АнЫҚтамалық энциклопЕдИя Алматы 2015 1-ТоМ

Ж

104

∑

ЖАЗЫҚТЫҚ – ЖЫЛУ ТАСЫҒЫШ

364

365

бойынша жүйелеу. Бұл жүйені орыс химигі Дмитрий

 Менделеев (1834 – 1907) 

ұсынған.

ЖҮЙЕДЕН  ТЫС  БІРЛІКТЕР  –  физикалық  шамалардың  қолданыстағы 

бірліктер жүйесінің ешқайсысына енбейтін бірліктер. Жүйеден тыс бірліктерді 

тәуелсіз  (өзге  бірліктер  арқылы  анықталмайтын,  мысалы,  Цельсий  градусы, 

бел,  т.б.)  және  ерікті  таңдалған,  бірақ  өзге  бірліктердің  кейбір  сандарымен 

өрнектелетін бірліктерге (мысалы, атмосфера, ат күші, жарық жылы, парсек) 

ажыратылған.

ЖҮКТЕМЕ, э л е к т р л і к  – 1) электр тізбектеріндегі кез келген қабылдағыш 

(тұтынушы);  2)  электр  энергиясы  көзінің  іс  жүзінде  беретін  қуаты  мен  оған 

сәйкес болатын токтың қосындысы. Айнымалы ток тізбектерінде а к т и в т і және  

р е а к т и в т і жүктемелер болады. 

Активті жүктеме тізбекте шығындалатын 

(механикалық жұмысқа, жылуға, т.б.) энергияны сипаттайды және оны Вт (Ватт) 

арқылы өрнектейді. 

Реактивті жүктеме (индуктивті немесе сыйымдылықты) 

энергия көзі мен қабылдағыштың арасындағы энергия алмасуды сипаттайды. 

Тізбекте сыйымдылық пен индуктивтілік болатын жағдайда бұл жүктеме вармен 

(ағылшынша  «Вольт-Ампер  реактив»  деген  атаудың  қысқартылуынан  пайда 

болған) өлшенеді. 1 В – тізбектегі кернеу 1 Вольт, ток күші 1 Ампер болған кездегі 

реактивтік қуат бірлігі. Жүктеменің сыйымдылықтық реактивті құраушысы басым 

болса, жүктемедегі ток фаза бойынша түсірілген (әсер етуші) кернеуден озады 

(фазаның ығысу бұрышы теріс), ал индуктивтілік құраушы басым болса – кешігеді 

(фазаның ығысу бұрышы оң). 

Тұрақты ток тізбегінде тек активті жүктеме ғана 

болады.

ЖҮРІЛГЕН  ЖОЛ  –  қозғалыстағы  дене  (немесе  материалдық  нүкте) 

траекториясының  белгілі  бір  уақыт  аралығындағы  бастапқы  және  соңғы 

нүктелерінің арасындағы ұзындық.

ЖҮРІСТЕР АЙЫРЫМЫ, с ә у л е л е р д і ң – екі жарық сәуленің ортақ 

бастапқы және соңғы нүктелері болатын оптикалық жолдарының ұзындықтары. 

«Жүрістер айырымы» ұғымы жарық интерференциясын және жарық дифракциясын 

сипаттауда қолданылатын негізгі ұғымдардың бірі.

ЖЫЛДАМДЫҚ,  м  е  х  а  н  и  к  а  д  а  ғ  ы  –  нүкте  қозғалысының  негізгі 

кинематикалық сипаттамаларының бірі; υ = dr/dt (мұндағы r – нүктенің радиус-

векторы, t – уақыт) теңдігімен анықталатын векторлық шама. Бірқалыпты қозғалыс 

кезіндегі нүктенің жылдамдығы сан жүзінде жүрілген жолдың (S) уақыт аралығына 

(t) қатынасына тең, яғни  υ = S/t, жалпы жағдайда сан жүзінде  υ = dS/dt. Жылдамдық 

векторы нүкте траекториясының жанамасы бойынша бағытталған. Егер нүктенің 

Ж

104

∑

ЖАЗЫҚТЫҚ – ЖЫЛУ ТАСЫҒЫШ

364

365

қозғалысы оның декарттық координаттарының (х, у, z) t-ге тәуелділігін өрнектейтін 

теңдеулермен берілген болса, онда  υ=

�

�

�

2

� �

�

2

� �

�

2

 

, мұндағы  υ

x

 = dx/dt,  υ

y

 = dy/dt,  υ

z

 

= dz/dt, ал жылдамдық векторлары бұрыштар косинустары координаттар өстерімен 

сәйкес түрде  υ

x

/ υ,  υ

y

/ υ,  υ

z

/ υ қатынастарын құрайды. Жылдамдық әдетте м/сек 

(Халықаралық бірліктер жүйесінде) немесе км/сағ бірлігімен өлшенеді.

ЖЫЛДАМДЫҚ – физикалық айнымалы шама өзгерісінің осы өзгеріс болған 

уақыт аралығының қатынасымен анықталатын әлгі физикалық шаманың өзгерісінің 

шапшаңдығы.

Абсолюттік жылдамдық – нүктенің санақтың абсолют жүйесіне қатысты 

қозғалысының шапшаңдығы.

Ғарыштық бірінші жылдамдық – дененің Жердің жасанды серігіне айналуы 

үшін оған берілуі қажет ең аз шапшаңдық.

Ғарыштық екінші жылдамдық – дененің Жердің тартылыс өрісіндегі ұшу 

орбитасы параболалық орбита болуы үшін, оған берілуге қажет ең аз шапшаңдық.

Ғарыштық үшінші жылдамдық – дененің Күннің тартылыс күшін жеңіп, 

Күн жүйесінен тысқары ұшып шығуына қажет шапшаңдық.

Дыбыс жылдамдығы – серпімді толқынның қалпы өзгермейтін жағдайдағы 

қозғалыс шапшаңдығы.

Жарықтың вакуумдағы жылдамдығы – кез келген электрмагниттік тол- 

қындардың таралу шапшаңдығы және кез келген физикалық ықпалдардың та- 

ралуының шекті шапшаңдығы; іргелі физикалық тұрақты шама.

Нүктенің бұрыштық жылдамдығы – нүктенің радиус-векторының бұрылу 

бұрышының осы бұрылу болған уақыт аралығына қатынасы.

Жарық  жылдамдығынан  төмен 

болатын  жылдамдықтар  ариф- 

метикалық  қосу  ережесі  бойын- 

ша  анықталады.  Егер  аттың 

жылдамдығы 

υ

 болса, ал садақ 

жебесінің  ұшу  жылдамдығы 

U  болса,  онда  атты  адамның 

жебесінің  ұшу  жылдамдығы 

υ

+U  болатыны  белгілі.  Поли- 

ция  көлігінің  жылдамдығы  мен  

сиренаның  тарататын  дыбыс  

жылдамдығы  да  осы  секілді  қо- 

сылады,  ал  жарық  жылдамды- 

ғына қарайлас жылдамдықтарды 

қосу өзге ережеге бағынады.