«ЗАМАНА БЕЛЕСТЕРІНДЕГІ» КӨРКЕМ ШЫНДЫҚ

«ЗАМАНА БЕЛЕСТЕРІНДЕГІ» КӨРКЕМ ШЫНДЫҚ

Ж.Жабаевтың өскен ортасы, ата-бабасы, алған тағлымы, мінез-құлық ерекшеліктері туралы «Жамбылдың ата-тегі, өмірі» (1946) атты ғылыми монография жазады. Тәттімбет, Әміре, Естай, Майра, Қажымұқан, Әбікен, Қалыбек өнерін кейінгі ұрпаққа таныстыруда да мол еңбек сіңірген. Т.Шевченко, А.Пушкин, М.Лермонтовтың жекелеген өлеңдерін, Д.Мамин-Сибиряк, Л.Соловьевтің кейбір әңгімелер мен повестерін қазақ тіліне аударған. С.Бегалин «Қаракөз», «Көктем», «Бесік жыры», «Ақ көгершін», «Сағындым сені сәулем-ай» т.б. 50-ге тарта өлеңдеріне ән шығарылған.

С.Бегалиннің «Замана белестері» атты көлемді туындысы автор көзбен көрген, бастан кешкен жағдайларға құрылған өмірбаяндық шығарма. Бұл романда оқиға 1910 жылдан басталып, 1928 жылдың науқанды кезеңімен аяқталады. Романдағы оқиғалар нақтылы өмір шындықтарына негізделген, оқиға желісі тартымды баяндалады. Роман он төрт бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі «Сұр аттың сүргіні» деп аталады. Оқиға 1907 жылы Тәтімнің жалғыз сұр атының ұрлануынан басталады. Сол жылы Тәтім ауыл арасында ұрлықпен аты шыққан Жақсыбайды көріп, ол Тәтімнің астындағы атына сұқтанып, сатуын сұрайды. Қарсылық білдірген Тәтімнің аты бір күнде ішті-күйлі жоқ болып шығады.

Бұл романда Сапарғали Бегалин өз замандастарын, оның ішінде алуан түрлі қоғам, өнер қайраткерлерін көзден таса қалдырмай, өз шығармасына басты кейіпкер есебінде көріп, олардың жарқын бейнесін жасаған. Бұл романның негізгі мотиві – шын өмірдегі болған оқиғалар. ХХ ғасырдың басындағы ауыл тұрмысы, қала мен дала халқының адамгершілік межесіне жазушының көзқарасы таразыланып, шығарма бірінші жақтан баяндалады. Оқиға барысы автордың ішкі жан құбылыстарына орай, түйсіну, қорыту, бағалау әсерімен бейнеленген. Сондықтан да бұл шығармада сыршылдық ағым басым, нағыз халықтық мінездер мен ұнамды идеалдар терең сараймен суреттеледі.

Бұл романның барлық тарауларында ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі оқиғалар, өзгерістер, жаңалықтар жан-жақты әңгімеленеді. Автор белгілі қоғам қайраткері Мұқаметқали Тәтімов пен өзінің есі кіре бастаған балалық шағынан отызыншы жылдарға дейінгі қазақ өмірінің аса маңызды кезеңдерін байланыстыра шежірелеген. Дәуірдің түрлі тартыстары, қоғамдағы өзгерістердің мәнін ашуы, сан түрлі адамдардың мінезін көрсетуі, халықтың салты мен санасы, тіршілігі, психолоиясындағы өзгерістеді жіті байқап, білгірлікпен баяндайды.

«Замана белестері» романында қызықты оқиғалар мен оқырманға ғибрат беретін адамдар өмірін кеңінен суреттеген. Автор өзінің өмірінде таныған, араласқан адамдарының бәрін бірдей алмай, қоғамдағы орны бар, өмірі үлгі-өнеге болатын қаһармандарды таңдай білген.

Жазушының тай-құлындай тебісіп, жастайынан бірге өскен достары Жақия, Мұхаметқалилардың балалық шағынан бастап, ес жиып, күрес, еңбек, бақытқа жету үшін қажымай әрекеттенген қаһармандар дәрежесіне жеткізген. Жақия мен Мұқаметқалидың Тоқсанбай атының жалы мен құйрығының қылын кесіп алып, тұзақ жасауды ойластырып, ақыр-соңында екі ауыл қырғи-қабақ болып тынады. Оны жазушы былай әңгімелейді:

«Балалар алған қылдарын қойны-қоныштарына тығып, малдарын кезең асырып жайылымға жетті. Ширатылған екі буда қалың құйрығы кесілген көк ат селдіреп қалған құйрығын сипақтата қозғап, жайылымға жөнелді».

Автор романда өнер адамдарын ерекше сүйіспеншілікпен іш тарта суреттейді. «Өзіміздің елде Рахымбек деген аса бір өнерлі жігіт болатын. Сол Рахымбекті Дауыт өзіне басшы етіп ертіп келді, әрі әнші, сері, мінезі сондай сүйкімді, өзі сондай келісті сұлу Рахымбекті мен сондай жақсы көрем. Ол мені, өзінің ойындарын (асық ойыны, тағы бірнеше ұлт ойындарын) үйретті, өнерге баулыды», - дей келе, ең алғаш Абай атын осы Рахымбектен естігенін қызғылықты баяндайды. Сол кездегі Семей өңіріне аты әйгілі Кішкіл Қойшыбаев туралы да жылы лебізбен жаза отырып, оның өлеңді ауызекі ағыты сайрататынын көргені ойында өшпестей із қалдырғанын ерекше ілтипатпен жазады.

Бұл романның кей тұстарында ел өмірінің қиын жағдайы, бай, зиялы, саудагер өмірі кеңінен және нақты суреттелген. «...доңыз жұты бүкіл қазақ даласын ақсүйек еткен атақты жұт. Қайда барсаң жүген ұстап қалған, көгенін жинап алған, қосы жығылған ауыл. Жұт жеті ағайында дегендей, жұттан қалған қой-қозы ақсыз, төлін жарытпайды, ашаршылық. Малдан айрылған ауыл азаматтары пайда, кәсіп іздеуге Семей қаласына шұбыра бастады»,- дей келе, жұт артынан, шөп шүйгін болып, қалған ел аман-есен аузы аққа жеткенін нанымды баяндайды. Айналасына қамқорлықпен қарап, қайырымдылық көрсетіп жүрген Нұрғали мен Нәзипа Құлжановалардың өмірі туралы романда көп мәліметтер берілген. Екеуі туралы деректер сенімді, табиғи характерлерді сомдауға әсер еткен. Сапарғали Бегалин алғаш Семейге келгенде осы Құлжановтардың үйіне түсіп, Нұрғали ағасының қолында жүріп оқығанын үлкен құрметпен еске алады: «Менің осы мақтана айтып отырғанымның ерекше бір нәрі – Нұрекең мен Нәзипа жөніндегі үйінде тұрған бір жылдық өмірім еді. Өйткені, ол үйде Нұрекең мен Нәзипа жеңгейдің адамгершілік ерекше қасиеттерінің өзіме өнеге етсем, оның үстіне сол үйде тұрғанда жаңа заман сәулесіне ана тіліңді құрметтей оқитын газет-журнал болды», - деп бірінші рет Семей қаласында Құлжановтардың қазақтың ұлттық ойынын ұйымдастырғаны туралы да әңгімелейді.

Сондай-ақ, жазушы Қоянды жәрмеңкесіне барғаны, Рахымбек әншінің сүйгені Ыраштың соққыға жығылып өлгенін естігенін, ел ішін қайғыға қалдырған бұл оқиғадан Мұхаметқалидың да құлағдар болғаны айтылады. Бұл романда теңсіздік зардабын шеккен Ыраш бейнесі елеулі орын алған деуге болады. Автор әйелдің теңсіздігі қайғыға оқиғаларға апарып жүргенін терең, және әлеуметтік қайшылық бұтағын тарата түсіндіруге талпынған. Сүйгеніне жете алмаған Рахымбектің де апатқа ұшырағаны әңгімеленеді.

Шығарманың алтыншы тарауында Сапарғали училище бітіріп, семинарияға жолдама алады, қалыңдығы Сәлимаға үйленеді.

Атақты Қажымұқан Мұңайтпасов туралы тарауды да қызығып оқуға болады. Жазушы алғаш Қажымұқанды Семейде көреді. Оны былай суреттейді: «Нардай ерекше бітім, қалың қабақтан ойлана қарайтын қара көз, қалың ерін, жымырылған құлақ, барбиған балғын саусақтар бізге сондай бір тамаша көріністер». Балуанның өз аузынан Түркия мен Жапония еліндегі қажы атағанына ие болған палуан күрестері жайлы әңгімелетеді.

Романның барлық бөлімдерінде көбірек көрінген Нұрғали Құлжанов. Автор Нұрғалидың адамдық, азаматтық келбетін ашып көрсетеді. Ақтардың өшпенділігі күшейіп, бір түнде Нұрғали Құлжановты атып кеткендігі туралы өкінішпен жазады. Қазақ халқы үшін, бақыты үшін жан аямай қайрат-жігер жұмсаған Н.Құлжановтың қазақ тарихында қайраткер болғанын романшы нанымды жеткізе білген. Жазушы халық ортасынан шыққан, сол кезең жайлы мемуарлық үлкен шығарма жазуға құқылы екеніндігіне роман бойында дәлелдер көп. Ел өмірінде әртүрлі өзгеріс, сол кезеңдегі зиялы, кедей орташаның іс-әрекеті анық суреттелгенімен құнды. Осы қалың оқиғалар авторды бей-жай қалдырмай өсуіне, ғибрат алуына мол септігін тигізгенге ұқсайды. Өзінің ақтармен күреске қатысқанын былай баяндайды: «Соғыс бұрынғыдан да күшейді. Ақтар чехтардан мадиярлардан екпінді отрядтар құрып, шабуылды күшейтті. Біздің тәртібіміз нағыз әскери жағдайға көшті. Соғыссыз уақытымыз, өте аз. 1919 жылдың бас кезінде ақтарды ең мықты тобы Колчак басқарған Сібір өлкесіне ауысып, бізге үлкен-үлкен қысымдар туғызды», - дейді.

Бұл романның оныншы тарауында М.Әуезов туралы әңгіме қозғалады. Сол кездегі Мұхтар портретін жазушы көзімен былай суреттейді: «...кере қарыс, кең маңдайлы, ойлы үлкен көз, қараторы толықша жігітке назар тастап, сөз тосты. Ә, дегенде шешіле бастап кетпей, кібіртіктеп бастап, сөзін мәнерлі ырғақты үнмен ағытатын әдетін істеді». Романның әр тарауында кейіпкерлер өмірінің жаңа қадамдарын, бағдарын көреміз. Шын мәніндегі халық өмірінің шежіресі деуіміздің себебі, сол кездегі қазақ ауылындағы той, көкпар, қыз қуу, жерден теңге алу, ат үстіне тұрып ойын көрсету, жамбы ату ойындары кеңінен көрсетілген.

Романның алтыншы тарауында Әміре Қашаубаевты суреттеген тұстары тартымды әрі сенімді шыққан. Әміренің ел сағынып, жер сағынып, ағайын ортасына келгендегі сәттері Арқаның әсем бір кездерімен салыстырыла, сәнді бейнеленеді.

Әмірені ерекше сүйіспеншілікпен суреттеген автор: «Әміренің туған елі Дегелең болысына қараған Тарақты руы, оның ішінде «Атан», оның ішінде «Ала көз Шәку» деген атаның баласы екен. Әміренің әкесі Қашаубай Әміре туған кезде кедейлікпен сонау Қарқаралы маңында бір жекжатына барып, сонан Семей түсіпті. Әміре бұл сияқты өмірбаянын осы бір кездескен уақытта сұрап таныстым”,- дей келе, «Ағаш аяқ», «Екі жирен», «Қарға», т.б. Әндерін қызығып тыңдаған жұрттың ілтипатын, өзгеше өрнекпен жазады. Бұл тұстан әнші өмірінің кей кезеңдерімен елестер көз алдымызға елестейтіні сөзсіз.

Қорыта айтқанда, жазушы Сапарғали Бегалиннің «Замана белестері» романы санқилы өмір көрінісін, оқиға, деректерді қаз қалпында бере білген шығарма. 1910 жыл мен 1928 жылдар аралағындағы оқиғаларды беру арқылы қазақ халқының өмірі мен тағдыры, ескі және жаңа заманның қайшылықтары, автордың тебіреністері ашық берілгендігімен жазушының өмірге көзқарасы, толғамы, тұжырымы, іс-әрекеті арқылы ашылуы таныла отырып, «Замана белестері» салмақты стильде жазылған шығармалар сапына кіреді деуге болады.

Бексұлтан Нұржекеевтің “Күтумен кешкен ғұмыр” романы қазақ халқының өткен өмір шындығын, ХХ ғасыр басындағы қазақтың рухани тынысын өзек еткен туынды. Роман “Ойда жоқта ұшырасқан келіншек”, “Тағы да ойда жоқта ұшырасқан басқа келіншек”, “Жайма базардағы жолығыс”, “Қыз алып қашу”, “Үзілмей келе жатқан үміт”, “Отыз тоғыз жыл өткенде” деген бөлімдерден тұрады. Романда өнер адамдарының өзара қарым-қатынасы, жастарды өнерге баулудағы ақын-әншілердің рөлі нанымды бейнеленеді.

Романның басты кейіпкері Әтіке жастайынан өнер қуған, ән айтқанда даусында зәредей міні жоқ әнші болып танылады. Жазушы Әтікедей әншінің қайталанбас, дара бейнесін жасаған дей аламыз. Қаһарманның әлеуметтік ортасы, басқа өнер адамдарымен байланысы туралы мағлұмат көп, әншінің шаттығы, қайғысы соншалықты әсерлі, көп хиқаялар айтылып, құрғақ әңгіме күйінде емес, сәйкес бояулармен суреттеуде қаламгер даралық танытады.

“Күтумен кешкен ғұмырдың” авторы даланың қарапайым тіршілігін, сахараның өз заңдылықтарын жақсы біледі деуге болады. Бірақ бұл романда байқалған кемшін тұсы - өнер тақырыбында жазылған басқа шығармалардың көлеңкесінде қалып, тың қаһармандарға, оқиғаларға жаңаша көзқараспен баға беру жағы жетіспейтін сияқты.

Дегенмен, шығарма ішінде кейіпкерлер ісі мен әрекеті оқушыны әсерлендіріп, қаһарманның дара мінезінің ашылуы, ішкі толғанысынан көрініп отырады. Жас әнші Әтікенің сый-сияпатының олқы, атағының ауыл үйден аспай жүргендігін білген Айсары болыс әншінің өз аулына көшіп келіп, өнерін жәрмеңкеде көрсетіп, жұрт жинауға көмектесетініне уәде алып, болыс сый-сияпатты аямай беріп, көндіреді. Айсарының айтқан сөздері алтынның буындай әсер еткенін жазушы былай суреттейді: “Қалай қарғып тұрғанын Әтіке өзі әлі түсінбейді. Әйтеуір, мұны Айсарының сөзі сиқырдай арбады. Шат сезім шалқыған өрттей лап қойып, ой-санасын қуаныш тасқынымен көміп тастады. Басы мен аяғын бірден болжай қою да қиын, әйткенмен өңі түгіл, түсіне де кірмеген үлкен бір бақ-дәулеттің басына қонғалы тұрғанын анық түсінді. Болыс екеуі төс қағыстырып, бір қауым тұрды. Жұрт дабыра болып, баталы сөздер борап кетті. Ғұмыры көрмеген қошеметтен Әтікенің басы айналды. Көз алдындағы сый-құрмет көңіліне сыймай, осының бәрі өңі екеніне сенер-сенбес дүдәмал халден көпке дейін айыға алмады.”,- осы сезімнен ата қонысы Аққайқыға жеткенде ғана көңілі ойран-ботқа болып бұзылып, атақтың буы ақылынан алжастырғанын әнші бірақ түсінеді.

Романда Жайту деген кейіпкер бар. Оның іс-әрекеті бөлек, жан шошитын әрекеттер жасайды. Әтіке Қайныкешті алып қашып келе жатқанда, артынан қуып жетіп, тартып әкетеді. Қызды өз інісі Байтуға апарып беріп, жайбарақат ұйқыға кеткенде бір топ жігіт қызды тартып әкетеді. Жайтудың алты жасар баласы Төребек болған жайды хабарлай келгенде кісі жаны түршігерлік оқиға болғаны былай суреттеледі:

“- Байту ағамның басын жарып, әкелген қызын тартып әкетті.

Жайтуға баласының жүзі жадырап тұрғандай көрінді.

• 
  Жетесіз ит, шүйінші сұрап келдің бе менен?
  

-Аттан! Өлтіріп кетті! Қанға қан! Қан!”.

Бұл оқиғаның тарихи негізі болмаса да автор қиялының жемісі нанымды шыққан деуге болады. Қиын-қыстау кезеңде өз баласын өзі өлтіріп алған Жайтудың тоңмойындығынан туындаған жантүршігерлік әрекеттер бұдан кейін де романда өрби түседі. Әтікенің жоғалып кетуі, Сейітбатталдың кісі қолынан өлуі Жайтудың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады.

Бұл роман барысында автор табиғатты суреттеуде қаһарман жан-дүниесіне үңіле отырып, дербес өмір суреті мен табиғат заңдарының сипатын орайластыра суреттейді. Туып-өскен жерін топ жылқыға айырбастаған Әтіке әнші үшін дүние тар қыспақ, тау да, ағынды су да тарылып кеткендей әсер етеді.

“Еңсеңді басып келе жатқан екі бүйірдегі жақпар таулар кенет үркіп кеткендей, кеудесін кейін тартып ала қояды. Содан кейін-ақ ілгерілеген сайын таулар шалқая қашып, қашақтаған төбелері аласарып, айналаң ашылып сала береді. Бірте-бірте жол таудың сағасына қарай тырмысып, өрлей келе сай табаны жайдақтап, келе-келе алдыңнан дөңгеленген кең жазық шығады”,- бұл тұста табиғат суреті мен кейіпкердің күйініші күрсініс деміндей әсер береді.

Шығарманың тағы бір орталық кейіпкері – Қайныкеш. Оның тағдыры қым-қиғаш, тағдыр сынына шыныққан, өмір шындығынан ойып алынған бейне. Қайныкештің таза махаббаты, Әтікемен қашуының өзі саналы батылдығы деуге болады. Қайныкеш өмір бойы Әтікеге деген махаббатты, құштарлықты аңсаумен ғана өтеді. Өмірдің қызығы бала болса, сол баланы сүйгенінен емес, өзін зорлап қосылған адамнан сүйеді. Тағдыр тәлкегіне көнбіс әйел қартайғанда өмір дағдысын өзгертіп, қырық жыл бойы аңсаған адамды көруді армандауында анау айтқан ерсілік жоқ сияқты болып көрінеді: “Қырық жыл тірі деп күтіп өлі екеніне енді ғана көзі жеткеніне өкінді. Ағыл-тегіл егіліп жыласам мына үнсіздіктен сол жеңіл болар деп ойлады. Өйтіп жылауға ұяты жібермеді. Жұрттың оны ерсі көретінін түсінді. Көз жасын үнсіз ғана ұрлана сүртті. Мұнша жыл күтіп, мұнша жыл үміттеніп содан өзіне әл-қуат алып жүрген қария жүрек біресе жиілеп соғып, біресе тоқтап қала жаздап, жүрісінен жаңылған жорғадай шоқырақтап кетті”- деген түйіннен Қайныкеш тұлғасының жан-жақты ашылғанын көреміз.

Тағы бір ескеретін жай романда Айсары болыс пен Үмбетей қажы портреттері сәтті шыққан деуге әбден болатын сияқты. Айсары романның ішінде қоғамға пайдасы бар, өнерді түсінетін, өнерпаздардың жанашыры ретінде көрінеді: “Әлденеге іштей түйіліп, екі беті бұртиыңқырап, шегір көздері сыр бүгіп кісінің бетіне сырғи қарайды. Онсыз да аласа бойы төртбақ тартып, кейпі тап бір бейқам торғайды бас салғалы жиырыла қалған әбжіл мысық тәрізді. Шегір көздері қараған кісісіне шегедей қадалады. Денесінің толықтығы мен бойының быртықтығын жүзінің өткірлігі басып, байқатпайды тіпті. Төңірегіндегілер бүкшие бұғып, еңкіш тартып оның аласалығын тым аңғарта бермеуге де тырысатын секілді”, - деген жолдардан елдің атын екінің бірі шығара бермейтінін түсінген Айсары болыс Әтікенің өз елін тастап көшіп келуін өтінуінде үлкен мән бар екені түсінікті жайт.

“Күтумен кешкен ғұмыр” романында Қошқар руының бірден-бір белді, беделді адамы, біреуді қарпып, біреуді тарпып өмір сүріп келе жатқан Үмбетей қажы портреті сәтті жасалған. “Қажының қазіргі тұрқы төбенің үстіне қадап қойған қарақшы тастан аумайды: серейген күйі сіресіпті де қалапты. Үмбетей – денесі зор, еңселі кісі. Бет әлпетінің өзі кішігірім баланың төсіндей. Жақ сүйектері де жөушенді кісінің жауырын қақпағындай жап-жалпақ. Сынған тостағанның қақ жартысы құсап қабақтары үңірейіп шүңет көзін шым тереңде жатқандай қарауытып көрсетеді. Бүкіл бітім тұлғасының ірілігі көз алдыңа алқ-салқ еткен атан түйені елестетеді”,- деген жолдардан бедел салмағын өзі де білетін қажының бейнесін жасауда жазушы жасандылыққа бармай, қайсыбір кемшіліктері мен осал жақтарын да қалт жібермей, шүбә тудырмайтындай етіп кескіндеген деуге болады.

Б.Нұржекеевтің “Күтумен кешкен ғұмыр” романы өнер тақырыбына арналған, екі адам арасындағы махаббат тақырыбын өзек еткен өмір бойы сүйгенін бір көруді армандап өткен әйелдің құнды моральдық-адамгершілік қасиетін сәтті суреттеген шығарма.
ДРАМАТИЗМГЕ ТОЛЫ ШЫҒАРМА

Ұзақбай Доспанбетовтің “Қызыл жолбарыс” романы алғаш рет “Жұлдыз” журналында 1995 жылғы 2-ші санында жарияланған. Бұл роман қазақ халқының тарихындағы елеулі оқиғалар мен құбылыстарды арқау еткендігімен құнды. Шығармада белгілі бір кезең, дәуір тағдырын таныта отырып жазушы тарихи-әлеуметтік құбылыстарды, тарихи кезеңнің әлеуметтік даралығы, шығармашылық фантазиямен пішіліп, сәтті жасалған деуге болады.

Шығарманың бел ортасында жүретін қазақтың билері, шешендері, ақындары, батырлары нақтылы тізіліп, нанымды баяндалады. Заманның да, қаһармандардың да басындағы қайшылықтар жан-жақты көрініп, әртүрлі жағдайдағы жай-күйлері суреттеледі.

“Қызыл жолбарыс” романы бірден жас би Ескелдіге (бес жасында бата алып “Бала би” атанған) Құлсарының өлімін естіртуден басталады. Романның негізгі оқиғалары Іле мен Қаратал өзендерінің Көкше теңізге (бүгінгі Балқаш көлінің бұрынғы атауы) барып тірелетін аралығындағы атақты Сары Есік Атырау құмының Оңтүстік шығыс жағымен жалғасып жатқан өлкеде өтеді. Бұл Жалайыр елінің біраз аталарына қыстау болған Орта өзектің бір пұшпағы ғана екен. Романда кейіпкерлер көп. Қазақтың белгілі биі Ескелді, Қабан жырау, Сатай батыр, Қодар би, Жолбарыс хан, Дербісәлі, Балпық, Кәсенсары, Малай батыр, Есенбай хан, Дубек, Байбек, Хангелді т.б.

“Қызыл жолбарыс” романының жалпы мәнін, ондағы көзге түскен көрнекті тұлғалар мен оқиғалардың құрамына қысқаша тоқталайық.

Қарақорымнан кейін қазақ пен қалмақ арасында тыныштық орнамай, қазаққа қалмақтың тіс батырғысы келіп, дайындалып жатқанынан хабар алған билер мен ақсақалдар қалмаққа жіберетін ер төлені (барлаушы) сайлап Дербісәлі баласы Балпықты таңдайды. Жас кезінде Қаз дауысты Қазыбекке ерген Балпық жауды барлап, хабар жеткізуге аттанады. Ташкендегі Жолбарыс ханға Есекбай, Төле биге Есенбайдың аталас інісі Тұрлымбет Бекенұлы аттанады. Қалмақтарға жол – жөнекей Балпық кез болғанда мынадай оқиға болады:

• 
  “Біз жетім өскен баламыз. Анау-мынау ұлы сөзді біздің құламызға құйып жатқан ешкім жоқ. Кессеңіз міне, бас. Менің ұлы қонтайшыға да, оның қолбасшы баласына да зәредей жазығым жоқ, - деді Балпық.
  

Басына қан шапқан Балпық басқадан бұрын осының қорлығына шыдай алмастай:

• 
  Әттең астымда белі мықты атым, белінде асынған қаруым жоқ, әйтпесе осы қорлық сөзіңіз үшін мен сізді жекпе-жекке шақырар едім. Немесе кел, аттан түсіп, құр қолымен жаяу шайқасамыз. Қайсымыз өлсек құнымыз сұралмасын.”, - деп жігіттің қазақ тыңшысы екенін біліп қоюы нанымды баяндалады. Мұнда оқиғаға қатысушы Балпықтың ойы қалмақ әскерлерінің талабы мен қалауы, бір-біріне қарсы адамдардың сөзі нақты әрі қолма-қол әрекет арқылы іске айналады.
  

Романда толымды шыққан Балпық бейнесін атауға болады. Жазушы Балпықты қалмаққа барлаушы атты жібере отырып халықтың сол кезеңдегі ішкі және сыртқы саясатындағы ойы мен толғамдары, пікірлері арқылы ішкі әлемін тануға көп көңіл бөлген.

Романда Ұзақбай Доспанбетов малмен кәсіп еткен қазақ халқының жылқы малына деген сүйіспеншілігін, екіншіден, жаугершілік заманды сәйгүлік тұлпардың орны ерекше болғандығын келістіре бейнелеген:

“Көкбайтал аса ірі сүйекті жылқы емес, кеуек бас, қалбыр өкпе, сом тұяқты жаратылған, жал - құйрығы тай, оның үстіне төс сүйегі омырауы, бел арқасы бөлек-бөлек пішілгендей тұлғасының да аса қиюы келіп тұрған жоқ. Жай жолға мінерлік көп жылқының біріндей ғана теке жәуміт бедеу. Сөйте тұра, міне, бес жылдың жүзі болды, Арқа мен Жетісуда бәйгенің алдын бермей келеді. “Байтал шауып бәйге алмас” деп ескілектен қалыптасқан мәтелді тұмсықтан ұрған да осы жануар. “Байтал неге бәйге алмас, жүйрік болса” деп, Жетісу ақындарының осы қанатты тұлпарды бетке ұстап біраз желпінгендері де бар. Бір ғажабы мұның неше тісі шыққанмен көкбайтал деген аты да қалмай келеді. “Жетісудің көкбайталы”, “ Ұлы жүздің көкбайталы” деген қосақтамасы ғана атақ-даңқына біраз салмақ қосып тұрады”,-деп Көкбайталдың бәйгісімен де, мал үшін айырбасқа тусуімен де адамдарды байтқандығын сан ел, сан рудың маңдайына біткен жүйрігін есті жануар етіп суреттейді. Шығармадағы Сары және Ноқай атты иттердің түйсік-сезімін танытатын оғиғалардың түп-төркіні халықтың ғасырлар бойы дамып, жалғасып келе жатқан бай рухани мұрасында жатқаны анық. Ит жеті қазынаның бірі болғандықтан да қалмақ қонтайшысының екі иті елдің, жердің ғана сақшысы емес, ұлы қонтайшының көмекшісі есебінде саналуы едәуір орынды көрсетіледі.

“- Ол біздің қонтайшының екі иті. Бірінің аты Сары, екіншісінің аты

Ноқай. Ол екі ит адамнан ақылды, көздері аспандағы бүркіттің көзінен өткір. Еліміздің, жеріміздің сақшысы. Жаңа сені айлакер жау келе жатыр деп хабарлады.

Балпық бұл сөзден аздап тіксінгенмен де сабырлы жауап қайырды .

- Бараба татарлары да ит ұстайды. Олар да иттің ақылдысы деп, оның неше түрлі тұқымдарын сұрыптап, іріктеп, қасына ертеді, дос етеді. Бірақ мақұлықтың аты мақұлық, кейде ол иесінің көптен көрмеген қарын бөлесінің де қарнын ақтарып тастай жаздайды.

- Сөз саптасын қарамаймсың ба, мынау анық жау,- деп жаңа әскербасымен үзеңгі қағыстырып, өз күндігін айтқан неме найзасын төбесінде ойнатып, қайта жынданып шыға келді.

- Сенің мына сөзің үшін басыңды осы жерде кесіп алса сауапшылық болмақ! - Әскербасы бұл сөзді өз намысы аяққа тапталғандай бұрынғыдан реңкі бұзылыңқырап айтты. - Еліміздің, жеріміздің сақшысы, ұлы қонтайшының баласы, біздің бас қолбасшымыздың күндіз-түні жұмылмас ояу көзі, асыл текті Сары, Ноқайды қай-қайдағы шапқан мен соққанның жемтігі жаман татарлардың табанын жалайтын құлағы қалқиған, жүндес иттеріне неге балайсың?

Автор Сары мен Ноқай ерекшеліктерін суреттеуде реалистік сипатқа жол бергеніне куә боламыз. Екі ит адамнан да ақылды, көздері аспандағы бүркіттің көзінен өткір, қалмақ елінің, жерінің сақшысы, жау келе жатқаны туралы хабар беріп отыратын қырларын суреттеген тұстарында қалмақтардың ішкі мұрат-тілегін , мінез – құлқының қырларын да астастыра, көркемдік тұрғыда ашып береді.

Ұзақбай Доспанбетов өз романында Төле би, Абылайдың өмір деректерінің мағынасын сақтаған және едәуір тың мазмұнмен кеңейткен деуге болады.

“Ұлы би көлге ұзақ қарады. Қасындағы жас жігіттер бұл адамның не нәрсені де орнымен, асқан кірпияздықтан істейтінін көріп үйренгендіктен қазіргі мінезін түсіне алмай тұр” немесе, ... Көздерін көтерсе әлде кім ойып алардай, дүниенің жарығы олар үшін осымен таусылғандай мойындата біржола зіл көтерген көк қорғасын байлап алған, бұл дүниеден баз кешкен мәңгілік пақыр жандарға ұқсауы”. Ұлы бидің ел басына күн туғанда жаны ауырған кейпін жазушы көңілден таса қалдырмайды. Келтірілген үзіндіде Төле бидің қайсар рухы мен хан алдындағы сертті мінезі дараланып қана қоймай, келе жатқан жауға бірігіп күш жұмсау жөніндегі пайымдауларын жеткізгенде ойлау жүйесінің сол кезеңнің заңдарына негізделгендігі ерекше көзге түседі.

Романдағы Жолбарыс ханға берген портреттік суреттемелер көркемдік шындық және өмір шындығының байланысын ашу үшін қажет болған сияқты. “Бұл хан отыз үш жастағы, ат үстіндегі сайыстан, не аң қуудан бір күшін де құр жібермейтін, күрт, қауырт қимылға әрқашанда дайын, оңтайлы, қайрат – жігері тасып тұрған жас адам еді”, немесе, “ Мандайы сопақ көрінгенмен бет-ажарының қырлы мұрыннан төменгі бөлігін ұстара мен қайшыны күнде көретін мойылдай қара сақал-мұрты дөңгелетіп тұр. Қос ерін жымқырулы, ауыз орнында сол дөңгеленген сақал - мұртпен бірге майысқандай көкке шаншылған айдың алғашқы жанасындай тілек қана бар. Ол тілекпен бүгіндікке бір сөз шығыпты дегенге ешкім қана да қоймастай”. Мұндағы Жолбарыс ханның портретінде түрлі кескіндік сипаты іс пен мінез табиғатымен терең бірлікте бедерлеген. Драматизмге толы ситуацияларда хан бейнесі біртіндеп толымдылық алады.

“Қызыл жолбарыс” романының бір бөлімінде Абылай бейнесі сомдалады. Мұнда Абылайдың жетімдік халі, “Сабалақ” деген атпен түйеші болып жүріп, ел басына қиын кезең туғанда ерлік көрсетуге ұмтылуы ғана қамтылған.

Романдағы оқилар “Ақатабан шұбырынды, алқа көл сұлама” деген атпен сақталған 1723 жылғы қалмақтар шабуылының басталуын, ол соғыстың қазақ халқына әкелген залалы мен зардабын кеңінен суреттейді.