Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі «№13 орта мектеп» коммуналдық мемлекеттік мекемесі Жоба тақырыбы

Амантай Әрсен

қазақ тілі мұғалімі Мәлікова Ж.Қ.

Бұл жоба қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы – қазақ халық ертегілерінің тәрбиелік мәнін зерттеуге арналған. Ғылым мен техника дамыған заманда адамзат адами қасиеттерден алшақтай бастаған кезде, болашақ ұрпақ тәрбиелеу құралы ретінде атазаманнан жеткен халық ертегілерінің көмегіне жүгінуімізге тура келеді.

Екінші тарауда қазақ халық ертегілерінің балалардың санасына әсер етуін зерттеу экспериментінің нәтижелері берілген.

Жобаның қорытындысында зерттеу тақырыбы бойынша тұжырымдар ұсынылған.

В проектной работе исследуется роль казахских народаных сказок в воспитании детей. Казахские народные сказки являются одним из главных направлений казахского устного народного творчества. В век развития науки и техники, когда человечество начинает отходить от духовных ценностей как никогда мы обращаемся к народным сказкам.

Во второй главе предлагается итоги исследовательской работы по изучению казахских народных сказок.

В заключении представлены выводы по теме исследования.

1. Кіріспе..........................................................................................................................3-5

2. Негізгі бөлім

2.1 Қазақ халық ертегілері, оның түрлері....................................................................6-8

2.2 Ертегілердің тәрбиелік мәні..................................................................................9-12

3. Қорытынды...................................................................................................................13

4. Пайдаланылған әдебиет..............................................................................................14

КІРІСПЕ

Жоба жұмысының өзектілігі.

Менің ұсынып отырған ғылыми жобамның тақырыбы «Қазақ халық ертегілерінің тәрбиелік мәні». Мен 1-сыныпқа келгенімде бастауыш сынып оқушыларының көбі үлкендерге құрмет көрсетіп, кішілерге қамқор болуды білмейді екен, өзара сыйластық, достық, қамқорлық қатынастары төмен болып көрінді. Бірақ мұғалім олардан өзін-өзі қалай ұстауы керек екені туралы сұрағанда бәрі де дұрыс жауап беретін. Сонда, сұрақтың жауабын біле тұра, тәртіп ережесін дұрыс қолданбайды. Тағы бір байқағаным, барлық оқушының қазақ тілі сабағында ертегіні оқып талдау кезінде қызығушылығы туады. Сондықтан мен сыныптастарымның тәрбиелі, ізетті, ақылды, мейірімді, еңбекқор болуына қазақ халық ертегілерінің көмегі зор деген тұжырымдамаға келдім. Менің ойымша адамдардың бойында тек қана жақсы қасиеттер болуы тиіс, ал осы қаситеттерге қазақ халық ертегілерін оқу арқылы қол жеткізуге болады. Сөйтіп мен қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәнін зерттемек болдым.

• 
  Қазақ халық ертегілерін оқу;
  
• 
  Ертегі кейіпкерлерінің тәртіп ережесін ұстанбағандықтан олақ жағдайларға түсу кезеңдерін табу;
  
• 
  Ертегі кейіпкерлерін жақсы қарым-қатынасқа, достыққа, еңбекқорлыққа үйрету үшін ертегішілер қандай тәсілдерді қолданғанын проследить;
  
• 
  осы проблемаға сыныптастарымның назарын аудару.
  

1. 
   Бақылау әдісі
   
2. 
   Тарихи әдіс
   
3. 
   Аналитикалық әдіс.
   
4. 
   Салыстыру әдісі.
   
5. 
   Іздену әдісі.
   
6. 
   Зерттеу әдісі.
   

Осы жұмыстың нәтижесін балабақшаларда, мектептерде, қазақ халық ертегілеріне қызығушылары бар сыныптастарыма, олардың ата-аналарына қолдануға болады.

Қазақ халық ертегілерінің тереңірек білу үшін, ертегіні оқи отыра жағымды кейіпкерлерден үлгі аламын деген балаларға күнделікті көмекші құрал ретінде қолдануға болады.

Ғылыми жоба кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Пайдаланған әдебиеттер тізімі соңынан берілді.

1. 
   Ғылыми жұмыстың мақсатын анықтау.
   
2. 
   Ғылыми жұмыстын жоспарын құру.
   
3. 
   Мұрағаттардан, кітапханадан алынған ғылыми әдебиеттермен танысу.
   

Зерттеу кезінде мен мыналарды түсіндім:

• 
  қазақ халық ертегілеріндегі жағдаяттар арқылы біз, яғни, оқырман көп жақсы нәрсеге үйренеміз;
  
• 
  қазақ халық ертегілерінде ата-ананы тыңдамағандар жазаға ұшырайды, ал төзімділік, сыпайылық, достық, тілалғыштық марапатталған;
  
• 
  ертегі кейіпкері тек сыпайылылық арқылы ғана көмек алған және көптеген кейіпкерлер біраз қиыншылықты жеңу арқылы мұратына жеткен.
  
• 
  ата-аналарға және үлкен адамдарға деген құрмет зор болған;
  
• 
  ертегілердің ең басты тақырыбы еңбек болған, адал еңбектену арқылы кейіпкерлер қиын жағдайлардан шыға білген.
  

⁴

2.1 Қазақ халық ертегілері, оның түрлері.

Мен жетекшіммен бірлесіп қазақ халық ертегілерімен танысқаннан кейін, олардың түрлерін,ерекшеліктерін зерттей бастадым. Сонымен, қазақ халық ертегілер - ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан көлемді саласының бірі болып табылады. Қазақ халық ертегілері – қазақ халық ауыз әдебиеті ішінде атадан балаға мұра ретінде беріліп, ерте заманнан бастап бүгінгі күнге дейін даму, өсу, толығу үстінде келе жатқан асыл мұра. Қазақ халық ертегілерінің асылдық қасиеті, оның дүниеге келуі сонау ерте заман болса да, бүгінгі біздің дәуірімізде қажеттілігі күшейіп мән - мағынасының артып отырғандығында. Ертегілер халқымыздың тарихын, дүниетанымын, тұрмысы мен салтын, әдет-ғұрпын, нанымы мен сенімін білдіреді. Ертегілер қоғам дамыған сайын адамның да ой-санасын өскен, өмірге деген көзқарасы өзгереді. Қазіргі заманның жетістіктерін көре отырып, ертегі оқиғаларындағы халық арманының іске асқаның байқаймыз.

Қазақ ертегілері өзінің тақырыптары, көтерген мәселелері, мазмұнына байланысты қиял-ғажайып ертегілері, түрмыс-салт ертегілері, хайуанаттар туралы ертегілер, шыншыл ертегілер болып бөлінеді.

Қиял-ғажайып ертегілердің оқиғасы қиялға, фантазияға құрылады, өмірде болмайтын нәрселер туралы баяндалады. Кейіпкерлері қиялдан туған жалмауыз, жезтырнақ, мыстан кемпір, алып дәу және солармен күрескен батырлар болып келеді. Сонымен қатар адамға көмектесетін қанатты тұлпарлар, құстар да қиялдан туған бейнелер. Қиял-ғажайып ертегілері адамдардың арманы мен қиялын танытады, болашаққа деген сенімін білдіреді. Ертегінің қарапайым кейіпкері арманына жету үшін жолында кездескен барлық кедергілерді ақылмен, айласымен, достарының көмегімен жеңіп отырады. Қиял ғажайып ертегілер: «Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», «Ыста тас», «Алтын сақа», «Тас болған шаһар».

5

Қиял ғажайып ертегілер қазақ ертегілерінің ішінде ең көнесі болып табылады. Қиял-ғажайып ертегілері көп дәуірді бастан кешіргендіктен, өзгерістерге де көп ұшыраған. Қазақ қиял-ғажайып ертегілерінің кейіпкерлері «ай десе-аузы, күн десе-көзі» бар сұлу, не алтын шашты қыз, солармен қатар айдаһар, жеті басты жылан, алып қара құс, тұлпар ат, басы алтын, арты күміс киік сияқтылар араласып отырады. Бұлардың бір тобы ертегі кейіпкерінің досы болса, бір тобы қас жауы болып әрекет етеді. Бұл кейіпкерлердің арасында кейде дос, кейде қас болып кездесетіндері де бар. Оларға таусоғар, көлжұтар, көреген, желаяқ, саққұлақ, жұмбақ жар, жылан патшасы, басы алтын киәк жатады.

Ертегілер өз сюжетіне байланысты халық ертегілері қиял-ғажайып, тұрмыс-салт, жануарлар туралы болып бөлінеді.

Халықтың қиял-ғажайып ертегілерінен аңшы мергендер, қайраты мол ер жігіттермен қатар еңбек адамдарының да ерліктері орын алады. Еңбек адамдарының неше түрлі ғажайып жағдайда жасаған ерлік істері, оларға ұшатын кілем, сөйлейтін жануарлар тағы басқа заттар көмектеседі.

Тұрмыс-салт ертегілерінің кейіпкері қарапайым адамдар. Адамдардың шыншылдығы, озбырлығы және өмірдегі қиындықтар жайлы баяндалады. Бұл ертегілер өте қысқа, сюжеттері бір бағытта болып келеді. Тұрмыс-салт ертегілерде қойшы малшы, бақташылардың тұрмысы суреттеледі. Бұл ертегілерің өзіне тән

6

ерекшелігі-өмірде болатын жағдайлар мен болмайтын нәрселердің араласып отыруы. Тұрмыс-салт ертегілеріне «Бозынген», «Аю, түлкі және қойшы», «Арыстан мен кісі» сияқты шағын, тәрбиелік мәні зор ертегілер жатады. Жан-жануарлар туралы ертегілері барлығымызға жақсы таныс, олардың кейіпкерлері: қу түлкі, қорқақ қоян, озбыр қасқыр. Бұл топқа «Аю, қасқыр, түлкі, бөдене», «Аю, түлкі және арыстан», «Қоянның зары», «Күшік пен мысық» т.б. ертегілер жатады

2.2 Қазақ халық ертегілерінің тәрбиелік мәні.

Адамның балалық шағы ертегімен тығыз байланысты. Біз әжемізден ертегі айтып немесе оқып беруін жиі сұраймыз. Сиқыры бар оқиғаларды тыңдауды тағаттана күтеміз. Көңілді де аянышты, қорқынышты да күлкілі олар бізге біраздан таныс. Олармен біздің әлем, жақсылық пен жамандық, әділет туралы алғашқы көзқарастарымызды қалыптастырады. Бір қарағанда жәй кішкентай ғана әңгіме сияқты, ал шын мәнінде осы әңгімелерде халық даналығы, мейірімдік пен зұлымдық туралы түсінік жатыр. Кейде өмірде қиын жағдайлар кездесіп жатады. Не істеу керек? Қандай дұрыс шешім қабылдау керек? Осы сұрақтарға жауап табу үшін ертегі бізге асығады.

Менің зерттеу жұмысымның тақырыбы: Қазақ халық ертегілерінің тәрбиелік мәні. Мен ертегі бізді неге үйретеді? деген сұраққа жауап беруім керек.

Ертегілер бізге сонау ерте заманнан келді. Ертегіге біз сенеміз, ондағы оқиғалар кейде өзімізбен болып жатқандай, қорқынышты жерінде көзімізді жұмамыз. Ең негізгісі – бәрі де жақсы аяқталатынына сенеміз. Қазақ халық ертегілері тұнып тұрған даналық.

2. Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану. Р. Жұмағұлова

3. «Ол кім? Бұл не?» балалар энциклопедиясы.

№1-2 слайд

Қосымшалар:

Сауалнама: Оқырман белсенділігін анықтау.

Қазақ халық ертегілерін оқисың ба?

*Иә – 16 бала 80%

*Жоқ – 2 бала 8%

*Сирек – 3 бала 12

Мен не білгім келеді? Адамдар неге ертегі шығарған? Халық ертегілерінде неге жақсылық жамандықты жеңеді? Халық ертегісін тәрбиеші деп атауға бола ма?

Менің тұжырымдамам: Менің ойымша, адамдар ертегіні өз балаларына айту үшін шығарған. Кез-келген ертегі мейірімділік пен махаббатқа үйретеді. Егер сен біреуге жақсылық жасасаң, ол жақсылық саған көп есе болып қайтады.

№5 слайд

Жауап іздейтін сұрақтар: Ертегілер қандай болады? Қазақ халқы ертегілерде не туралы армандады? Қазақ халық ертегілерінің ерекшеліктері. Қазақ халық ертегілеріндегі сиқырлы тұрмыстық заттар. Халық ертегілерінде қандай сиқырлы жандар өмір сүреді?

№6 слайд

Бұл сұрақтарға жауап беру үшін, мен көп кітаптар оқып шығуым керек. Ертегілерді сараптап үйрену керек. Кейіпкерлерге мінездеме беруге үйрену керек. Пайдалы ақпарат таба білу қажет. Қорытынды жасауға үйрену.

№7 слайд

Менің әрекеттерімнің жоспары: Ғылыми жетекшіммен тақырыпты талқылау. Сыныптастарымды көмекке шақыру. Табылған материалдарды жетекшіме көрсету.

№8 слайд

Ақпарат жинау үшін қазақ халық ертегілерін көп оқу керек, энциклопедиялармен жұмыс істеу қажет. Мультфильмдар көру. Пайдалы ақпараттарды компьютерден іздеу. Балалар кітапханасына бару.

№9 слайд

Мен не білдім? Адамдар ертегіні өз балаларына жақсылық пен жамандықты айыра алу үшін айтып отыруға шығарған. Себебі ертегілерде әрқашан жақсылық жамандақтан үстем болады. Кез-келген ертегі даналыққа, мейірімділікке, қамқорлыққа үйретеді. Егер сен біреуге жақсылық жасасаң, ол жақсылық саған көп есе болып қайтады. Егер ертегі болмаса өмір қызықсыз болады, адамдар өз ұрпағына өмірлік тәжірибесін бере алмайды, қателіктен сақтандырып қиындықтарды жеңе отырып мейірімділік пен жарыққа жол сілтей алмайды. Қазақ халқы көптеген қызықты ертегілерді осы күнге дейін жеткізген. Қазақ ертегілерінде қиялға сыймайтын оқиғалар болады. Ертегі – бұл көптеген ертегішілермен жылдар бойы айтылып келе жатқан ойдан шығарған әңгіме. Ертегі белгілі тәртіппен айтылады.