30
мәтін алдын ала танысу, көру, ойлау, пайымдау, талдау, зерттеу,
сөздіктерді, басқа да лингвистикалық және лингвоелтанымдық,
когнитивтік мағлұматтарды беретін анықтамалықтарға иек арту
арқылы екінші тілге жазбаша түрде түсіріледі. Бұл процестің өтуі
барысында аудармашының мүмкіндігі шексіз; ол екінші тілде
жасалған мәтінді өңдеп, реттей алады. Жазбаша аударма мәтін
тәржімашы шығармашылығының нәтижесі болып саналады.
Жазбаша мәтінді ауызша аударып беруді
жазбаша-ауызша аударма
деп атауға болады. Қазақ мәдениетінде классикалық көркем
әдебиеттің нұсқалары, ғылыми әдебиет және ресми, нормативтік
құжат үлгілері жазбаша түрде аударылады.
Ауызша аударма – бұл тәржіманың жазбаша түріне қарағанда
күрделірек құбылыс; ақпараттың мазмұн межесін (план
содержания) және құрылым межесін (план выражения) жазбай,
ауызша жеткізу түрі. Аударматану бойынша ғылыми еңбектерде
ауызша аударманың екі түрі аталады:
- ілеспе (синхронный) аударма;
- жалғас (последовательный) аударма.
Ілеспе аударма – бастапқы мәтінді тыңдап қабылдай отырып,
ілесе, қосарласа, бір мезгілде аудару. Бұл процес соңғы жылдары
арнаулы жабдықтар арқылы жетілдірілген. Аударудың бұл түрі
түпнұсқа мәтіннің айтылуымен қатар жүріп отырады. Арнаулы
кабинеттерде ілеспе аударма түпнұсқаның мәтінін сөйлеушіге
(мәтіннің авторына) ілесе отырып оқу арқылы, кей жағдайда
сөйлеушінің ауызша баяндалған сөзін алдын ала дайындықсыз
тікелей аудару арқылы жүзеге асырылады. Ауызша аударманың
қай түрі болсын, аудармашыдан жоғары кәсіби біліктілікті,
тәжірибенің болуын, екі тілден де лингвистикалық тұрғыдан
құзыретті болуын талап етеді. Аударманы ауызша жасау кезінде
уақыт тапшы, түпнұсқа мәтін бір-ақ рет айтылады немесе оқылады,
сөйлеушінің (мәселен, баяндама жасаушының) өзіне тән дауыс
ырғағы, сөйлеу мәнері, екпіні болады; демек, алынған ақпаратты
тез қорытып, тыңдаушыға екінші тілде кедергісіз түсінетіндей
(бұл ең бастысы десек те болар), әрі сауатты жеткізу міндеті бар.
Ауызша аудармадағы тағы бір күрделі тұс – аудармашының санасы
бір тілден екінші тілге шапшаң ауысып тұрады, тұпнұсқадағы
бір сөйлемді аударып жатқан кезде түпнұсқаның екінші сөйлемі
32
3. Түпнұсқада:
Конечно, в налоговой у пенсионеров начинается хождения по
мукам.
Ілеспе аудармада:
Әрине, салық полициясында зейнеткерлер үшін қиындықтар
(синонимдері – кедергі, тауқымет, азап) басталады (күтіп
тұрады).
Алынған үш сөйлемнің алғашқысы ілеспе аудармашыға
жеңіл үлгі болып саналады; бұл ретте әр тілдің құрылымдық-
семантикалық ерекшеліктерін білу жеткілікті. Екінші сөйлем
де, бір қарағанда оңай тәрізді көрінгенімен, аудармашының
төмендегілерге көңіл бөлуі қажет болады:
•
номенклатуралық атаудың қазақ тіліндегі дәл, ресми
баламасын білу
(Алматы қаласы бойынша еңбек және әлеуметтік
қорғау департаменті);
•
түпнұсқадағы буындық қысқартудың қазақ тілінде толық
сөз тіркесі ретінде қолданылатындығын ескеру (
соцзащита –
әлеуметтік қорғау);
•
нақтылау тәсілін игеру (
мыс., түпнұсқада – документы;
қазақ тілінде өз құжаттарын… деп нақтылау қажет болады).
Ал соңғы сөйлемде ілеспе аудармашы өзінің лингвомәдени
құзыретін танытуы керек, өйткені ол түпнұсқадағы тілдік
компрессияның – ұғым, құбылыс атауларының ықшамдалып,
үнемделіп жұмсалуының ерекшеліктерін меңгеруі қажет, яғни ол
түпнұсқадағы
в налоговой деген ауызекі сөйлеу тілі элементтерінің
орнына
салық полициясы деген толыққанды тіркесті қолданған
жағдайда және фразалық тіркесті (
хождение по мукам) мағынасы
сәйкес түсетін сөздермен, сөз тіркестерімен ауыстырғанда, әрі
осылардың барлығын шапшаң пайымдап, шектеулі уақыттың
ішінде игеріп үлгергенде ғана сауатты ілеспе аударма жасалады.
Жалғас аударма – түпнұсқада сөйлеушінің ақпаратын тыңдап
алғаннан кейін жүргізілетін амал. Жалғас аударма, әдетте,
мінберден сөйлеп тұрған шешеннің бір абзацты, бір фразаны
немесе бір сөйлемді айтып болғаннан соң жүзеге асырылады.
Бұл реттегі қиындық – түпнұсқада сөйлеуші өз ойын қай шамада
тоқтатамын десе де өз еркінде. Тілдік құрылымы күрделі, ақпараты
ауқымды бір абзацтан кейін пауза жасалған жағдайда жалғас
