94
R
2
жер рентасы E
2
D
0
D
2
0 Q
*
Q
3-сурет. Жер рыногындағы тепе-теңдік:
жер рентасы деңгейінің өзгерісі
Жер рентасы – ұсынысы қатаң түрде шектелген жер және табиғи ресурстарды
пайдаланғаны үшін тӛленетін ақы. Жер рентасы жалға алушының жер иесіне тӛлейтін жалгерлік
ақы түрінде алынады. Жалгерлік ақы рентамен қатар жерге салынған капитал пайызын, сондай-ақ
жер учаскесі жалға берілмей тұрып салынған құрылғылардың амортизациясын қосады.
Жерге сұраныс жерден ӛндірілетін ӛнімге байланысты. Ӛнімге сұраныс артса рента да
артады және керісінше. Сұраныс қисығы құнарлылықтың кему заңы әсерінен теріс кӛлбеулі
болады. Жер ұсынысы мүлде икемсіз, сондықтан ордината осіне параллель болады. D
0
сұраныс
қисығымен S ұсыныстың қиылысуы жер рыногындағы тепе-теңдікті анықтайды. ОQ
*
E
0
R
0
ауданы қоғамда пайдаланылатын барлық жердің жиынтық рентасын береді.
Демек, экономикалық рента кӛлемі жердің ұсынысының шектеулі жағдайында, негізгі
ӛнімге сұраныстың ӛзгеруіне байланысты болады.
Жер бағасы рентаның капиталдануымен анықталады. Егер жер учаскесі жыл сайын R теңге алып
әкелсе жердің бағасы болашақ жер рентасының дисконтталған құнын құрайды:
j
j
L
i
R
P
)
1
(
.
Жер бағасы мерзімсіз капитал
салымы болғандықтан,
j
,
j
i)
1
(
1
.
Онда
i
R
i
R
P
j
j
L
)
1
(
lim
lim
,
мұндағы R – жылдық рента;
i – қарыз пайызының рыноктық мӛлшерлемесі.
Сонымен қатар, жер рентасының мӛлшері жер учаскесінің сату нарығына, яғни жердің
нарыққа алыс жақындығына немесе жердің сапасына (құнарлы, орташа құнарлы, құнарсыз
жерлер) байланысты болады. Бұндай учаскелерде жер иесі иемденетін дифференциалдық рента –
үстеме қосымша құн жасалады.
Пайда – кәсіпкердің табысы ретінде. Экономикалық және бухгалтерлік пайда.
95
Пайда – экономикалық теорияда ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Сондай–ақ,
пайда кәсіпкерлікті дамытудың қозғаушы күші ретінде кӛрініс алады. Атап айтқанда, фирманың
қаржы жағынан тәуелсіздігі, тұрақтылығы пайдамен байланысты. Сондықтан, фирманың негізгі
мақсаты пайданы барынша кӛп табу. Сол себептен әр кәсіпкерді бір ғана мәселе мазалайды:
қанша тауар ӛндіргенде (сатқанда) және қандай бағамен сатқанда барынша кӛп пайда табуға
болатындығы. Пайда теориясы әр түрлі ғылыми мектептердің назарында болды.
Пайда мәселесіне ең бірінші болып меркантилистер кӛңіл аударады, олардың пікірінше
пайда заттарды жоғары бағамен сату нәтижесінде айналыс сферасынан, сыртқы саудадан пайда
болады деп есептеген. Физиократтар пайда тек ауыл шаруашылығында ӛндіріледі десе, ал А.Смит
және Д.Рикардо пайда жалпы материалдық ӛндіріс салаларында пайда болатындығын дәлелдеді.
К.Маркс пайданы жалдамалы жұмысшылардың еңбегімен жасалған қосымша құнның
ӛзгерген формасы ретінде қарастырды. Ол қосымша құнның пайдаға және орташа пайдаға ӛзгеру
шарттарын зерттеді.
Бұл категория туралы қазіргі экономикалық ғылымда келесі негізгі теорияарды кӛрсетуге
болады:
- ӛндірістік капитал теориясы (пайда – барлық ӛндіріс факторларынан алынған табыс, яғни
рента, пайыз, жалақы).
- ұстамдылық теориясы, бұл теория бойынша пайда – кәсіпкер капиталын жеке тұтынбай
кейінге қалдырғаны үшін сый ақысы, тәуекелділік және белгісіздік үшін тӛлем.
- пайда кәсіпкерлік қызметтен түсетін еңбек табысы.
Кӛрсетілген теориялардың жалпы белгісі пайданың кӛзі ретінде кәсіпкердің творчестволық
әрекетін негізге алуы.
Пайданың мәнін эволюциялық тұрғыдан қарастыру, оның кӛпжақты және күрделі екенін
кӛрсетеді. Фирма шеңберінде пайда ӛндірістің түпкі нәтижесі ретінде ӛндіріс процесіне
қатысушылар арасындағы элемент болып табылады.
Фирма шеңберінде пайда келесі қызметтер атқарады:
-
бӛлу капиталының қолайлы құрылымын қолдау, қабылдаған бағдарламаларды
қаржыландырды қамтамасыз ету үшін ақша
қорын құру
-
ынталандыру - ӛндіріс шығындарын азайту, жаңа техника мен технологияны ӛндірісте
кеңінен пайдалану;
Пайда ӛнімді ӛткізгеннен алатын табыс пен ӛндірістің шығындары арасындағы айырма:
TC
TR
Пайда фирманың жалпы табысымен сипаттала отырып, ӛндірістің жалпы шығындарынан
(ішкі, сыртқы) артық болады.
Бухгалтерлік пайда фирма жалпы табысының жеке тұлға және басқа фирмаларға айқын
шығындарын, яғни факторлардың жабдықтаушыларына тӛлемдерін ӛтегеннен кейінгі бӛлігі.
Демек,
айқын ақшалай, бухгалтерлік шығындары есепке алынады:
Бухгалтерлік пайда = ТR - бухгалтерлік шығындар
96
Қалыпты пайда = Ішкі шығындар
Таза экономикалық пайда = Бухгалтерлік пайда - ішкі шығындар.
Қалыпты пайда кәсіпкер қызметі үшін сый ақы, осы қызметі үшін сол бағыттағы қызметі
шегінде ұстайтын бухгалтерлік пайда үстеме алынатын кәсіпкердің жаңартушылық, тәуекелдік,
фирма басқарудағы дарынына байланысты пайда-экономикалық пайда деп аталады . Әдетте,
мұндай табыстар бірқалыпты емес және жаңа тауардың жаппай қолданысқа түсуі мен
бәсекелестердің пайда болуымен жоғалады. Әйтсе де, кәсіпкер ҒТП, шығындарды тӛмендету,
инновация енгізуге ынталандыратын экономикалық пайда алуға ұмтылады. Осыдан оның
ынталандырушы қызметі кӛрінеді. Екіншіден пайда бӛлу қызметі капиталды салалар арасында
қайта бӛлу, ақшалай қорлар құрудан (ӛндірістік және әлеуметтік сипаттағы әр түрлі жобаларды
қаржыландыруды қамтамасыз ететін) кӛрінеді .
Кәсіпкер бухгалтерлік пайдадан немесе экономикалық пайдадан бӛлек монополиялық пайда
алуы мүмкін. Мұндай пайданы ол монополист болса және нарықты бақылай алса ғана алады.
Фирма жалпы, орташа және шекті табысты есептейді .
Q
P
TR
Жалпы табыс сұраныс икемді болғанда ӛседі, икемсіз болғанда кемиді, ал жалпы
шығындар үнемі ӛсіп отырады. Осыдан пайданы жоғарлату шарты орындалады:
MR
MC
мұндағы,
MR
- жалпы табыс ӛнімінің бір бірлігін қосымша ӛткізгендегі ӛзгерісі ретінде
анықталатын шекті табыс,
MC
-қосымша ӛнім бірлігі ӛндірумен байланысты қосымша шығын ретінде анықталатын
шектік шығындар .
Q
TR
MR
;
Q
TC
MC
Жалпы табыс (TR) – тиісті тауарды сатылғаннан түскен жалпы ақша түсімі .
Шектік табыс (MR) - ӛнімді ӛндіруді ӛсіру есебінен алынатын табыс .
Орташа табыс (AR) – сатылған ӛнімнің бір данасына шаққандағы табыс .
Ӛндіріс шығындары мен пайданы арттыруға әсер ететін факторлар.
Ӛндіріс шығындары мен пайда ӛндірістің дамуында аса маңызды рӛл атқарады. Ӛндіріс
шығындарының орнын толтырмай ешқандай ӛндіріс процесі тиімді болмайды.
Фирманың
рентабелділігінің (бір мезгілде алынған пайданың шығындарға қатынасы ) ӛсуі шығындардың
тӛмендеуімен байланысты.
Ӛндіріс шығындарын үнемі азайтып отыру жалпы шаруашылықтың заңдылығы болып
табылады. Ол еңбек ӛнімділігін үнемі ӛсіру, материалдық және ақша ресурстарын тиімді
пайдалану, ӛндіріс пен басқаруды ұйымдастыруды жетілдіру арқылы қамтамасыз етіледі. Сӛйтіп,
ӛндіріс шығындарын кеміту қазіргі кезеңде ӛте маңызды зор мәселе болып отыр.
