Алматы экономика және статистика академиясы аэса оқу-әдістемелік кеңесінің

76 
 
                            P
2
                      
                           P
0
                            E  
D
S
Q
Q

                                                                 
                            P
1
                                                        D 
                                                      
D
S
Q
Q

                             тапшылық 
                                                                                           Q 
 
3-сурет. Рыноктағы тепе-теңдік жағдай. 
 
 
Тепе-теңдік  жағдайды  сатушылардың  да,  сатып  алушылар  да  бұзуға  мүдделі  емес,  яғни 
рынок қалыпты. 
 
Егер  рынокта  P
1
  (P
1
<  P
0
)  баға  белгіленсе,  сұраныс  кӛлемі  ұсыныстан  артық  болады  да 
рынокта тапшылық (артық сұраныс) орын алады. 
 
Тапшылықтың  болуы  сатушыларды  бағаны  кӛтеріп,  ұсыныс  кӛлемін  арттыруға 
итермелейді. 
 
Егер  баға  тепе-теңдік  бағадан  жоғары  болса    (P
2
>P
0
),  сұраныс  кӛлемі  ұсынысқа  жетпе 
алмайды  да  рынокта  артықшылық  пайда  болады.  Артықшылық  ӛндірушілерді  бағаны 
тӛмендетуге, ұсынысты азайтуға итермелейді. Алайда бағаның тӛмендеуі сұраныс заңына сәйкес 
тауарға  деген  сұранысты  арттырады.  Кез-келген  тепе-теңдік  бағадан  ауытқу  рынокты  қайта 
қалыпты жағдайға алып келетін күштерге ырық береді.  
Сҧраныс және ҧсыныс икемділігі   
Кәсіпорынның  рынокта  қызмет  етуінде  дұрыс  шешім  қабылдау  үшін  сұраныс 
параметрлерін бағалау қажеттігі туындайды.      
Сұраныс  заңы  тауар  бағасы  мен  сұраныс  мӛлшері  арасындағы  байланысты  жалпы, 
принципиалды  кӛрсетеді.  Бірақ  шешім  қабылдар  кезде  қаншалықты  кӛп,  не  аз  деген  сияқты 
мейлінше  толық  сандық  ақпарат  алуға  ұмтылу  қажет.  Сұранысқа  қатысты  келесі  мәселелерді 
қарастырылады: 

 
сұраныстың бағалық икемділігі; 

 
сұраныстың  бағалық  икемділігі,  тұтынушы  шығындары  және  тұтынушы  табысы 
(түсімі) арасындағы байланыс; 

 
табыс бойынша сұраныс икемділігі; 

 
қиылысу және доғалық икемділігі. 
Икемділікті  бір  ӛлшемнің  екіншісінің  ӛзгерісіне  сезімталдығы  мӛлшері  деп  түсінеміз. 
Сұраныс  мӛлшері  мен  тауар  бағасы  арасындағы  байланысты  талдауға  қатысты  сұраныстың 
бағалық икемділігі түсінігі қолданылады. 

77 
 
Сұраныстың  бағалық  икемділігі  (price  elasticity  of  demand)  баға  бір  пайызға  өзгерсе 
сұраныс көлемінің қанша мөлшерде өзгеретінін көрсетеді.  
Икемділіктің  сандық  параметрі  ретінде  сұраныстың  бағалық  икемділігінің  коэффициенті 
қолданады: 
Е
D
P
=
P
P
Q
Q


=
P
Q
%
%
, 
мұндағы, Е
D
P
-сұраныстың бағалық икемділігі; 
Q
Q

-сұраныстың салыстырмалы ӛзгерісі, 
P
P

-бағаның салыстырмалы ӛзгерісі. 
E
D
P
= 
%
100
%
100
P
P
Q
Q



=
Q
P
P
Q



 
     Е
D
P
 коэффициенті тауар бағасы бір пайызға өзгергенде сұраныс мөлшері қаншалықты 
өзгеретінін 
көрсетеді. 
 
 
                                                                
     Р                                                      P                                                     E=0                             
 E=

                                                                                                                                                                                                                                             
E>1     
                                       E=

                                                                                                                              
E=1                                                 E< 1 
                                                                                                    E=0 
      0                                     Q                                                             Q 
 3-сурет. Мүлде икемсіз және          4-сурет. Икемділік қасиеттері         
          өте икемді сұраныс    
 
 
Е
D
P
>1 болса сұраныс икемді. Бұл жағдайда баға аздап ӛскенде сұраныс кӛлемі біршама 
азаяды. Тұтынуда басқасымен оңай ауыстырылатын тауарларға сұраныс икемді болады. Мысалы, 
апельсинді мандаринмен ауыстыруға болады. 
 
0  <  Е
D
P
  <  1  болғанда  сұраныс  икемсіз.  Бұл  кезде  бағаның  салыстырмалы  ӛзгерісі 
сұраныстікінен  артық,  яғни  сұраныстың  баға  ӛзгерісіне  сезімталдығы  тӛмен.  Басқа  тауарлармен 
ауыстырылуы қиын тауарлар үшін сұраныс икемсіз. Мысалы, тұзды ауыстыратын тауар жоқтың 
қасы. 

78 
 
 
Е
D
P
=  1  –  бірлік  икемділік.  Баға  бір  пайызға  артқанда  сұраныс  кӛлемі  соншалықты 
қысқарады. Баға ӛзгерісі рыноктағы сатушылардың жалпы түсіміне әсер етпейді. 
 
Е
D
P
=  0  болған  жағдайда  сұраныс  мүлде  икемсіз.  Баға  ӛзгерісі  сұраныс  кӛлеміне  әсер 
етпейді. Адамның үйреншікті ӛміріне аса қажет тауарларды, қант диабетімен ауыратын кісі үшін 
инсулинді мысалға келтіруге болады. 
 
Е
D
P
= 

 - ӛте икемді сұраныс. Тауар шектеусіз сатып алынатын бір ғана баға  және басқа 
кез-келген  бағада  сұраныс  жоқ  болғанда  мүмкін.  Үкіметтің  отандық  ауыл  шаруашылық 
ӛндірушілерін қолдау мақсатында ӛз шаруаларынан белгіленген бағамен астық сатып алуы 
осыған мысал бола алады. 
 
Тауар ҧсынысының бағалық икемділігі 
Ұсыныс мӛлшері мен тауар бағасы арасындағыбайланысты талдауға қатысты ұсыныстың 
бағалық икемділігі түсінігін қолданамыз. 
Ұсыныстың бағалық икемділігі дегеніміз тауар бағасы өзгерген кезде ұсыныс көлемінің 
өзгеру мөлшері. 
Икемділіктің сандық параметрі ретінде  ҧсыныстың бағалық икемділік коэффициентін 
пайдаланамыз. 
P
Q
E
S
P



%
%
,  
мұндағы 
P

%
 - тауар бағасының пайыздық ӛзгерісі; 
                  
Q

%
 - баға ӛзгеруіне байланысты ұсыныс мӛлшерінің пайыздық ӛзгерісі. 
 
S
P
E
 коэффициенті баға бір пайызға өзгергенде ұсыныс көлемі қаншаға өзгеретінін 
көрсетеді. 
Сұраныс икемділігі коэффициенті сияқты ұсыныстыкі де түрлі әдіспен анықталады. 
 
S
P
E
>1 – ұсыныс икемді; 
S
P
E
<1 – ұсыныс; 
S
P
E
=1 – бірлік икемділік. 
Ұсыныс икемділігі әр түрлі тауарға, сондай-ақ бір тауарға түрлі уақыт мерзімінде ерекше 
болады. Икемділік коэффициенті ұсыныс қисығының нүктелерінде әр түрлі мән қабылдағанымен, 
қысқа мерзімнен ұзақ уақыттық кезеңге ауысқанда икемділік коэффициентінің мәні артады. Себебі 
тауар ӛндірушінің баға жоғарласа ұзақ мерзім ішінде ӛндіріс кӛлемін ұлғайту арқылы ұсынысты 
арттыру  мүмкіндігі  бар.  Қысқа  мерзімде  тұтынушы  үшін  баға  кӛтерілуі  қанша  жерден  қолайлы 
жағдай тудырса да ұсыныс мӛлшерін кӛп арттыра алмайды.