Алматы экономика және статистика академиясы аэса оқу-әдістемелік кеңесінің

70 
 
Кәсіпорындағы ӛндірілетін ӛнім мӛлшері мен оның бағасы туралы шешім қабылдау оған деген 
сұранысқа  байланысты.  Сұранысқа  талдау  жасау  үшін  рынокта  тауар  бағасын  бірде-біреуі 
бақылай алмайтын кӛптеген сатып алушылар бар деп ұйғарайық. 
 
Жеке  сұраныс  дегеніміз  белгілі  бір  уақыт  мерзімі  ішінде  тұтынушының  қалайтын 
және әр түрлі бағамен сатып ала алатын тауар саны. 
Сұранысты ӛнімнің нақты бағасына қатысты сұраныс кӛлемімен шатастырмау керек.  
Жеке сұраныс мөлшері бұл белгілі бір уақыт мерзімі ішінде тұтынушының қалайтын 
және нақты бағамен сатып ала алатын тауар саны. 
Әр тұтынушының жеке сұранысы бір-бірінен ерекшеленеді. Олардың әр қайсысы рынокқа 
ӛз үлесін қосып, рыноктық сұраныстың бір бӛлігін құрайды. 
Рыноктық  сұраныс  деп  барлық  тұтынушылардың  белгілі  бір  уақыт  мерзімі  ішінде 
қалайтын және әр түрлі бағамен сатып ала алатын тауар саны. 
Сұраныс мӛлшері мен тауар бағасы арасындағы байланыс сҧраныс заңы деп аталады. 
Сұраныс  заңы  бойынша  басқа  да  қалыпты  жағдайда  тауар  бағасы  жоғары  болған  сайын 
тұтынушылар ол тауарды аз сатып алады. Егер сұраныс кӛлеміне әсер ететін басқа факторларды 
ӛзгермейді деп есептесек, онда бағаға байланысты сұраныс функциясы келесі түрде болады: 
Q = Q
D
(P), 
P-тауар бағасы, Q-сұраныс шамасы, Q
D
(P)-сұраныс функциясы 
Бұл  функция  сұраныс  функциясы,  ал  оның  графигі  сҧраныс  қисығы  (1-сурет)  деп 
аталады. 
Бағаға байланысты сұраныс функциясын үш түрлі тәсілмен беруге болады: 
 
 
 
 
а) кестелік 
P, баға 
Q, сұраныс 
кӛлемі 
1 
100 
2 
70 
3 
50 
4 
40 

71 
 
5 
20 
 
 б) графиктік  
                                                 
                                              D                                                                                      
                          
                                                                                   
 
                                                                                            Q 
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          
                                              1-сурет. Сұраныс қисығы    
 
в) аналитикалық  
 
            
P
b
a
Q
d



 (мысалы, 
P
Q
d



2
5
) 
 
Сұраныс  қисығы  бойымен  қозғалыс  басқа  қалыпты  жағдайда  сұраныс  кӛлемінің  ӛзгеруін 
кӛрсетеді. Сұраныс мӛлшері мен тауар бағасы арасында кері байланыс бар. Бұл кері байланыстың 
себебінің  бірі  –  шектік  пайдалылықтың  біртіндеп  кему  заңы.  Тауардың  әрбір  қосымша  бӛлігі 
алдыңғысына  қарағанда  тұтынушыға  азырақ  пайдалылық  алып  келеді.  Осыған  байланысты 
тұтынушы  қосымша  бірлік  үшін  аз  тӛлеуге  ғана  келіседі.  Тұтынушының  бұл  әрекеті  сұраныс 
заңына келіп саяды: «тауар кӛп болған сайын сұраныс бағасы да тӛмен». Сондай-ақ, бағаның ӛсуі 
тауарды азырақ сатып алуға итермелейді. Ол келесі себептермен түсіндіріледі: 
а)  бірін-бірі  алмастыратын  тауарлардың  болуы  (кофе-шай,  сары  май-маргарин  сияқты 
субститут-тауарлар), қымбаттаған тауарды басқасымен ауыстыру мүмкіндігі; 
б) тауар бағасы ӛскен кезде нақты табыс тӛмендеп, аз мӛлшерде сатып ала алады. 
Тауарға деген сұраныс тұрақты емес. Тұтынушының тауарға қатысты әрекетіне әсер ететін, 
бағалық емес факторлар да бар. Олар: 
1. Тҧтынушылар  табысы  (I,  income).  Тұтынушылар  табысы  артқан  кезде  қалыпты 
тауарларға  деген  сұраныс  артады  (сұраныс  қисығы  оңға  және  жоғары  жылжиды),  ал  табыс 
тӛмендегенде  сапасы  тӛмен  тауарларға  сұраныс  азаяды  (сұраныс  қисығы  солға  және  тӛмен 
жылжиды). 
2.  Тҧтынушы талғамы (T, tastes). Тұтынушы белгілі бір себептерге байланысты (күшті 
жарнама,  сәнді  киім,  музыка  т.б.)  тауарларды  қалаған  жағдайда  кез-келген  бағада  оны  кӛп 

72 
 
мӛлшерде сатып алуға дайын болады. Онда тұтынушы талғамының ӛзгеруі тауарларға сұранысты 
артырады және керісінше кемітеді. 
3.  Бір-бірін  ауыстыратын  және  толықтыратын  тауарлар  бағасы  (P
S
,  P
C
,  prices). 
Сиыр еті мен құс етін алсақ, олардың біреуінің бағасы жоғарласа тұтынушыларды екінші тауарға 
ауысуға  мәжбүр  етеді.  Керісінше  субститут-тауардың  бірі  арзандаса  соған  сұраныс  артады.  Бір-
бірін  толықтыратын  тауарлар  үшін  жағдай  басқаша.  Бензин  бағасының  күрт  ӛсуі  автомобильге 
деген сұранысты біршама азайтады және керісінше. 
4.  Сатып алушылардың жалпы саны, рынок ауқымы (N). Сатып алушылар саны кӛп 
болған сайын жалпы сұраныс та жоғары болады. Рынок ауқымы жеке сұраныстардың сомасымен 
анықталады.  Мысалы,  қалыпты  жағдайда  туылған  бала  санының  ӛсуі  жаялыққа  сұранысты 
арттырады. 
5.  Тҧтынушылар  кҥтімі  (IE,inflationary  expectations).  Егер  тұтынушы  болашақта  баға 
ӛседі деп күтсе, онда оның экономикалық мүддесі ағымды сұранысты арттыруға итермелейді. Баға 
тӛмендеуін  күтсе  болашақта  экономикалық  ұтысқа  ие  боламын  деген  үмітпен  күнделікті 
тұтынуын азайтады, яғни сұраныс тӛмендейді. 
 
 
Жалпы жағдайда сұраныс функциясы келесі түрде жазылады: 
 
Q = Q
D
 (P, I, T, P
S
, P
C
, N, IE) 
 
P                                                           P                                                
                                D
'
                                                             
                                                                                                         D                                                 
                                      D                                                    D
'
      
                                                                                                                                               
                                                  Q                                                           Q                   
 
           2-сурет. Бағалық емес факторлардың сұранысқа әсері    
 
Тауарлар мен қызметтер ҧсынысы 
Тауарлар рыногында ӛнімді тұтынушылармен қатар ӛндірушілер де бар. Олар жеке тауар 
бағасына әсер ете алмайды және рыноктық сұранысты есепке ала отырып тауарлар ұсынады.  
Ұсынысты  зерттеу  барысында  жекелеген  тауар  ӛндіруші  мен  рыноктық  ұсынысты 
қарастырамыз.  Ұсыныс  ӛндірушінің  нақты  тауарға  деген  қатынасына  байланысты  және  келесі 
жағдайлармен анықталады: 

 
оның қандайда бір тауарды ӛндіруге құлқы бар ма? 

 
құлқы болса ӛндіруге қабілеті жете ме?