғылымы талаптарына сай келмейтіндігі де байқалады. Әрине, бұл сол кездегі ғылымның деңгейінен туындағаны күмәнсыз. Мәселен, ғалым тұрмыс-салт жырларын «Сыршылдық салт өлеңдері» деп түсінген. Оларды іштей үшке жіктеген [123, 22-55 б.]: 1) Ел салтындағы шер өлеңдер (бұған жоқтау, естірту, қоштасу, көңіл айту түрлері енгізілген); 2) Дінмен байланысты өлеңдер (бұған наурызды, бақсылардың сарынын, жарапазанды жатқызады); 3) Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңі (бұған жар-жар, қоштасу-танысу, бет ашар түрлері алынған) деп.

Бұлай тұрмыс-салт жырларын үшке бөлу үлгісі М. Әуезовке дейін А. Байтұрсыновта кездеседі. Тек А. Байтұрсыновта тұрмыс-салт жыры орнына сарындама ұғымы қолданылады да, оны іштей «салт сөзі», «ғұрып сөзі» «қалып сөзі», болып өзгеше бөлінген (Әдебиет таныиқыш. 1926.) Мәселен, А. Байтұрсынов «салт сөзіне» мақал-мәтелмен қатар, әдебиет жанрына жататын мысал түрін де жатқызған. Бұл арада фольклор мен әдебиет жанрларының ара-жігі ажыратылмағаны көрінеді. Демек ол тұстағы зерттеушілер арасында фольклор әдебиеттің бір саласы ғана деген түсініктің басым болғанын танимыз. Ал, М. Әуезов еңбегінде фольклор терминдер өзгеше аталғанмен, негізінен, фольклор түрлері толықтай сөз болады. Мұнда өз тұжырымдарын дәлелдеу үшін ғалым фольклор үлгілерін келтіреді. Мәселен, «Ай, Таңсықтың қоштасқаны» үлгісі [123, 29-30 б.], бұл «Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жырының үзіндісі. Бұл үзіндіні ел аузынан жазып алып, «Таң» журналында (1925, №2) Жанақ ақынның айтуынан деп жариялаған М. Әуезовтің өзі екені анық. Демек баспа бетінде фольклор үлгілерін жариялағанда М. Әуезов мәтіннің жазылынып алыну паспортын толтырғаны, яғни мәтіннің қай уақытта, қай жерде, кімнен т.с.с. алынғанына қатысты деректерді бірге берген. Мұның бәрі ғалым М. Әуезовтің фольклорлық мәтінді қағазға түсіруде әлемдік фольклортану талабын орындағанын көрсетеді. Ал, бұл мәтінді өзінің «Әдебиет тарихы» атты кітабында қолдануы ғалым М. Әуезовтің өзінің зерттеуіне қатысты дерек көздерін өзі жинағанын көрсетеді. Ал, мәтіннің қағазға түсу паспортын толтырғаны, әрі фольклорлық мәтінді баспасөз бетінде жариялағаны, әрі оны зерттеу объектісіне айналдырғаны т.с.с.- бәрі де фольклортану ғылымында зерттеу жұмыстарының жүйелі, әрі сәтті жүргізіле бастағанын көрсетеді. Ендеше оқулық жазу үшін бірінші кезекте фольклорды неғұрлым көп жинау қажеттігі туса, екінші кезекте оларды жүйелі сұрыптап, жинақтап т.б. баспа орындары арқылы жариялау міндеті тұрды, үшінші кезекте оларды зерттеу мәселесі туындайтыны анық.

Тұрмыс-салт жырлары арасынан тек бөбек жырлары мен жан-жануарлар туралы т.б. жырлар қарастырылмаған. Шамасы, бұл фольклорлық үлгілердің жетімсіздігі, яғни ел арасынан жиналып үлгермегендігі, сондай-ақ ол жөніндегі ғылыми зерттеулердің мардымсыз аздығы себеп болса керек.

Ғалым М. Әуезов кітапта тұрмыс-салт жырларының бір бөлегі шер өлеңдеріне анықтама береді: «Шер өлеңдері, кейде көп елдің басына келетін қайғы, шерден туады, кейде үй ішінің қайғысынан, жеке адамның қайғылы күйінен туатыны да болады. Бұл өлеңдердің бәрі де көңілдің қайғылы қаралы сезімдерін білдіретін сөздер», - дейді [123, 22 б.]. Ал, осы ел салтындағы шер өлеңдерін іштей: жоқтау, естірту, көңіл айту деп дұрыс жіктеген. Бұл жіктеме үлгісі қазіргі фольклортану ғылымында өз маңызын жойған жоқ. Мұндағы «жоқтау» термині сол кездегі Ахмет Байтұрсынов оқулығында [123, 254 б.] кездескенмен, ал («көңіл айту», «естірту» ұғымдары тек М. Әуезов кітабында бар болуы - бәрі ғалым М. Әуезовтің терминдік атауларды қалыптастырудағы еңбегінің маңыздылығын көрсетеді.

Мәселен, жоқтау өлеңіне келгенде ғалым: «...көпке бірдей жайылған қазақ салтынан туған шер өлеңі: жүрек қайғысын өлеңмен, әнмен, кейде күймен шығару ескіліктің сүйген түрі болған», - деген анықтама береді [123, 22 б.]. Одан әрі ғалым жалпақ елдің жоқтауын ақын-жырау айтатыны, сондай-ақ үй-ішінің, ауыл-аймақ, ру ішінің жоқтауы болатыны; тек оның ұзақ болмайтыны; қайғының, көбінесе аз сөзбен көп мағынаны қамтып, тиімді айтылатынына дұрыс назар аударған [123, 22-27 б.].

Ал, басқа зерттеу еңбектерде кездеспейтін фольклордың естірту түрі осы кітапта алғаш сөз болуы, сөз жоқ, М. Әуезов еңбегінің маңызын арттырады: «Ескі қазақ салтында көп елді күйзелтетін қайғыны арнаулы өлең естіртетін әдет болған»,- дейді [123, 27 б.]. Қазақтың өмірінде қуанышын ұлғайтып, қайғысын серпілтуге бағындырылған қайғы үстіндегі сүйеу сөз, көңіл айтып жұбатқан сөз болады десе, сондай-ақ адамды қайғыға дайындау үшін естіртудің тұспал, жұмбақпен басталатын үлгілері орындалатыны айтылады. Онда қаһарман өміріне баға берілетіні; кейінгі ұрпағына егіліп жылаған халық т.б. көз жасымен қайырлы өмір тілейтіні; кейде оның күймен де айтылатыны ғалым М. Әуезов тарапынан алғаш рет қарастырылады [123, 27-28 б.]. Қоштасу, көңіл айту үлгілері де М. Әуезов тарапынан жан-жақты сараланған [123, 28-36 б.].

Ғалым дінмен байланысты өлеңдерді де салтпен байланыстыра отырып, оларды екі топқа бөліп қарастырған: «1) Ескі діннің сарқыты болған өлең; 2) Ісләм дініне байланысқан өлеңдер»,- деп [123 ,36-46 б.]. Міне, бұдан біз Мұхтар Әуезовтің діннің де қоғамда атқаратын әлеуметтік қызметіне назар аударғанын көреміз. Мәселен, ғалым наурызды, бақсылардың сарынын ескі діннің сарқытына жатқызса, жарамазанды ісләм дініне байланысты қолданады. Мұндағы наурызды «дінмен» байланыстырғаннан гөрі қазір ұлыс жыры, елдің ертеден келе жатқан ұлы мейрамы деп т.б. қарастыру орындылығы сөз болады. Ал, бақсылық, бақсылық сарыны т.б. деген фольклор үлгілері де бұрынғы еңбектердің бірінде де айтылмайды. Ендеше М. Әуезов кітабында бұл фольклор үлгілері тұңғыш рет қарастырылып отыр. Демек бұл да еңбек маңыздылығын арттырары күмәнсыз. Және бұлардың қай кезде, кімдер арқылы орындалатыны да жазылған. Онда мынадай тұңғыш анықтама бар: «Бақсылық – ескі діннің сарқыты. Бұрынғы кездегі бақсы көмескіні болжайтын сәуегейлігіне қарап, өз дінінің пайғамбар әулиесі сияқты құдайлармен жасырын елшілер арқылы жалғасады, тіл алады деген сенім болған»,-делінген [123,41б.]. Дегенмен Ісләм дінін нақты діттеген идея жоқтың қасы десек те, оны асыра мақтау үлгісі орын алмағанын ескерген жөн.

Кеңестік оқу жүйесінде оқулықтың жетіспеуіне байланысты ғалым М. Әуезов тарапынан дайындалған тұңғыш төл оқулықтарымыздың бірі «Әдебиет тарихы» еңбегі екені белгілі. Кезінде бұл монографиялық еңбек зиянды деп табылуы, еңбек атына сілтеме жасаудың өзіне рұқсат етілмеуі т.с.с. - бәрі де тұңғыш оқулықтағы: ұлттық тілдің, салт-сананың, тұрмыс-салттың, әдет-ғұрыптың ұлттық мүдде тұрғысынан жазылғаны себепті болды. Осы монографиялық еңбек арқылы ғалым М. Әуезов қазақ фольклорын, оның жанрлық түрлерін алғашқылардың бірі болып жан-жақты талдайды

Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдеріне келгенде, ғалым оның: жар-жар, қоштасу-танысу, бет ашар т.б. үлгілеріне арнайы көңіл бөлген [123, 46-55 б.]. Ғалым бұларды елдің ескіден келе жатқан салтымен байланыстырады және де қуаныш, қызық үстіндегі өлең деп дұрыс қарастырады. Одан әрі олардың әрқайсысын тудырған белгілі себептермен бірге, бұлардың әрқайсысында арнаулы терең мағына, көздейтін арнаулы мақсаты бар дегенді де ескертеді. Мәселен, жар-жарды екі жақтың айтысынан құралады десе, бір жағын күйеу, не еркектер тобы, екінші жағын қалыңдық, не әйел тобы құрайтыны айтылады: «Адам баласының екі ру болған қауымының бұл жерде екіге бөлінген жігі ашылады»,- деуінен, біз ғалымның фольклор бойынан адамзат тарихының іздерін тарихи тұрғыдан қарастырғанын көреміз [123, 50 б.].

Ал, қоштасу-танысу үлгісіне зерттеуші мынадай анықтама береді: «Қыз ұзатқанда айтылатын өлеңнің бірі – қоштасу өлеңі. Ұзатылатын қыз көңіліндегі шын қайғыны білдіру керек. Туған ел, өскен жермен ақырғы айырылысу сағатында көздегі жасы, көңілдегі қайғымен арыздасқан, қоштасқан сөзін айтады», - дейді [123, 51 б.]. Демек, ғалым фольклорды халықты танудың құралы деп те қарағанын көреміз.

«Батырлар әңгімесі» деп ғалым ол кезде эпостық жырлады атаған. Эпостың ішінде батырлар жыры, ғашықтық пен тарихи жыр қарастырылған [123, 56-106 б.]. Мұндағы ғашықтық жыр ұғымы тек Х. Досмұхамедұлы еңбегінде (Қазақ халық әдебиеті. 1928.) кейінірек тұрмыстық жыр үлгісінде берілген. Мұнда алдымен «Едіге», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Нәрікұлы Шора батыр», «Қамбар батыр», «Алпамыс батыр» тәрізді жырлардың қысқаша қарасөзбен мазмұны берілген. Одан әрі ғалым олардың әрқайсысының мән-маңызына жеке-жеке тоқталады. Мұндағы ғалымның қазіргі қолданыстағы батырлар жыры ұғымын «әңгіме» жанры ретінде қарастырады. Бұл зерттеушінің фольклорды әдебиеттану тұрғысынан қарастырғанын танытады. Сондай-ақ мұнда: «батырлар әңгімесі» ескі заманнан басталатыны, жалпы оның түрік жұртына ортақ мұра болып табылатыны дұрыс айтылған. Көшпелі елдердің шабынгерлік, жауынгерлік кезіндегі, яғни құба қалмақ заманындағы т.б. батырлар арқасында ол кездегі тыныштық, амандық ылғи найзаның ұшы, білектің күшімен алынатыны мәлім. Елдің сүйеніші қол бастаған батыры, ел бастаған ханы мен биі ел қиялында жоғары бағаланған. Болашақ батырдың дүниеге келуі әдеттегі адам тууынан өзгеше екені, олардың жаратылысына табиғаттың тылсым күш иелері, әулие, пері т.б. сияқтылар араласатын ерекшеліктері батырлар жырына тән екені жан-жақты қарастырылған. Жыр үлгілерін дәйектеуде ізденуші, көбінесе бұрыннан сақталған дәстүр үлгісі мен бергі заманда қосылған қосындының, яғни жамаудың аражігін ажырату үшін тарихи зерттеу әдісін көп қолданады. Кейбір жырларда, мәселен, «Едіге батыр» үлгісінде араб, парсы ертегілерінде кездесетін сюжет ұқсастықтары бар деуі [123, 6 б.] т.б. бәрі де ғалымның мәтіндердегі кездесетін сюжет сабақтастығын ажырату үшін типологиялық зерттеу әдісіне сүйенгені байқалады. Сонымен қатар жырда кездесетін басты қаһарман бейнелеріне, олардың сүйген жары, мінген аты – тұлпары, тіпті жыр оқиғасына, жер-су аттарына қатысты аңыз деректерді т.с.с. жан-жақты тарихи тұрғыдан сараптау жұмыстарын жүргізген.

Демек сол заманның өзінде фольклордан тарихтың ізін, тарихи оқиғаны, ондағы жер-су, қала аттарын, тарихи тұлғаларды көп іздегені аңғарылады. Бұл сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымына орыс тарихи мектептің әсері басым болғанын көрсетеді. Дегенмен қазіргі кездегі зерттеушілер фольклордан тарихи оқиғаны іздеу дұрыс еместігі сөз болғанда, негізінен, тарихи оқиғаның ізі тек тарихи жырда ғана сақталады деген қорытындыға келіп отыр.

Мұндағы Едіге батыр бейнесі талданғанда ғалым оларды әдеби образ деп қараған. Мәселен: «Едіге бұл әңгімеде түрік жұртының жақсысы, мінезді жақсы. Бұдан көрінеу жаулыққа, көрінеу қастыққа тез көрсететін қарсылық жоқ. Қуаныш пен қорқыныш, сүю мен жирену сияқты сезім билеген мінез жоқ. Ақылына билеткен, ішінде сыр сақтай білетін, кең сабырлы, қалталы батыр»,-деген [123, 60 б.]. Әдеби бейнені талдаудағы тура мінездеу үлгісін қолданған. Бұдан кейінгі талданған жырлар («Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын» т.б.) кейіпкерлерін ұнамды, ұнамсыз деп бөліп қарастырғанда, көбінесе олардың жағымды сипаттарына ғана тоқталады.

М. Әуезов өзінің «Әдебиет тарихы» (Қызылорда, 1927) атты монографиясында «Ер Сайын» жырын «батырлар әңгімесі» ұғымында алып, негізгі қаһарманы – Ер Сайынның өзіндік ерекшеліктеріне: пірдің батасы, тілеуімен туып, пірдің қорғауымен тіршілік ететініне т.б. баса назар аудартады. Одан әрі жырдың қысқаша қара сөзбен баяндалған мазмұны беріледі [123, 85-87 б.]. Жалпы мұнда қысқа да болсын (2 бет көлемінде) жырдың негізгі сюжеттері толық баяндалған. Ғалым кітабының «Ер Сайын әңгімесінің мәнісі» атты бөлімінде бас қаһарманның жеке өз басына, жырдың шамамен шығу тарихына, жырдың мезгілдік-мекендік ерекшеліктеріне т.б. тоқталады. Сонымен қатар М. Әуезов Сайын бейнесіне ерекше назар аударғаны: баласыздық зарынан бастап батырдың ерекше тууы, пірлердің араласуы, жебеуі, түске кіріп аян беруі, тіпті дүниеге әлі келе қоймаған қаһарман есімдерін де түс арқылы нақты белгілеп атауы т.б. Сайынның қиындық көру себептері де біршама сөз болған: бірі – қолдаушы ата пірін ұмытқандығы себепті деп талданса; екіншісі – көнеден келе жатқан салт-дәстүрді орындамауы, яғни жауырыншының айтқан ақылына тоқтамауы; үшіншісі – ел батыры Қобыланды сияқты ағасына қарсы шығуы деп қарастырылады. Мұнда Сайын батырдың бас кемшілігі – батырлығы, ерлігінде т.б. емес, керісінше, өзінің мінез, бітім болмысында екендігін ғалым М. Әуезов былай түсіндіреді: «...Батыр құр ғана қол батыры емес, ақылға шалымды, мінезге тартымды, тоқтаулы болсын дейді. Ақылға шолақ, мінезсіз болса, оның өрісі ұзақ болмайды. Сайынның әңгімесінде ел қиялы сондай шолақ батырды жазалағандай болады. Батырға қоятын үлкен шарттар бар екенін білдіреді» [123, 88-89 б.]. Демек халықтың солай болса деген арманы жыр негізінде жатқанына баса назар аударылады.

1953 жылы Алматыда, қазақ эпосы туралы пікірталас өткені белгілі (Қазақ эпосы жайындағы дискуссияның қорытындысы. // Әдебиет және искусство.-8.-1953.-Б.109-114; Об итогах дискуссии по вопросам казахского эпоса. Постановление Президиума АН Каз ССР и Президиума Союза писателей Казахстана. // Советский Казахстан.-8.-1953.-Б.113-115). Дискуссия қорытындысы бойынша: қазақтың эпостық жырлары арасында «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази», «Шора батыр», «Ер Есім» жырларымен бірге «Ер Сайын» атты жырдың да әрі атын атауға, әрі зерттеуге т.б. тыйым салынғаны белгілі. Мұның бәрі бір кездерде оқулықта тек қана «Қамбар батыр» жырының сақталуына ғана әкелгені тарихымыздан белгілі. Ал, бұл тыйым салынған қаулыларды: «тап тартысы», «кеңестік идеология», «әдебиеттің партиялылығы» т.б. тәрізді адамзат тарихындағы зиянды теорияларды тоталитарлық жүйеге қызмет еткен заман тудырғанын білеміз.

Белгілі эпостанушы ғалым Ш. Ыбыраев өзінің «Эпос әлемі» монографиясында (Алматы: Ғылым. 1993) қазақ эпосының зерттелу тарихы, қазақ эпосын жанрлық түрлерге жіктеуде, қазақ эпосының поэтикасы мен типологиясының мәселелерінде де т.с.с. бәрінде дерлік басқа да эпостық нұсқалармен қатар А. Байтұрсынов жазбасын да («Ер Сайын» жыры), әрі осы үлгідегі В. В. Радлов нұсқасын жан-жақты сараптағаны белгілі.

Мәселен, белгілі ғалым Т. Сыдықов өзінің «Қазақтың тарихи жырлары және бүгінгі ғылым» атты еңбегінде («Қазақ фольклорының тарихилығы» ішінде .-А:Ғылым.1993.-Б.130-177) «Ер Сайын» жырын ескі батырлық жырына жатқызады. Сонымен бірге ғалым осы еңбегінде «Ер Сайын» жырының ХІІІ-XV ғасырлардағы Алтын Орда тарихымен байланысты туған ноғайлы циклімен тектес дегенді де айтады.

Кітапта «Ел поэмалары» деп [123, 106-139 б.] зерттеуші лиро- эпикалық жырлар «Қозы Көрпеш-Баян», «Қыз Жібек» нұсқаларын атаған. Қазақ фольклортану ғылымында бұлардың лиро-эпостық, немесе ғашықтық эпос түріне жататыны белгілі. Ал, ғалымның бұл жырларды ел поэмалары үлгісінде қарастыруы т.с.с. Кеңес өкіметі заманында фольклорды, көбінесе әдебиеттану тұрғысынан қарастыру әдісі басым болғанын көрсетеді.

Зерттеуші ғашықтық жырларға да анықтама береді: «Батырлар әңгімесінен кейін қазақ ескілігіндегі әңгімелі өлеңдердің бір түрі - ел поэмасы болады. Бұған қосылатын «Қозы Көрпеш-Баян», «Қыз Жібек». Бұл өлеңдер алдыңғыларша батыр жорығын жырламайды, белгілі дәуірде қазақ елінің салт-санасы, кәсібі, елдігі қандай жайда болғанын білдіретін сөздер. Бұның екеуінде де көшпелі кәсіппен ру жігіне бөлінген, елдің ортасында өскен жастардың махаббат, достық бағасын түсінуі көрінеді. Екеуі де сол көшпелі елдің салт, ғұрпымен байланысқан махаббат жыры болады»,- деп, тұңғыш рет шығарманың жанрлық ерекшелігіне тоқталады [123, 111 б.].

Ғалым бұл жырлардың әлі де толық жиналмағандығына да т.б. баса назар аудартады. Сонымен қатар зерттеуші әр үлгінің бірнеше нұсқасы бар екеніне көңіл бөле отырып, олардың өзара мазмұндық ұқсастығымен қатар сюжетінде де кейбір сәйкестік, өзгешеліктердің кездесетінін ескертеді. Ал, көп нұсқалылық себебі: көп айтушының аузынан өткен үлгі болғандықтан ара-тұра ұмытылып, жаңылып, байқалмай, ойсыз кіргізген өзгерістердің, яғни ықтиярсыз кірген жаңалық ықпалы десе, сондай-ақ тыңдаушының тілегін, ақынның ұнатқан ыңғайына қарай бейімделіп кеткен өзгерістердің, яғни ықтиярлы өзгерістердің әсері екенін дұрыс айқындап береді. Одан әрі мәтін ішінде кездесетін бейнелер фольклорлық үлгіде көтерілген тақырыпқа орай, яғни махаббат мәселесі тұрғысынан талданады. Мәселен, талдауға түскен «Қозы Көрпеш-Баян» жырының үш нұсқасын (бірі-Семей жерінен алынған туынды, екіншісі – В. Радлов нұсқасы, үшіншісі – Жетісу жерінен жиналған Колпаковский үлгісі) өзара салыстырады. Олардың сюжетінде, кейіпкерлерінде, кейіпкер іс-әрекетінде өзгерістердің бар екенін ғалым дұрыс анықтайды. Міне, мұнда зерттеуші нұсқаларды өзара ажыратудың әлемдік фольклортануда қалыптасқан талаптарын орындағанын танытады. Жырда кездесетін ұнамды бейнелермен қатар, ұнамсыз образ Қодар, Қарабай да әдеби талдауға түскен. Сөйтіп, ғалым М. Әуезов фольклорлық шығармаларды әдеби образдар жиынтығы деп қарастырғанын көреміз.

Тарихи жырларды ғалым М. Әуезов «тарихи өлең» деп атаған [123, 140-167 б.]. Мұндағы тарихи өлең деген атау орнына қазіргі фольклортану ғылымында не тарихи жыр, не тарихи эпос деген ұғымдарды пайдаланады.

Тарихи жырға ғалым: «Тарихи өлеңдер ең алдымен ел тіршілігінде анық болып өткен тарихи оқиғадан туады. Сол дәуірде арнаулы оқиғаның қақ ортасында болған атақты адамдардың басынан кешкен өмір, қолымен істеген істің жыры болады. Тарихи өлеңдердің ішіндегі адамдар жалпақ елге аты белгілі қадірлі, сүйікті адамдар. Сол адамдардың істеген ісі, беттеген мақсаты, көптің өміріне қозғау салған әсері, көптің аузында неше алуан әңгіме болып қалады. Бұл әңгімелердің көбі сол оқиғалардың ішінде болған, көзі көргеннің әңгімесі. Сондықтан сөзі мен суреттерінің шындығы көбінесе даусыз»,- деген анықтама береді [123, 140-141 б.]. Тарихи жырлар қатарында «Кенесары-Наурызбай», «Исатай-Махамбет», «Бекет батыр» үлгілері әдеби тұрғыдан талдауға түседі. Олардың барлығы әлі жиналып болмағаны; нағыз «тарихи өлеңдер» басталатын кезі Абылай заманынан бері қарай екендігі; бұларды ел тіршілігінің тарихы тарихта орын алған ұлы оқиғалар тудырғаны сөз болады. Сондай-ақ осында қарастырылған тарихи кезеңге байланысты: «Халел Досмұхамбетовтың «Исатай-Махамбет» жырының басына жазған баяншысы мен Қошмұхамбет Кемеңгеровтың «Қазақ тарихынан» деген еңбектерін қарап өтсін дейміз»,-деген [123, 143 б.] ғалым пікірі беріледі. Демек бұл кезеңдегі тарихтан көбірек мағлұмат алу үшін аталған еңбектерді қарап шығу қажеттілігі ескертілуі ғалым пікірінің маңыздылығын арттырады.

Еңбекте ертегі жанры да сарапталған [123, 168-171 б.]. Жанрлық ерекшелігі де т.б. неғұрлым аз сөз болған- осы ертегі жанры. Мұнда ғалым: дүниенің жасырын сырларын ашуды мақсат ете бермегендіктен, халық өзіне белгісіз заттың барлығының себепшісі құдай деп табынған түсініктің ертегілердің пайда болуына ықпал етті дегенді айтады. Оларды зерттеуші әңгіме жанры деп қарастырған. Одан әрі ғалым ертегілер ішіндегі адамдар ерекше істер істейтінін, олардың әр түрлі күйге түсіп құбылатынын сөз қылады. Ертегі оқиғасы өрістеген орын да, оның мезгілі де белгісіз болатыны, яғни әдеттегі жай өмірден бөлек, өзгеше болып жасалатын әрекеттер ертегі де дағдылы іс болып саналатыны, ертегі сөзін түгелімен ойдан шығарылған деп есептеуге келмейтіні, онда ескі заман ұғымының сақталып қалғаны ғалым тарапынан сөз етеді. М. Әуезов ертегілерді іштей әуез ертегі, салт, яки үлгі ертегі, мысқыл-мазақ ертегі, өтірік әңгімелер түріне ажыратқан. Мұндағы ертегілерді іштей жіктеу үлгісі қазіргі фольклортану ғылымында қолданыста жүрген қиял-ғажайып, тұрмыс-салт, хайуанаттар жайындағы ертегілер атауына мүлдем сәйкес келмейді. Демек ертегілерді бұлай ажырату себебін ғалымның арнаулы фольклортанушылық білімі болмауымен, әрі ертегі жанрының өзіндік ерекшеліктерін т.б. ескермеуімен түсіндіруге болады. Бұған сондай-ақ сол кездегі фольклортану ғылымының балаңдығы да, яғни бұған дейінгі еңбектерде тұщымды зерттеулердің т.б. болмауы да әсер етті.

Дегенмен, ғалым М. Әуезов ертегіге: «Кейбір ертегілер ескілікті дүниені түсінуін білдіретін болып сол ескі замандағы ұғымның белгісін сақтап қалғаны бар. Ондай ертегілерді ескілік әңгімесін әуезе дейді», - деген анықтама береді [123, 169 б.]. Ал, бұған қандай ертегілер жататыны турасында мысалдар берілмеген. Ал, келесі ертегі түрін: «... сол ескілікті ұғымды білдірумен бірге елдің ескі салт әдетін де білдіретін болады. Белгілі үлгі-өсиет шығаратын да ертегілер бар. Бұларды салт ертегісі, яки үлгілі ертегі дейді»,-деп, ғалым дәлел ретінде «Құла мерген» ертегісін келтіреді. Демек мұндағы сөз болып тұрған ертегі түрі қиял-ғажайып ертегіге ұқсайды. Сондай-ақ бұл ертегінің қоғамда атқаратын тәрбиелік қызметіне де ғалым ерекше мән берген.

Еңбекте «Айтыс өлеңдеріне» де біраз көңіл бөлінген [123, 171-191 б.]. Мұнда ғалым: ауызша әдебиет ішінде айтыстың көп кездесетінін; айтыс болмаса, ойын-тойдың қызықсыз өтетінін; айтыстың әлі күнге шейін жазылмай, жиналмай жүргені толып жатқанын; қазақ дәстүрінде айтыстың өте жанды, өте қызулы, бағалы екенін сөз етеді. Сондай-ақ өзге жұрттың әдебиет тарихында айтыс туралы бөлімнің жоқтығын; суырып салма ақындар ерекшелігін; айтыста білім таласы, жұмбақ пен ой тартысы болатынын т.с.с. жан-жақты талдайды. Мысал ретінде, «Біржан мен Сара», «Мұрат пен Жантолы», «Кемпірбай мен Шөже», «Сабырбай мен Тасыбай» т.с.с. айтыстарынан үзінділер келтірілген. Одан әрі «Билер айтысы» [123, 188-191 б.] және «Зар заман ақындары» жөнінде сөз қозғады [123, 192-234 б.]. Бұлар өзінің тегі мен табиғатына қарай қазақ халық ауыз әдебиетінен гөрі ауыз әдебиет пен жазба әдебиетке жақын болғандықтан кеңірек тоқталуды жөн көрмедік.

Қорыта айтқанда, М. Әуезовтің «Әдебиет тарихы» атты монографиясы ХХ ғасырдың бірінші жартысында жаңа ғана қалыптасып келе жатқан қазақ фольклортану ғылымында қазақ фольклорын зерттеудің т.б. бастау көзі болғаны анық. Бұл кітап ғалымның қазақ фольклоры тарихын жасау жолындағы тұңғыш талпынысы, әрі осы салада жазылған күрделі еңбек екені сөзсіз. Кеңес өкіметі орнасымен-ақ Қазақстанда ана тілінде оқылатын сан түрлі оқу орындары қаптай ашылып, қазақ тілі мен әдебиеті арнайы пән ретінде тұңғыш рет оқыла бастауы - осы салада жазылатын оқулықтарға деген талап-тілекті күшейткені анық. Бұл еңбекте алғаш рет қазақ фольклорының жанрлық ерекшеліктері, түрлері, оларға берілген тұңғыш анықтамалары т.б. қамтылған. Зерттеу нысанасына алынған белгілі бір фольклорлық шығарма әрі тарихи, әрі типологиялық принцип тұрғысынан саралануы - сол кез үшін айта қаларлықтай сонылық, жетістік еді. Демек бұл еңбекті жазу барысында автор ұстанған бұл әдіс - тәсілдер әлі күнге дейін әрі практикалық, әрі методологиялық маңызын жойған жоқ және кейінгі зерттеу жұмыстарына үлгі болғаны күмәнсыз.

Белгілі қоғам қайраткері Х. Досмұхамедұлының қазақ фольклортану саласындағы еңбектері назар аударарлық [124]. Зерттеуші Р.Т.Әлмұханова диссертациясында, Х. Досмұхамедұлының әдебиет зерттеушісі ретінде: өмірбаяндық деректеріне қатысты Қазақ білім комиссиясындағы, «Сана» журналы мен «Талап» қауымындағы қызметтері: Абай, Махамбет, Шернияз, Нысанбай, Мұрат, Базар ақындар туралы білдірген пікірлерімен қатар, аталып отырған ғалымның фольклортанушылық қызметі де арнайы сөз болған. Яғни онда: «Қазақ халық әдебиеті» баяндамасы мен «Аламан» жинағына жазған алғысөзінің мән-маңызы, қазақ фольклорының жүйе кестесін жасаушы ретіндегі т.б. еңбегі сараланған.

Х. Досмұхамедұлы Батыс Қазақстанның фольклор мен ауыз әдебиеті үлгілерін жазып алумен шұғылданған. Ташкент қаласында шығып тұрған баспасөз беттерінен ол жинаған халық әдебиеті үлгілерін басылып отырған.

Х. Досмұхамедұлының фольклортану саласындағы оқшау тұратын еңбегі - «Қазақ халық әдебиеті» атты (1928) очеркі. Бұл очерк іспетті баяндама көлемі жағынан басқа зерттеу кітаптарына қарағанда аз көрінгенмен, маңыздылығы жағынан көтеретін жүгі мол болғандықтан, монография бөлімінде қарастыруды жөн көрдік.

Х. Досмұхамедұлының «Қазақ халық әдебиеті» атты баядамасы ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Ташкенттен Қазақ жоғары педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде оқылғаны белгілі [126,14-34 б.]. Мұнда ол халық ауыз әдебиетінің түрлерін жіктеуді мақсат еткен. Ғалымның белгілі зерттеушілер В. В. Радлов, Г. Н. Потанин, Ә. Диваев т.б. еңбектерімен жақын таныс болуы фольклордың жанрларын топтап, саралауына көмегін тигізді, Мәселен, өз баяндамасының алғысөзінде: «Орыс әдебиетінде қазақ халық әдебиеті туралы сан жағынан недәуір мақалалар болғанымен бүкіл халық әдебиетін түгел қамтитын жүйелі де толық очерк жоқ», - деуінен [126,14 б.], біз сол кездің өзінде-ақ қозғалған осы тақырыптың көкейкестілігін танумен қатар, соған қатысты біраз еңбектерді Х. Досмұхамедұлының өзінше қарастырғанын көреміз. Яғни ғылыми еңбек жазудың алғышарты өзіне дейінгі еңбектерді міндетті түрде қарастыру болса, ол шарт орындалған. Демек ХХ ғасырдың басында қазақ фольклортану ғылымының өз алдына жеке қалыптаса бастағандығы осы еңбектердің өзінен байқалады. Сондай-ақ: «Ал жекелеген мақалалар арнаулы журналдар мен басқа да мерзімді басылымдарда шашырап жатыр, сондықтан маман емес адамға (тіпті кейде мамандардың өздері де) олармен танысу мүмкін емес»,- деген пікір де назар аударарлық [126, 14 б.]. Міне, бұл үзіндіден фольклорды кең таратып, фольклортануды кеңейту үшін бір мерзімді баспасөздің жетімсіздігін, шығарылған үлгілердің таралымы аздығын, ал сатып алу үшін халықтың (әл-ауқатының төмендігінен) шамасы келмеуімен қатар, сондай-ақ жалпы бұхаралық кітапханалардың жоқтың-қасы болуы т.б. –бәрі ХХ ғасыр басында қазақ фольклортану ғылымының кенжелеу себептерін танытса, сондай-ақ фольклортанушылық білімі бар арнайы маманданған ғалымдардың аздығы да осы мешеулікті негіздегенін аңдаймыз.

Осындай кедергілерге қарамастан Х. Досмұхамедұлы өзінің алғысөзінде қазақ фольклортану ғылымы алдында тұрған басты мақсат пен міндеттерін айқындап берерлік, қазақ фольклортану ғылымының бай тарихын жүйелі зерттейтін т.б. жоба-үлгісін де ұсынады:

- қазақ тілінде де халық әдебиетін азды-көпті болсын толық қамтитын шолу жасау;

- мүмкіндігінше қазақ халық әдебиеті мазмұнын баяндау, жіктеп, жіліктеу;

- үлгілердің бұлақ көздерін ашу;

- халық әдебиетінің даму тарихын анықтау;

- әдебиеттің жан-жақты дамуына ықпал еткен себептер мен жағдайларға көңіл бөлу;

- сырттан болған әсерлер мен қазақтарға туыстас халықтардың халық әдебиеттері мен өзара ауыс-түйіс мәселелеріне тоқталу;

- халық әдебиетінің негізінде қазіргі еуропаланған қазақ көркем әдебиетінің дамуын дәйектеу;

- бұл жаңа алғышарттардың жаңа әдебиеттің жекелеген өкілдеріне тигізген ықпалын саралау;

- халық әдебиетінің қазақ ғылыми әдебиетін қалыптастырудағы мәнін сараптау;

- қазақ халқының тарихын, қоғамдық дамуын және тұрмыс-тіршілігін, сондай-ақ қазақтың жеке басын (мінез-құлқын танып білудегі орны т.б. [126,14 б.] тәрізді өзекті мәселелердің қазіргі таңда фольклортану ғылымында зерттеліп жатқандығын діттеу т.б. – бәрі ғалым Х. Досмұхамедұлының ХХ ғасыр басында айтқан пікірлерінің өміршеңдігін, сол арқылы қазақ фольклортану ғылымына қосқан өлшеусіз еңбегін танытады. Міне, бұдан ғалымның фольклорды іштей жіктеуді мақсат етумен қатар бұл салада да түрлі кемшіліктердің боларын алдын-ала есепке алып, оларды түзету жолдары мен кейінгі ізденістердің ауқымды екеніне де баса назар аудартқаны көрінеді. Дегенмен фольклорды 46 жанрға іштей жіктегенде [126,35 б.], ғалымның ұстанғаны, әйтеуір, фольклорлық терминдерді көбейте беру емес, қазақ фольклорының жанр жағынан қаншалықты бай екендігін таныту мақсатынан туындаса керек. Оған дәлел – аталған қайраткеріміздің мына бір пікірі: «Біз бұл очеркімізде тек қазақ халық әдебиетінің болмыс-бітімін хатқа түсірдік, қолдан келгенше жүйелі де айқын классификациялап, әрбір бөлімнің мазмұнын ашып, бастау- бұлақтарын анықтап және оның қазақ, орыс тілдеріндегі бар үлгілерін көрсетуді мақсат тұтып отырмыз. Халық әдебиетін жүйелеудің тырнақалды тәжірибесі болғандықтан біздің очеркіміз тұтастай, әсіресе классификациялау бөлімі кемшіліктерден құр алақан болмаса керек, ал оларды түзету кейінгі ізденіс-зерттеулердің міндеті болмақ» [126, 14–15 б.].

Сонымен қатар: «ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ қауымының тұрмыс тіршілігі өзгеріске ұшырай бастады, ал бұл өзгерістер халық әдебиетінің даму жолына да ықпал тигізді» [126, 15 б.] –дейді. Демек, халықтың әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамуының әсерінен фольклор үлгілерінің із-түзсіз жойылып кетпеуі үшін, халық әдебиетінің барлық үлгілерін жинау мен хатқа түсіру керектігіне ғалым баса назар аудартқан.

Зерттеуші сонымен бірге: «Қазақ әдебиетінің негізін халық әдебиеті құрайды. Қазақтың халық әдебиеті саны жағынан аса бай, мазмұны жағынан өте алуан түрлі. Қазақтың жеке өмірінің барлық сәттері –туғаннан бастап өмірден озғанға дейін, сондай-ақ тұтас халықтың немесе жеке рудың қоғамдық өміріндегі барлық оқиғалар халық әдебиетінде жырланады» [126, 15 б.], – дейді. Демек ғалым халық әдебиетін жалаң сөз өнері деп қана танып қоймай, оны халықты танудың қайнар көзі ретінде әдет-ғұрып, наным-сеніммен байланыстыра, яғни этнографиялық мәлімет пен қатар ел тарихының дерек көздері есебінде қарастырған. Сонымен қатар шілдехана, бесік жырынан үзінді келтіре отырып, олардың қай кезде айтылатынын, тәрбиелік қызметін, бала тілінің дамуы мен жеке адамның қалыптасуындағы рөлін дұрыс ажыратады [126, 15–16 б.]. Демек Х. Досмұхамедұлы фольклорды-халықтық педагогиканың (этнопедагогиканың) бір қайнар көзі ретінде қарастырғанын көреміз.

Осы орайда аталған баяндама ішінде мұндай үлгілердің жалпы саны 14 болса да, олардың қайдан, кімнен алынғандығы т.б. жөнінде мәліметтер берілмеген. Алайда баяндама соңында «Қазақ халық әдебиетінің үлгілері» деген [126, 35–37 б.] атпен белгілі фольклортанушы ғалымдар: В. В. Радлов, Я. Я. Лютш, Ы. Алтынсарин, Ә. Диваев, А. Е. Алекторов, Н. И. Ильминский, Г. Н. Потаниннің т.б. жинаған фольклор үлгілерінің жарық көрген тізімі берілуінен, баяндама ішінде келтірілген мәтін үзінділері осы аты аталған қайраткерлер еңбектерінен алынған деп санауға болады. Х. Досмұхамедұлы қазақ фольклортанушы ғалымдары арасында алғашқылардың бірі болып қазақ фольклорының басылым көрген мәтіндерінің библиографиялық көрсеткішін жасауға да тырысып, яғни үлгінің қай баспадан, қай жылы, қай жерде және кімнің атынан басылым көрген тәрізді т.б. мағлұматтарды бір арнаға жинап, жүйелеуді мақсат еткенін көреміз.

Х. Досмұхамедұлының фольклорды жіктеген кестесінде эпостық шығармалардың батырлық жырлар, тарихи жырлар және тұрмыстық жырлар түрлері дұрыс ажыратылған. Соңғысына, лиро-эпикалық шығармаларға: «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан», «Қозы Көрпеш- Баян сұлу» т.б. жырлары тұңғыш рет жатқызылып отыр.

Мәселен, Х. Досмұхамедұлы «ғашықтық әдебиет» дегенде:«... негізінен жастар өміріне қатысты және мазмұны жағынан өте бай, лиризмге толы,- дей отырып [126,16 б.],- ғашықтық әндерде махаббат, сүйіктісінің көрікті келбеті, онымен қосылам ба деген үміт , ол жоқ сәттегі сағыныш т.б. тақырыптар жырланады»,- дейді. Бұл анықтама халық ауыз әдебиетінен гөрі, көбінесе жазба әдебиетке, оның ішінде махаббат лирикасына жақынырақ келеді. Ал, өз пікірлерінің дұрыстығына дәлел көзі ретінде «Ер Тарғын» жырынан үзінді келтіруі, шамасы, эпостық жырлар негізінде осындай ғашықтық жырлар жатыр деген ойды жеткізу үшін алынса керек.

Одан әрі ғалым үйлену той жырларына тоқтала отырып, оны іштей айтылу ерекшелігіне қарай жар-жар, тойбастар, беташар деп үшке бөледі. Баяндамада фольклор үлгілері сондай-ақ: қоштасу, сыңсу, көрісу, сәлем, сәлемдеме, жерлеу, мақтау т.б. жырлары болып, түрленіп, әрқайсысы 5-20 шақты сөйлем көлемінде сипатталып, олардың ішкі өзіндік ерекшеліктері анықтама түрінде беріледі [126,17-20 б.].

Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетінде сатира мен иронияның да көрнекті орын алатынын діттейді: «...Сатира жеке адамға, тұтас ру мен атаға, белгілі бір уақиғаға, болмаса қарсыласының не жауының мақтаған затына қарсы бағытталады. Сатира жеке бір адамның, тұтас ру мен атаның мінез-қасиетіндегі жаман жақтары (сараңдық, парақорлық, әділетсіздік, қорқақтық, озбырлық, кемістік т.б.) мен өткенін, тіптен семьяның ішкі мәселелерін де тізбелеп, көпке әшкере етеді. Қандай да бір тауып айтылған бір шумақ әжуа өлең кейде бүкіл Қазақ даласына тез таралып, мәтелге айналып та кетеді» [126,20 б.],- дейді. Біздіңше, бұларды Х. Досмұхамедұлы фольклор жанрына жатқызудан гөрі фольклорда қолданылатын бейнелеу құралы ретінде қарастырған [127] тәрізді.

Ғалым саралаған ырым, түс жору, дем салу, бал ашу, үшкіру тәрізді емшілік әдебиетке қатысты жақтары т.б. ұзақ уақыт фольклорды зерттеушілердің, фольклор үлгілерін жинаушылардың тарапынан тыс қалып келді. Ал, ғалым баяндамасында аңыз, шежіре, батырлық жырлар, ғашықтық жырлар мен айтыс ұғымдарына қатысты толыққанды анықтамалар берілмесе де, сол жанрларға мысал ретінде келтірген фольклор үлгілері [126,26-28 б.] қазіргі фольклортану ғылымы талабымен қарастырғанда, сол фольклорлық жанрларға дәлме-дәл келуі т.б. – бәрі Х. Досмұхамедұлының өз алдына қойған мақсаты мен түпкі ойының дұрыс екендігін дәлелдейді. Сондай-ақ ғалым: «қазақтың боғауыз мақалдарының кейбірін Ә. Диваев жинап, тұңғыш рет 1900 жылы Ташкент қаласында қолжазба күйінде жариялап таратты» [126, 29 б.],- деуінен, біз ХХ ғасырдың басында қазақ мақалдарының жариялану тарихына қатысты құнды мағлұматтарды да табамыз.

Баяндама соңында зерттеуші: «Халық әдебиетінің тілінің формасы негізінен өлең сөз түрінде болып келеді. Ал қара сөзбен көбінше ертегілер мен түрлі хикаялар айтылғанымен, өлең формалы ертегі де мол ұшырасады» [126, 31 б.],-дейді. Ендеше ғалым фольклордың қара сөзбен жазылған прозалық үлгілерімен қатар, поэзиялық үлгілері де көп кездесетіне мән бергенін көреміз. Х. Досмұхамедұлы: «Халық әдебиетін тудырушы және сақтаушы қазақ халқының өзі болғанымен, халық творчествосын жарқыратып көрсетушілер: өлеңшілер, халықтың суырып салма ақындары және халық билері» [126,32 б.],-дей отырып, фольклор үлгілерінің өмір сүру жағдайына да мән беріп, оны орындаушыларға алғашқылардың бірі болып көңіл аударады:

- фольклорды тудыратын адамдар;

- жер-жерде тарататындар;

- тіл тазалығы үшін күресетіндер;

- ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетіндер;

- халық әдебиетін жасаушылардың есімдерінің сақталмай қалу себептері;

- үлгілердің белгілі бір себептермен авторы белгісіз, халықтық шығармалар қатарына қосылуы, т.б. сөз болады.

Одан әрі зерттеуші түйіні фольклорлық нұсқалардың өмір сүру формалары, ауызекі дамуы, көп вариантты болуы т.б. [126,32 б.] – бәрі халықтың өткен тарихымен, айтушылардың есте сақтау қабілетімен , ең бастысы, мәдени мұраға деген елдің сүйіспеншілігі, өткенге құрметі, рухани күш - қуатымен т.б. байланысты дегенге әкеледі.

Сондай-ақ ғалым ел арасында кең тараған нұсқалардың көп нұсқалы болу себептерінің тегі мен табиғатына да тоқтала кетеді [126,33 б.]. Нұсқа неғұрлым көне болған сайын нұсқалары да көбейе түсетіндігін дәлелдеуге тырысқан ол, сол үлгілердің бойында коллективтік шығармашылықтың белгілері кездессе, олардың сөз жоқ, халық әдебиетіне жататынын діттейді.

Одан әрі ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ фольклорын әрі жинаған, әрі жариялаған, әрі зерттеген ғалым Ә. Диваевқа қатысты құнды деректерді де келтіреді: «Қазақ халық әдебиетінің нағыз жинаушысы этнограф Әбубәкір Ахметжанұлы Диваев болды. Қырық жылдан астам уақыт бойы, ол шаршамай-талмай қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинады, жүйеледі және орыс тіліне аударды. Диваевтің жинаған материалдары, негізінен Сырдария облысынан, 200 баспа табаққа жуықтайды; олардың толық тізімі 1922 жылы Ташкент қаласында шыққан «Наука и просвещение» журналында берілген. Олардың 86 баспа табағын Диваев революцияға дейін орыстың түрлі журналында бастырған» [126,33 б.],- дейді.

Түйіп айтқанда, ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Халел Досмұхамедұлы «Қазақ халық әдебиеті» атты очеркісінде алғаш рет қазақ фольклортану ғылымының бай тарихын жүйелі зерттейтін жоба-үлгісін жасады. Ғалым өз туындысында өзіне дейінгі еңбектерді міндетті түрде қарастырған. Сол арқылы ғылыми еңбек жазудың алғышартын орындаған. Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетін сөз өнері деп қана қоймай, сондай-ақ халықты танудың әрі этнографиялық, әрі тарихи дерек көзі ретінде дұрыс бағалаған. Сөйтіп, ол қазақ фольклортанушы ғалымдары арасында алғашқылардың бірі болып қазақ фольклорының библиографиялық көрсеткішін даярлады. Фольклорды зерттеумен қатар Х. Досмұхамедұлы олардың орындаушыларына да алғаш назар аударды, жүйеледі.

Ғалым саралаған ырым, дем салу, үшкіру, бал ашу, түс көру, қарғыс сияқты фольклор түрлері ұзақ уақыт фольклортанушылардың, фольклор үлгілерін жинаушылардың тарапынан назардан тыс қалып келуі, - бәрі ғалым Х. Досмұхамедұлы еңбегінің маңыздылығын арттырары сөзсіз.

Сондай-ақ ғалым Х. Досмұхамедұлы еңбегінде қазақ халық әдебиеті жіктемесінде берілген: ырым сөз, әпсана, хикая, космогониялық әңгімелер, бақсының жын шақыруы, арбау, құмалақ ашу, жауырын қарау, боғауыз өлең тәрізді т.с.с. түрлері алғаш рет зерттеушілер назарына ұсынылғаны, сөз жоқ, ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы қазақ фольклортану ғылымы жеткен жетістігі болды.

ХХ ғасырдың басында М. Әуезов қазақ халық ауыз әдебиетін: сыршылдық салт өлеңдері,әңгімелі өлеңдер, айтыс-тақпақ, ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ деген жанрларға бөлгені белгілі. 1930 жылдары С. Сейфуллин де қазақтың халық поэзиясын осы тектес жанрларға бөліп қарайды. Тек С. Сейфуллиннің принципі, көзқарасы М. Әуезовтен бөлек болды. Ол фольклорды таптық тұрғыда қарастырады, ал бұл сол кездегі М. Әуезов еңбегінде жоқ. Олардың ұқсастығы - жанрлық жіктеуде ғана, ал талдау шарттары, методикасы әр басқа. Кей тұста, фольклордың өмір сүру жағдайын айқындауда С. Сейфуллин үлкен білгірлік көрсетіп, М. Әуезовтен асып түсіп жататын жерлері бар. Мәселен, С. Сейфуллин халық ауыз әдебиетінің жасалуы феодализм дәуірі - «билер дәуірі» деп меңзейді. Қазақстанның Ресейге қосылғанына дейінгі қазақ халқының өсіп-өркендеуін ол жазба әдебиетіміздің тууымен, ақындар творчествосымен байланыстырады. С. Сейфуллиннің пікірінше, феодализм дәуірінде әңгіме-ертегілер, салт жырлары, төрт түлік мал туралы, түрлі хайуандар туралы жырлар, өлеңдер, билер сөзі, мақалдар, жастық ойын, тақпақтар, күлкілі өлеңдер пайда болған [128]. С. Сейфуллин өзінің кітабында қазақ эпосы тым ертерек кезеңде ноғайлы мен қалмақ руларының жауласуы тұсында шыға бастағандығын айтады [128, 8-31, 163-225 б.]. Ал мұнан былайғы жердегі эпостың тағдырын, ол XVIII-XIX ғасырларда қазақ халқы мен жоңғарлар арасында болған тарихи күреспен, «Ақтабан шұбырынды» оқиғасымен байланыстырады [128, 28 б.].

Халық ауыз әдебиетін зерттеуде 1920 жылдар мен 1930 жылдардың басында М. Әуезов пен С. Сейфуллин еңбектерінің дүниеге келуі үлкен жаңалық болды. Дегенмен сол тұста халық поэзиясының әлеуметтік-таптық мазмұны жайындағы мәселелер бұл еңбектерде қарастырылмады деген сыңаржақ пікірлер де айтылады. Жанрларды сипаттау үшін пайдаланған текстерінің ішінде қалай болса солай кеткендері де кездеседі дей отырып, М. Әуезов пен С. Сейфуллин де қазақ халық ауыз әдебиетінің тәуір үлгілерінің қатарына сол кезде зиянды деп табылған «Кенесары-Наурызбай» тәрізді жырларды, зар заман жайындағы өлеңдерді т.б. қосқан деп айыпталды. Міне, сол уақыттағы ғалымдарға тағылған сын-пікірлердің орынсыз екені қазір анықталды. Демек бұлар кезең ерекшелігі болып табылады.

Қазан төңкерісінен кейінгі Кеңес үкіметі дәуірінде 1932 жылы «Қазақстан» баспасынан Сейфолла ұлы Сәкеннің «Қазақ әдебиеті» атты бірінші кітабы (Билер дәуірінің әдебиеті) шыққаны мәлім [129]. Кітап латын әрпінде 10 000 дана болып, оның ішінде: сөз басы; қазақ тарихынан қысқаша мағлұмат; қазақ атанған рулардың ескіліктегі тұрмыс күйі, санасы, тіл өнері туралы деректерді шолу; ауыз әдебиеті және оның дәуірлері; билер заманынан қалған әдебиет нұсқаларына т.с.с. арналған тақырыпшалармен бірге [129,3-42 б.] үлкен екі бөлім орын алған. Бірінші бөлім іштей: ертектер; салт өлең-жырлары; ескілікті дін салтынан туған өлең-жырлар, тақпақтар; мал туралы, «қадірлі» жануарлар туралы әңгіме, өлең, күй жырлары; айтыс өлеңдері; билер сөздері т.с.с. берілген [129, 143-153 б.]. Екінші бөлімде: ертедегі жырлы-әңгімелер, яки ноғайлы дәуірінен қалған әдебиет нұсқалары; батырлар әңгімесі (Едіге, Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Сайын, Нәрікұлы Шора, Қамбар, Алпамыс, Ер Көкше, Ер Қосай т.б. жырларының қысқаша әңгіме мазмұны); ескіліктен қалған әңгімелердегі көп кездесетін, үйреншікті сөздер, ауысқақ тақырып, ауысқақ жәйіттер; ертедегі жыр әңгімелер (Қозы Көрпеш-Баян, Қыз Жібек жырларының қысқаша мазмұны) т.б. сөз болады [129, 220-234 б.].

Олардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталуды осы орайда орынды деп таптық. Еңбек «Қазақ әдебиеті» деп аталса да, онда негізінен, қарастырылатын мәселелер қазақ халық ауыз әдебиеті. Еңбек М. Жолдыбайұлының (1931 жыл, 22 ноябрь, Алматы қаласы) алғысөзімен басталған [129, 3-5 б.]. Мұнда: Коммунист партиясы мен Кеңес үкіметінің ұлт саясатын дұрыс жүргізу жөнінде шешкен ірі мәселесінің бірі – тіл мәселесі екендігіне назар аудара отырып, байтақ еңбекшілер бұқарасы, жұмысшылар табы кеңес жұмысын, газет- журналын, бүкіл өнер, ғылым, әдебиетін өз ұлты тілінде, ұлттық тұрпатта т.б. жүргізу үшін, алдымен олардың мектептегі оқуының ана тілінде жүруі қажеттігі сөз етіледі. Сондай-ақ Маркс-Ленин жолымен қазақ халқы сырт пішіні-түрі ұлттық, ішкі маңызы пролетариаттық мәдениет орнатып отырғанын; әр ұлттың өз тілінде оқу құралдары, кітаптары т.б. жеткілікті болу қажеттігін ескертеді.

Демек ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы Кеңес үкіметі тұсында әр халықтың ұлттық тілінде оқу кітаптары т.б. –бәрі де басылым көруі үшін, ең алдымен Маркс-Ленин жолына сәйкестігі ескерілу қажеттігіне көңіл бөлінген. Одан әрі Қазан төңкерісіне дейін басылып шыққан қазақ әдебиеті болмаған дей отырып, тек байлар табының әдебиеті болған т.б. деген тәрізді сыңаржақ, таптық тұрғыдан жазылған пікірлер де кездеседі. Сондай-ақ қазақтың жазба тарихы болған жоқ дей отырып, М. Жолдыбайұлы ауыздан-ауызға, буыннан-буынға көшіп, қирап, бұзылып, жамалып, тотығып жүрген әдебиет жұрнақтарын Маркс-Ленин жолымен қайта құрау қажеттігін ескертеді. Осы себепті де фольклорды әлеуметтік, жіктік, таптық, т.б. тұрғыда қарастыру, анықтау қажеттігін айқындайды.

Міне, осы қиыншылықты жеңу жолында зерттеуші Сейфолла ұлы Сәкеннің «Қазақ әдебиеті» атты кітабы шықты дей отырып, М.Жолдыбайұлы оның ерекшелігі, маңыздылығы: сирек ұшырасатын халық ауыз әдебиеті үлгілерін тауып алып, осы еңбегіне кіргізгендігін атап өтеді. Кітапқа жазған «Сөз басында» (16 март, 1931 жыл) [129, 6-7 б.] С. Сейфуллин журнал, газет бетінде жазылған кейбір мақалалар болмаса, сол кезге дейін қазақ әдебиеті туралы, оның ішінде «ел әдебиеті» жөнінде жазылған ештеңе болмағанын жазады. Тіпті ел әдебиеті жинақтарының жоқтығын ескертеді. Сондай-ақ автор мектептерде қазақ әдебиеті пәндері жүргізілгенде ешбір оқу құралдарының болмай келгенін де сөз етеді. Сол себепті қазақ әдебиеті туралы бірдеңе жазу үшін, автор ең алдымен «ескі ел әдебиетін» іздеп, құрастырып, жинастыру өте қажет екендігіне, оның соңғы жылдарда тым қатты сезілгеніне көңіл бөледі. Ендеше С. Сейфуллин фольклорды зерттеудегі мақсаты – қазақ атанған елдің тарихын зерттеу, сондай-ақ оқулық жазу болатын. Міне, мұнда С. Сейфуллин фольклорды ескі ел әдебиеті деп түсінген.

С. Сейфуллиннің қазақ фольклорын жинаудағы, әрі жариялаудағы, әрі зерттеудегі фольклортанушылық қызметтері ешбір дайындықсыз біршама асығыс жүргізілгені байқалады. Жалпы С. Сейфуллин бұл кітабында ел басқарған хандар, сұлтандар, билер, байлар, батырларды сол дәуірде көсемдік қылған үстем таптың өкілдері ретінде қарастырды. Сондай-ақ бұл дәуір тудырған деген нұсқаларды билер дәуірінің әдебиеті деп те атайды. Сонымен қатар дайындамақ болған келесі кітабын С. Сейфуллиннің «Қазақ елінің Ресей патшалығына бағынған дәуірден қалған «әдебиет» нұсқаларына арнамақ болған. Дегенмен, бірінші кітабында келтірілген тарихи деректерді тексеруге С. Сейфуллиннің мүмкіндігі болмады. Бұл еңбектің жазылуы әрі қиын, әрі асығыс болғанын С. Сейфуллин өзі ескертуі, әрі ел әдебиеті туралы ешбір із болмағандықтан кітаптың көңілдегідей шықпағанын діттеуі - бәрі Қазан төңкерісінен кейінгі оқу құралдарын т.б. жазуда асығыстықтың да болғанын көрсетеді. С. Сейфуллиннің: «Ескіліктегі үстем тап, қысқасынан айтқанда, билер табы болғандықтан, барлық әдебиет сол әкімшілік жүргізген үстем таптың санасымен шығып, үстем тап өз дәуірінің тұрмыс қаймағын бұздырмау іретінде мықты құрал болған. Бұл жәйітті бұл кітапта келтірілген әдебиет нұсқалары айқын суреттейді»,- деген пікірі [129, 7 б.], сол кезеңде ғылымға, мәдениетке т.б. тек таптық тұрғыда қараудың толық орныққанын дәлелдейді.

Кітап басында [129, 8-31 б.] Сәкен Сейфуллин алдымен белгілі тарихшы Мұхаметжан Тынышбаев еңбегіне тоқталады, талдау жасайды. Мұнда ол: қазақ деген сөздің өзіне; қазақ атанып отырған елдің руларына; Шыңғыс хан тұлғасына, заманына; Ноғай хан дәуіріне; Едіге батыр заманына; «алаш» т.б. тәрізді сөздердің түпкі мағыналарына, Абылқайыр хан, Жәнібек хан, Керей хан, Қасым хан, Ормамбет би т.б. тұлғаларына; Алтын Орда дәуіріне т.с.с. жан-жақты тоқталады. Демек Сәкен Сейфуллин қазақ тарихына шолу жасау арқылы, қазақ батырлар жырында кездесетін Едіге батыр, Нәрікұлы Шора, Сайын батыр т.б. бейнелерінің тарихи прототипін табуға тырысқанын көреміз.

Ал, «Қазақ атанған рулардың ескіліктегі тұрмыс-күйі, санасы, тіл өнері туралы қысқаша шолуында» [129, 31-40 б.] Сәкен Сейфуллин қазақтың басынан кешірген дәуірлеріне, орын тепкен жерлеріне, шаруашылық тұрмысына, батырларына, билеріне, дініне, үстем табына, әдебиетіне т.с.с. қысқаша тоқталуды жөн санаған. Осы арқылы С. Сейфуллиннің қазақтың тұрмыс, мәдениет, мінез-құлық өзгешелігін т.б. айқындауда фольклордың да өзіндік орны бар екеніне назар аударуы құптарлық іс десек те, оның бәрін таптық тұрғыда қарастыруы заман қысымынан туған кемшілік екені анық.

Сәкен Сейфуллин тұрмыс тәжірибелерінің қорытынды ережелерін, өнеге, үлгі, нақыл үшін айтылған сөздердің қолайлы, жатқа айтуға жеңіл, жинақталып, ықшамдалып шығарылғандығына ерекше көңіл бөледі. Ал, керекті мәтінді жатқа айту үшін, Сәкен Сейфуллин сөздерді жинақты қылып, ырғақ, күй, ән өлшеуіне салып шығару халық арасында кең етек алғандығын да ескертеді. Демек Сәкен Сейфуллинді фольклордың көркемдік ерекшеліктері де қызықтырған тәрізді. Мұндай сөз түрлеріне ол: ереже, өнегелі сөзді, тақпақты, мақал мен мәтелді, толғаулы жырды, жырлы әңгімені, әнді, күйлі өлеңдерді де т.б. жатқызған.

Одан әрі халық ауыз әдебиеті әрбір сөзді тоқыған адамның жадында сақталатыны, бұрынғылардың айтқан сөздерін кейінгілердің жаттап алатыны сөз болады. Сондай-ақ, үстем санада бағыттаушы болған бұрынғы көсемдердің көркемдеген сөздерін, шежіресін, салт, дәстүр, заң ережелерін, өнегелі сөздерін үйреніп, жадына алып сақтаған билер өз заманына керек деген сөздерін ғана әдемілеп, ықшамдап, ұйқастырып шығаратынына да көңіл бөледі. Ал, әңгімелерді жыр, өлең қылып айта алатын адамдарды Сәкен Сейфуллин өлеші, жыршы, жырау, ақын деп атаған. Демек фольклордың ел арасында өмір сүру жағдайы – С.Сейфуллиннің негізгі зерттеу концепциясы екені көрінеді.

Сонымен қатар ел тұрмысы біртіндеп өзгере келе, халық жадында, аузында жүрген сұлулаған сөздер өзгеріп, біртіндеп ұмытылып қала беретінін; сондықтан әрірек замандардың халық ауыз әдебиетінің көбі бізге жетпей ұмытылғанын; біздің өмірге жетіп отырған халық ауыз әдебиеті нұсқаларының көбі берірек дәуірлерден келген жұрнақтар сияқты дегенге сайған пікірлері - бәрі С. Сейфуллиннің фольклордың ауызекі даму ерекшелігін дұрыс айқындағанын танытады.

Сәкен Сейфуллин халық ауыз әдебиетінің өз әлінше бай болғандығын; көшпелі елдің аңшылық, бақташылық, жаугершілік өмірінен неше түрлі ертегі әңгімелер, жырлар шыққанын; халық ауыз әдебиеті сол заманда үстем таптың қызметінде мықты үгіт құралы болғандығын; ескі әдебиеттің түрі де, сарын күйі де билеуші таптың әсерімен құрылғандығын сөз етеді. Демек фольклорға қоғам әсері болатыны дұрыс ескерілген.

Сәкен Сейфуллин [129, 40-41 б.] жазып тарату үстем болмаған кездегі ел арасына жайылған күйлі, сарынды, жыр, тақпақ, мақал, нақыл, өлең, әңгіме аталған сөздердің халық ауыз әдебиеті, яки ел әдебиеті деп атанғанын да дұрыс дәйектеген. Бұл көркем сұлу сөздерді ел ішінде шығарушысының нағыз кім екені белгісіз болуын; белгілі бір сөздің тек бүкіл елдікі болғанын; біреуден-біреу жадына алып жүрген сөз ауыздан-ауызға көшіп, бүкіл елге жайылып, бұрынғылардан кейінгілерге мұра болып қалып келгенін, ел аузында жүрген сөзді келесі ұрпақтың үстем санаттың ықпалымен өзгеше өңдеп, дәмдендіріп жырлағанын (артық деген жерлерін тастап, кейбір ұмытылған жерлеріне сөз қосуы, жаңартуы т.б.); бұрынғы шыққан үлгінің баз қалпынан көп өзгеріске ұшырап, екшелініп, екінші бір нұсқаға айналатынын жан-жақты сараптауы т.б. - бәрі де ғалымның фольклорға тән басты өзгешеліктерін, яғни авторсыздықты, авторы халық екендігін, ауызба-ауыз даму ерекшелігін, көп нұсқалылықтың пайда болуы себептерін т.с.с. дұрыс ашып, айқындап бергенін танытады.

Сәкен Сейфуллин халық ауыз әдебиетін екі үлкен дәуірге бөледі. Біріншісін, билер дәуірі, яғни жөңкілген, шабыншылық, шабуыл дәуірі десе, екіншісін Сәкен Сейфуллин орыс патшалығына бағынған дәуірін – қамалған, тоқыраған дәуір деп сипаттайды. Жалпы Сәкен Сейфуллин фольклорды: эпос, ертегі, тұрмыс-салт жырлары т.б. деп жүйелеген.

Егер қазақтың тұрмыс-салт жырларын М. Әуезов сыршылдық салт өлеңдері деп қарастырса, С. Сейфуллин салт өлең-жырлар ұғымында алған. Мұндағы қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдеріне М. Әуезов (Әдебиет тарихы. 1927) жар-жар, қоштасу-танысу, беташар үлгілерін жатқызса, С. Сейфуллин зерттеуінде бұлардың қатары, сондай-ақ тойбастар, сыңсыма, жұбату-үгіт, айт келін түрлерімен толықтырылғаны көрініп тұр. Ал, дінмен байланысты өлеңдер деп М. Әуезов бақсы сарынын, жарапазанды атаса, ал С. Сейфуллин бұларды ескілікті дін салтынан туған дей отырып, олардың қатарына, сондай-ақ шақыру, арбау, байлау, күн жайлату, бұлт пен жауын шақыру, бәдік т.с.с. түрлерін жатқызған. Ал, мұндағы фольклордың шақыру, арбау, бәдік түрлері Х. Досмұхамедұлы еңбегінде (Қазақ халық әдебиеті. 1928) ғана кездесуі т.б. – бәрі де осы монографиялық еңбекті жазу барысында С. Сейфуллин жоғарыда аты аталған М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы еңбектерін бірін-бірі толықтыру үшін алғанға ұқсайды. Дегенмен С. Сейфуллин еңбегінде фольклордың алғаш рет күн жайлату, бұлт пен жауын шақыру түрлерінің ажыратылуы, сөз жоқ, фольклортану ғылымының жетістігі болып табылады.

Сәкен Сейфуллин «билер дәуірінен» жеткен ел әдебиетін екі бөліп қарастырады. Біріншісіне: ескіліктен қалған, сол билер табының үстем санасының ықпалымен құрылған, көбінесе аңшылық, малшылық әңгіме-ертектерді, салт өлеңдерді, ескіліктің салтынан туған жырларды; төрт түлік мал туралы, түрлі хайуандар туралы жырлар, өлеңдерді; билер сөздерін, мақалдарды; жастық ойын- күлкі, өлең жырларды, айтысты кіргізді. Мұның бәрі С. Сейфуллиннің фольклорды жанрлық тұрғыдан іштей жіктеуден гөрі, жалпы фольклорға жатады-ау деген түрлеріне аздап шолу түрінде тоқталуды мақсат етуді көздегенін көрсетеді. Сондай-ақ фольклорды ел әдебиеті деп қарастыруы, ертегі жанрын әңгіме ұғымымен байланыстыруы- ол заманда фольклорды тек әдебиеттану тұрғысынан қарастыру көзқарасының ықпалы әлі де болса күшті болғандығын танытады.

Ал, еңбекте қолданылған фольклорлық ұғымдардың қазіргі уақыттағы фольклорлық терминдік атауларына сәйкес келмей жатуы т.б.- бәрі де, С. Сейфуллиннің фольклортану ғылымына қатысты терминдерді дамытып ойластыруды мақсат етпегендігімен, әрі сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымының енді ғана қалыптасып келе жатқандығымен түсіндіріледі.

Мәселен, С. Сейфуллин қазақ руларының мал өсіру және аңшылықты кәсіп еткен тұрмысынан ертек, әңгімелер туады десе, олардың аз еместігіне де көңіл бөледі. Ал, ертектерді С. Сейфуллин , көбінесе жаратылыстағы жан-жануарлар, өсімдіктер, жын, шайтан, перілер, аруақтар, жалмауыз кемпір, жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, бұрынғы замандағы хандар, батырлар, хандардың балалары, байлар, байлардың балалары, малшылар, кедейлер, қой баққан қу тазша балалар, көсе, шешен (Жиренше шешен), ханның уәзірлері, ханның және жарлының қыздары, мырза адамдар, сараң жандар т.с.с. тақырыбы төңірегінде кездесетінін сөз етеді. Одан әрі ертегілер бойында тек үстем таптың ықпалы басым екендігіне етпеттей беруі - бәрі С. Сейфуллиннің ертегінің жанрлық сипатына назар аударудан гөрі, тек оның әлеуметтік жағына, яғни таптық сипатына көңіл бөлумен қатар, көбінесе оның тақырыптық жағына т.б. үңілумен шектелгенін де анықтайды. Дегенмен ертегілерде М. Әуезов кітабында (Әдебиет тарихы. 1927) аз орын берілсе, С. Сейфуллин еңбегінде бұларға біршама кең тоқталады. Енді бірде С. Сейфуллиннің: «Жаратылыстың кейбір түрлерін, кейбір құбылыстарын адамнан жоғары, «кереметті» деп біліп, тілегенше әрекет қылатын «аруақты», «биік құс» деп «иман келтірген». Сөйтіп жаратылыс түрлерінің, жырларының көбін «тәңір иелер» деп, наным қылатын. Сөйтіп «тәңірлерді» күштілер тобына ұқсатып жасап алған»,