Атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары Том 1

419 

Open  access:

 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

 

персональных  задач  по  их  достижению,  улучшении  взаимодействия  сотрудников  и 

подразделений, повышении мотивации сотрудников. 

Список использованных источников 

1. Гершун А.М. Разработка сбалансированной системыпоказателей / А.М. Гершун., 

Ю.С. Нефедова. – М.: ЗАО «Олимп-Бизнес».-2007. 

2. Каплан Р.С. Организация ориентированная на стратегию. Как вновой бизнес-

среде преуспевают организации, применяющиесбалансированную систему показателей / 

Р.С. Каплан, Д.П. Нортон. – М.:ЗАО «Олимп-Бизнес».-2005. 

3. BalancedScoreCard [Электронный ресурс]. – Режим доступа: 

www.balancedscorecard.ru. 

 

 

 

Нарықтық экономиканы жағдайында кәсіпорынның қаржылық  жағдайын 

жақсарту жолдары 

 

Сейтахун С.Р. 

Алматинская академия экономики и статистики, г. Алматы 

 

Қазақстан Республикасының  нарықтық экономикасы жылдан жылға даму үстінде.  

Сонымен қатар, шаруашылық процесті реттейтін негізгі механизм – бәсекелестікте дамып 

келеді.  Қазіргі  кезде  мекеменің  өміршеңдігін  қамтамасыз  ету  үшін  басқарушылық 

персоналға өзінің мекемесімен қатар потенциалды бәсекелестердің қаржылық жағдайын 

бағалау  керек.  Қазіргі  экономикалық  жағдайда  мекеменің  қаржылық  жағдайын  бағалап, 

талдап  отыру  өте  маңызды.  Қаржылық  жағдай  -мекеменің  экономикалық  қызметінің 

маңызды  сипаттамасы.  Ол  мекеменің  бәсеке  қабілеттілігін  анықтайды,  іскерлік 

келісімдерде потенциалын, сол мекеменің және әріптестерінің қаржылық және өндірістік 

қатынастағы  экономикалық  қызығушылығы  қандай  дәрежеде  кепілдендірілгендігін 

бағалайды.  Бірақта,  бір  ғана  бағалаудың  өзі  мекеменің  үздік  қызмет  етуі  мен  алға 

қойылған мақсаттарға жету үшін  жеткіліксіз. Мекеменің иелігіндегі қаржылық ресурстар 

мен  капиталдың  қозғалысын  дұрыс  басқару  нәтижесінде  ғана    бәсекеге  қабілеттілігі  

қамтамасыз етіледі.  

Нарық  жағдайында  кәсіпорынның  өміршеңдігінің  кепілі  мен  жай-күйінің 

орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын 

еркін  орын  алмастыра  отырып  қолданып,  тиімді  пайдалану  жолымен  өнімді  өндіру  мен 

сатудың  үздіксіз  процесін  қамтамасыз  ете  алатын  өзінің  қаржы  ресурстары  жағдайын 

көрсетеді[3]. 

Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз байланысқан 

қаржылық  тұрақтылығының  маңызды  факторларының  бірі  –  активтердің  тиімді  құрамы 

мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып 

табылады.  Ағымдағы  активтерді  басқару  өнері  -  кәсіпорын  шотында  оның  ағымдағы 

жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.                                                  

Қаржылық  тұрақтылықтың  ішкі,  маңызды  факторларының  бірі  -  бұл  қаржы 

ресурстарының  құрамы  мен  құрылымы,  оларды  басқару  стратегиясы  мен  тактикасының 

дұрыс  таңдалып  алынуы.  Кәсіпорынның  өз  қаржы  ресурсы,  соның  ішінде  таза  табысы 

қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.                                                                                                                    

Сонымен  бірге  тек  таза  табыстың  көлемі  ғана  емес,  сонымен  қатар  оны  тарату 

құрылымы,  әсіресе  өндірісті  дамытуға  бағытталған  бөлігі  де  өте  маңызды  болып 

табылады.                                                                                       

Кәсіпорынның  қаржы  тұрақтылығын  бағалау,  объективті,  ғылыми  негізделген 

және  үйлесімді  басқару,  өндірістік,  әсіресе  қаржылық  шешімдер  қабылдау  үшін  оның 

қаржылық  жағдайын  талдау  қажет.  Тек  терең  және  ұқыпты  талдау  негізінде  ғана  оның 

қызметін  объективті  бағалап,  кәсіпорынның  қаржылық  тұрақтылығын  нығайту  немесе 

420 

Open  access:

 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

 

жеқсарту  және  оның  іскерлік  белсенділігін  арттыруға  бағытталған  басқару  шешімдерін 

қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады. 

Отандық  талдау  әдебиеттерінде  қаржылық  талдау  мәселесі  аз  зерттелген, 

сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. 

Ал  бұл  кәсіпорын  қызметінің  қаржылық  нәтижесі  мен  экономикалық  дамуына,  ең 

ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді. 

Кәсіпорын  қаражаттарының  айналымдылығы  -  оның  қаржы  ресурстарын  басқару 

тиімділігінің  негізгі  мінездемелерінің  бірі.  Ол  бірқатар  факторларға  негізделген,  ал  ол 

факторлар  кәсіпорынның  іскерлік  стратегиясына,  қаржыны  ұйымдастырудың  салалық 

ерекшеліктеріне, сонымен қатар жалпы экономикалық жағдайларға қатысты. 

Нарық  жағдайында  қаржылық  жоспарлау  кәсіпорынға  оның  қызметі  жөнінде 

көптеген  параметрлерді  сырттан  бекітетін  орталықтандырылған  әкімшілік  сипатты 

жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп отыратын нарықтық 

коньюнктура  жағдайында  өзінің  хал-жағдайын  нығайтуға  ұмтылатын  кәсіпорынның 

шаруашылық  әрекетінің  икемді  стратегиясы  мен  тактикасын  жасауға  қызмет  етеді. 

Қаржылық  қызметте  нормативтерді  пайдалану  кәсіпорынның  өз  еркінде,  сондықтан 

нормативтер  туралы  ақпараттар,  коммерциялық  құпияға  айналады.  Жоспарланған 

номативтерден ауытқуды талдау, кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып 

табылады. Есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына 

ие  болады,  яғни  бұл  кәсіпорынның  қызметі  туралы  ақпараттардың  шектеулі  бөлігінен 

тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі контрагенттерінің, меншік 

иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. 

Қаржылық  жағдайды  ішкі  талдау  әдістемесі,  әрбір  кәсіпорын  үшін  тек  потенциалды 

әріптестерін  бағалау  мақсатында  ғана  емес,  сонымен  қатар  қаржылық  есепті  сыртқы 

пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де қажет. [2] 

Сондықтан  да  қаржылық  тұрақтылық  барлық  өндіріс-шаруашылық  қызметі 

процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып 

табылады"  [1].  Ал    кәсіпорынның  жалпы  қаржылық  тұрақтылығы,  ол  ең  алдымен 

әрдайым  табыстың  шығыннан  артуын  қамтамасыз  ететін  ақша  ағымының  қозғалысын 

көрсетеді.  Нарық  жағдайында  ол  ең  бірінші  өнімді  (жұмыс,  қызмет)  өткізуден  түсетін 

табыстың  тұрақтылығын  талап  етеді  және  оның  мөлшері  мемлекетпен, 

жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп 

айырысу  үшін  жеткілікті  дәрежеде  болуы  тиіс.  Сонымен  қатар  кәсіпорынның  одан  әрі 

дамуы  үшін  барлық  есеп  айырысулар  мен  барлық  міндеггемелерді  орындағаннан  кейін, 

осы кәсіпорында  өндірісті  дамытуға,  оның  материалдық-техникалық  базасын  жаңартуға 

және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде 

табыс қалуы қажет.  

Нарықтық 

қатынастар 

жағдайында 

кәсіпорынның 

қаражаттарының 

айналымдылығы маңызды мәнге ие болады, өйткені оның төлем қабілетіне тікелей әсер 

етеді, осыған байланысты нарықтағы тұрақты жағдайға әсер етеді. 

Нарықтық  экономика  жағдайында  жұмыс  істеуші  кәсіпорындардың  қаржылық 

жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:   

− 

қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;             

− 

активтер  мен  олардың  қалыптасу  көздері  арасындағы  сәйкестікті,  оларды 

таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;                          

− 

айналым  капиталының  көлемін,  оның  өсуін  (кемуін)  және  ағымдағы 

міндеттемелермен арақатынасын анықтау;                                                                          

− 

қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;                                                                       

− 

кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;                       

− 

ағымдағы  активтердің  айналымдылық  есебі,  оның  ішінде  дебиторлық  борыш 

және қорлар есебі;