Аударманың Өзекті мәселелері алматы, 2015

197
әдеби тілінің терминдік жүйесін қалыптастыру процесінде тілдің 
сөздік  қорының  күллі  мүмкіндіктерін  толық  игеру  ізгі  бағыт 
дегенді  қайталап  айта  отырып,  біз  терминдердің  толыққанды 
айналымға  түсуі  үшін  ұсынылатын  терминнің  семантикасының 
қандайлық екендігін (термин ретінде ұсынбастан бұрын) барынша 
ескеру қажет деп есептейміз. 
Бұл  ретте  алдымен  лексикографиялық  еңбектерде  берілетін 
семантикалық  анықтамаға  (семантикалық  анықтама  –  сөздің 
лексикалық  мағынасын  түсіндіру  дегенді  білдіреді)  тоқталу 
қажет  болады.  Сөздің  лексикалық  мағынасы  –  тілдік  бірліктің 
мағыналық  құрылымын  ашады,  оның  барлық  семантикалық 
компоненттерін көрсетеді, тілді пайдаланатын ұлттың, халықтың 
ұзақ  тарих  бойында  жинақтаған  тәжірибесінен  мағлұмат  береді, 
сөздің мағынасынан терең ақпаратты жеткізеді, сөйтіп, оны дұрыс 
қолдануға жол ашады. Қазақ тілтанымындағы лексикографиялық 
еңбектерде  лексикалық  мағынаны  түсіндірудің  бірнеше  функ-
ционалдық  типтері  қалыптасқан;  олар,  біздің  байқауымызша, 
мыналар:  сөзді  тіркеу  (яғни  сөзді  қолдану  мен  түсінудің 
констатациясы), нормативтік түсіндіру, формалды және мазмұны 
жағынан түсіндіру, аударма арқылы түсіндіру. 
Ал  сөздің  семантикалық  анықтамасын  жеткізудің  тәсілдеріне 
келсек, онда мыналарды көрсетуге болады: синонимдік қатарлары 
арқылы; санамалау арқылы; сипаттау арқылы; түрлік атаулардың 
тектік  атауларын  немесе,  керісінше,  тектік  атаулардың  түрлік 
топтарын нақтылау арқылы; антонимдеріне нұсқау арқылы. 
Бұл жайттар екітілді нормативтік терминологиялық сөздіктер 
жасау барысында аса маңызды болып саналады. 
Жоғарыда  аталған  31  томдық  екітілді  терминологиялық 
сөздіктер  кешенінің  арасынан  біз  «Әскери  іс»  саласы  бойынша 
(12-том)  сөздіктің  материалдарын  мұқият  қарап  шықтық.  Құрас-
тырушылардың  көрсетуі  бойынша  5000-нан  астам  термин 
қамтылған еңбекте төл тілде байырғыдан бар сөздерге терминдік 
мағына үстеу жолымен жасалғандардың саны біршама; олар біздің 
санамалауымыз бойынша шамамен 1000-нан асады.
Әрине,  терминологиялық  екітілді  сөздіктің  міндеті  мен 
ұстанымдары түсіндірме сөздіктен өзгеше; бұнда егжей-тегжейлі 
түсіндіру, стильдік немесе басқадай да бір сипаттама беру мүддесі 

198
жоқ.  Бұл  сөздікте  көнерген  сөздер,  сирек  қолданылатын  сөздер, 
жергілікті  тіл  ерекшеліктері  қатарынан  алынып,  термин  ретінде 
ұсынылғандардың  бірқатарының  мағынасын  аудармасы  арқылы, 
сондай-ақ  синонимдік  сыңарлары  арқылы  қабылдап  түсінуге 
болады. 
Алдымен «Әскери іс» саласы бойынша терминдер жиынтығына 
назар аударғанымыздың себептерін түсіндіре кетелік: 
Біріншіден,  бұл  саладағы  күнделікті  ресми-іскери  қарым-
қатынас  ұзақ  жылдар  бойы  орыс  тілінде  жүргізілгені  белгілі. 
Сондықтан,  екіншіден,  «Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  2001-
2010  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасында»  елдің 
Қарулы  Күштеріндегі  қазақ  тілінің  қолданылу  жағдайының 
бәсеңдігі  аталып,  оны  жолға  қоюдың  бағыттары  ұсынылады. 
Үшіншіден, қазақ тілінің тарихы тіл қорында әскери іске қатысты 
саналуан  сөздер  болғандығын  дәлелдейді.  Мысалы,  ғалым 
Р.Сыздық  сақетер  (қылыш  деген  мағынада),  салар,  аға,  адырна, 
азамат,  айбалта,  дулыға,  ереуіл,  жебе,  барымта  типтес  басқа 
да көптеген сөздердің ежелгі жырларда, ХV-ХІХ ғасырларда өмір 
сүрген ақын-жыраулардың шығармаларында кездесетіндігін нақты 
мысалдармен дәлелдеген [71]. 
Міне,  осы  себептерге  байланысты  сөздікті  құрастырушылар 
әскери-жауынгерлік салаға қатысты байырғы сөздердің бір тобын 
қамтуға ұмтылыс жасаған. 
Алдымен  «Әскери  іс»  саласы  бойынша  сөздіктегі  калька 
жолымен  жасалған  аталымдарға  тоқталалық.  Еңбекте  саптық 
жарғыға  қатысты  терминдердің  қазақша  баламасын  беруде 
түпнұсқа тілдегі формалды-мағыналық құрылым толық сақталған: 
Алға (орыс тілінде – Вперед); Артқа бұрыл (Кру-гом); Артқа бұрыл 
да-Бас (Кругом-Марш); Ретпен-Санал (По порядку-Рассчитайся); 
Сапқа тұр (Становись); Ту астына, Тік тұр (Под знамя, смирно); 
Иық-қа  (На  пле-чо);  Оң-ға  Түзел  (Равнение  На-право)  және 
т.б.  дегендердің  ұсынылуында  орыс  тіліндегі  сөздің  абсолютті 
сәйкестігін  таңдап  алумен  қатар,  олардың  сыртқы  формалды 
құрылымы да (тыныс белгісі, бас әріптермен таңбалануы) тұтастай 
«көшірілген». Терминдердің құрамдас бөліктерін өзгертпей алуға 
әсер еткен экстралингвистикалық факторлардың бастысы – әскери-
жауынгерлік саланың қызметін реттейтін саптық жарғы атаулары 

199
ықшам,  айтылуында  екпін  түсетіндей,  дауыс  көтеріңкілігі, 
императив анық байқалатындай болуы қажет. 
Жалпы  алғанда,  сөздікте  аударма  тәсілдері  арқылы  сәтті 
жасалған  терминдер  легі  бір  алуан.  Бұнда  лексикалық,  семанти-
калық,  сөзжасамдық  және  синтаксистік  калька  амалын  сүйеніш 
еткен жайттар жиі ұшырасады (ауытқушылық – аномалия; атаулы 
тізім – именной список; атыс кезегі). Сонымен қатар, жоғарыда 
айтқанымыздай,  қазақ  тілінің  өз  сөздік  қорында  бұрыннан  бар, 
әскери  іс  саласына  топтасатын  аталымдар  да  Сөздіктен  көрініс 
тапқан;  олардың  бір  легі  ретінде  төмендегілерді  атауға  болады: 
айдауыл  (конвой),  алғыншы  (авангард),  алтыатар,  берен; 
дулыға; нысана; жортуыл; әскери әлеует; әскери нөкер (эскорт); 
қарауыл;  ершік  (седловина);  жедел  ақпар  (депеша);  оқшантай; 
кіреуке  (кольчуга);  сауыт  (кольчуга);  зеңбірек;  шүріппе;  торуыл 
(засада); құндақ (цевье); сарбаз; қолбасшы; тапанша (пистолет); 
ұңғы (дуло,ствол); қалқан; сап; лек; семсер; зеңбірек; шеп; шолғын 
(дозор) және т.б.
Сөздікке  енгізілген  терминдердің  тағы  бір  тобы  үшін  төл 
сөздердің  мағыналарындағы  қандайда  бір  семантикалық 
компоненттердің реңктерін пайдалану арқылы терминдік мағына 
үстеу тән. Бұндай жағдайда еңбекте терминдік мағына үстемеленген 
сөздің  тағы  бір  синонимі  немесе  орыс  тіліндегі  нақты  ұғымдық 
мәнге  ие  баламасы  қоса  көрсетіледі:  бұл  –  сөздің  анықтамасын 
нақтылау үшін қолданылатын санамалау, сондай-ақ синонимдерін 
тіркеу  тәсілі.  Айталық,  бақылау,  байқау  (надзор);  белдік,  бау; 
дәреже,  ранг  (ранг);  жарақ,  жабдық  (принадлежность); 
жол  көрсетуші,  өткізгіш  (проводник);  кеудеалқа,  аксельбант 
(аксельбант);  қарауыл,  күзет  (караул);  нобай,  макет  (макет); 
қолдау,  сүйемелдеу  (поддержка);  пәрмен,  команда  (команда); 
рұқсатнама,  виза  (виза);  сауыттау,  сақтау  (забронировать); 
тұрақтану, негізделу, орналасу (базирование); түр, пішін, нысан 
(форма); түйін, торап (узел); траектория, оқ ізі (траектория); 
шынжыр, тізбек (цепь); ілгек, жағабелгі (петлица); ілгек бақан, 
багор (багор). Терминдердің бұлайша берілуінің бірнеше объективті 
себептері бар деп есептейміз. Біріншіден, Сөздікте кейбір жағдайда 
синонимдерінің қатар берілуі және олардың сандармен ресімделуі 
түсінікті;  мыс.,  1.  белдік,  2.  бау  ретінде  ұсынылу  амалын  осы