Алматы экономика және статистика академиясы аэса оқу-әдістемелік кеңесінің

73 
 

 
қабілеті жетсе экономикалық мүддесіне сәйкес, белгілі бір уақыт ішіндегі әр түрлі 
бағада қанша тауар ӛндіретін еді? 
Белгілі  бір  қаржы  жағдайы,  әр  түрлі  тауар  шығаратын  ӛндірістік  қуаты,  түрліше  бағада 
шикізаттар алуға мүмкіндігі бар ӛндіруші тӛмендегі кестедегідей тауар ӛндіріп, сатар еді: 
P, баға 
Q, ұсыныс  
5 
110 
4 
100 
3 
80 
2 
50 
1 
10 
 Осы  кестенің  кӛмегімен  бағаға  байланысты  ұсыныс  функциясын  беруге  болады.  Бұдан 
басқа бағаға байланысты ұсыныс функциясын берудің графиктік және аналитикалық тәсілдері бар: 
а) аналитикалық 
P
b
a
Q
S




 (мысалы, 
P
Q
S




3
2
) 
б) графиктік 
                            
                                       
                                                       S 
         
 
                                                                                  Q 
 
                                          1-сурет. Ұсыныс қисығы 
 
 
Олай  болса,  ҧсыныс  (supply)  -  тауар  бағасы  мен  сатушылардың  белгілі  бір  уақыт 
аралығында сатқысы келетін және сата алатын кӛлемі арасындағы байланыс. 
 
Түрлі  ӛндірушілердің  жеке  ұсыныстары  бір  бірінен  ерекшеленеді.  Олардың  әрқайсысы 
тауар рыногына ӛз үлесін қосу арқылы жалпы рыноктық ұсынысты құрайды. 
Рыноктық  ұсыныс  көлемі  дегеніміз  белгілі  бір  уақыт  ішінде  нақты  бағамен  барлық 
сатушылар қалайтын және өндіруге қабілетті тауар саны. 

74 
 
Ұсынылатын  тауар  бағасы  мен  саны  арасындағы  тура  байланыс  ҧсыныс  заңы  деп 
аталады. 
Егер  ұсыныс  кӛлемі  тауардың  бағасына  ғана  байланысты  ӛзгерсе,  онда  функционалдық 
байланысты келесі түрде кӛрсетеміз: 
)
(P
Q
Q
S

 
P-тауар бағасы, Q-ұсыныс шамасы, Q
S
(P)-ұсыныс функциясы 
Бұл функция ұсыныс функциясы, ал оның графигі ҧсыныс қисығы (1-сурет) деп аталады. 
Ұсыныс  функциясы  оған  әсер  ететін  түрлі  факторларға  байланысты.  Біздің 
байқағанымыздай олардың ішіндегі маңыздысы осы берілген мезетіндегі баға болып отыр.  
 
                         P 
 
                                                                   
 
                                                                                             
                                                                                
                                                                                         Q    
        
                   2-сурет. Ұсыныс қисығы (ұсыныс мөлшері өзгерісі)          
Бағаның ӛзгерісі ұсыныс қисығы бойымен қозғалысты білдіреді (2-сурет). 
Тауар ұсынысы тұрақты емес. Ұсынысқа тауардың ӛз бағасынан басқа да факторлар әсер 
етеді. Олардың негізгілері: 
 
1.  Ӛндіріс  факторларының  (ресурстар)  бағасы  (R,  resources).  Ӛндірушінің  белгілі  бір 
бағада қандайда бір тауар мӛлшерін ӛндіруі оның тиімділік деңгейімен байланысты. Тиімділік ӛз 
кезегінде ӛнімді ӛндіруге пайдаланатын ресурстардың бағасына тікелей байланысты. Ресурстарға 
баға  тӛмендегенде  ұсыныс  артады  (ұсыныс  қисығы  оңға  қарай  жылжиды).  Ӛндіріс 
факторларының бағасы ӛссе ұсыныс азаяды (ұсыныс қисығы солға жылжиды). 
 
2. Технология сипаты (K). Тауар ӛндіру саласында ӛндіруші үшін жетілдірілген, үнемді 
(тиімді)  технология  пайдаланылса  басқа  қалыпты  жағдайда  ӛндірілетін  ӛнім  саны  артады.  Олай 
болса ресурс үнемдейтін технология қолдану аясы кеңейгенде ұсыныс ӛседі. 
 
3. Салық және дотация мӛлшері (TS, tax and subsidy). Ӛндірушілер немесе нақты ӛнімге 
қатысты  салықтың  артуы  осы  ӛнім  ӛзгеріссіз  бағада  әкелетін  табысын  тӛмендетеді.  Сондықтан 
ӛндіруші ағымдық бағамен аз мӛлшерде не болмаса бұрынғыдай кӛлемді жоғарырақ бағамен тауар 

75 
 
шығарады.  Екі  жағдайда  да  ұсыныс  тӛмендейді  (ұсыныс  қисығы  солға  және  жоғары  жылжиды). 
Нақты  бір  ӛнім  ӛндіруде  дотацияның  артуы  табыстың  ӛсуімен  бірдей.  Олай  болса,  ӛндіруші 
ағымдық  бағамен  кӛп  мӛлшерде,  не  болмаса  бұрынғыдай  кӛлемдегі  тауарды  тӛменірек  бағамен 
шығаруға дайын. Екі жағдай да ұсыныстың артуына әсер етеді (ұсыныс қисығы оңға және тӛмен 
жылжиды). 
 
4.  Ресурстар  бағасы  (P
a
…P
z
).  Тауар  ӛндіруге  қажетті  ресурстар  бағасы  жоғарыласа 
ӛндірушінің  табысы  тӛмендеп,  ол  басқа  бағасы  ӛзгермеген  тауар  шығаруға  ұмтылады. 
Қарастырылып отырған тауардың ұсынысы тӛмендейді (ұсыныс қисығы оңға жылжиды). 
 
5.  Тауар  бағасы  ӛзгерісінің  кҥтімі  (W,  waiting).  Тауар  ӛндіруші  болашақта  баға  түсуін 
деп  күтсе,  ол  ағымдық  ұсынысты  арттыруға  ұмтылады.  Егер  баға  жоғарлауы  күтілсе  болашақта 
қосымша табыс алу мақсатында ағымдық ұсынысты азайтады. 
 
Жалпы жағдайда ұсыныс функциясы келесі түрде жазылады: 
)
,
...
,
,
,
,
(
W
P
P
TS
K
R
P
Q
Q
z
a
S

 
 
Тауарлар мен қызметтер рыногында тепе-теңдік қалыптасу механизмі 
 
Тауарлар  рыногы  екі  экономикалық  субъектінің  қатысуымен  ғана  қызмет  ете  алады. 
Тұтынушылар  сұранысты,    ал  ӛндірушілер  ұсынысты  қалыптастырады.  Тауар  ӛндірушілері  мен 
тұтынушылар  арасындағы  ӛзара  әрекет  ақырында  тауар  рыногындағы  тепе-теңдіктің 
қалыптасуына әкеледі. Тепе-теңдік жағдай екі параметрмен сипатталады: 
1.  белгілі бір уақыт мерзіміндегі тауарды сату және сатып алудың тең мӛлшері 
2.  тұтынушы да ӛндіруші де келісетін тепе-теңдік баға 
Рыноктағы  тепе-теңдік  ӛндіруші  мен  тұтынушының  келіскен  тауар  кӛлеміндегі  бағада 
қалыптасады  (3-сурет).  P
0
  бағада  ғана  сұраныс  кӛлемі  ұсыныс  мӛлшеріне  тең  (
D
S
Q
Q

).  P
0
- 
тепе-теңдік баға, ал Q
0
- сұраныс пен ұсыныс бір-біріне тең болатын теңдестік кӛлем. Олай болса, 
тепе-теңдік баға (equılırıum prıce) деп бәсекелес күштердің әрекетінің нәтижесінде сұраныс пен 
ұсынысты теңестіретін бағаны айтамыз.       
 
 
 
 
 
 
                   
                           P                        
D
S
Q
Q

                         артықшылық        S