№113 (5776) 21 ЋЫРКЉЙЕК 2019 ЖЫЛ
13
almaty-akshamу.kz
almaty-aksham@mail.ru
ТАЛБЕСIК
ЋАЙЫЃДЫ –
ерекше сџлу к?л
айтудай-аћ айтылып жљрген жоћ па?! Егер сол с+здер
рас болса, Ћайыѓды к+лiн саћтап ћалу – туризмдi
дамытудыѓ бiрден-бiр жолы емес пе?! Ќзiрше бар,
бџзылмаѕан сол сџлу к+лдi келешек џрпаћ љшiн аман
алып ћала алмасаћ, туризмдi ћалай дамытамыз?!
Рас, љкiметiмiз К+лсай к+лiне дейiн баратын
жолды асфальттап бердi. Халыћ оѕан дќн риза. Сол
жолдыѓ асфальтталѕаныныѓ арћасында ќр сенбi-
жексенбi сайын К+лсай к+лiне шамамен 2 мыѓдай адам
баратын к+рiнедi. Олар бiрiншi кљнi К+лсай к+лiне,
екiншi кљнi Ћайыѓды к+лiне барып, серуендеп
ћайтады екен. Егер Ћайыѓды к+лi аѕып кететiн болса,
онда осы к+лдер љшiн келетiн туристердiѓ саны екi есе
азаятындыѕы с+зсiз.
Екiншi бiр айта кететiн нќрсе: ћазiргi кезде К+лсай
к+лiне бару ћаншалыћты оѓай болса, Ћайыѓды к+лiне
бару соншалыћты ћиын ќрi азапты. Жолы ойдым-
ойдым, шџћыр-шџћыр. Д+ѓкиiп-д+ѓкиiп жатћан
д+ѓбек тастар тiптен к+п. Машинаны ћайда алып
ћашарыѓды бiлмейсiѓ. К+пiр де жоћ. Судан ары
+тесiѓ, берi +тесiѓ. Жаяу баратындарѕа тiптен ћиын.
Оныѓ љстiне, ћорыћшылар саћтыћты ойлаѕан болу
керек, туристерiнiѓ саны к+п машиналарды к+лдiѓ
+зiне дейiн жiбермейдi екен. Машиналарды таудыѓ
етегiне тоћтатып ћояды. Туристер ары ћарай к+лге
жаяу к+терiлуге, ћайтарда жаяу тљсуге тиiстi. Бџлар-
дыѓ бќрi Ћайыѓды к+лiне барушыларѕа ћолайсыздыћ
туѕызып жљр. Егер сол жолды ж+ндеп салып,
асфальттап тастаса, бќрi де к+ѓiлдегiдей болѕан болар
едi.
Саты ауылынан Ћайыѓды к+лiне дейiн небќрi 10–
15 шаћырымдай ѕана жер екен. Оѕан бќлендей к+п
ћаржы да кете ћоймас деп ойлаймыз. Тек ыћылас пен
ынта жќне маћсат пен жiгер болса болѕаны.
Сол жолы мен туристердiѓ бiрiнен ќдейi: – Ћалай,
Ћайыѓды к+лi џнады ма? – деп сџрадым. Ол: – Жолы
жаѕдайсыз екен. Ќбден шаршатты. К+лдiѓ атаћ-
даѓћыныѓ дардай екендiгiне жќне кiтаптаѕы ќдемi
суреттерге ћарап, «ћалай да оѕан бару керек» деп келген
едiм, ендi, мiне, +кiнiп тџрмын. Бџдан кейiн алтын берсе
де келмейтiн шыѕармын. Aйткенi, К+лсай к+лiнен
алѕан лќззаттарымныѓ бќрiн жоѕалттым. К+ѓiлiм пќс
болып ћалды, – дедi.
Осыныѓ бќрi жолдыѓ жамандыѕынан екенiн iштей
сезiнiп тџрдым. Бiраћ оѕан тiс жарып ештеѓе дегенiм
жоћ.
Ћайталап айтайын. Ћайыѓды к+лi Кљнгей
Алатауыныѓ iнжу-маржандарыныѓ бiрi. Ол теѓiз
деѓгейiнен 1800 м. биiктiкте жатыр. Жан-жаѕындаѕы
биiк таулардан т+нiп тџрѕан жасыл ћараѕайларды
былай ћойѕанда, су астынан бастарын сорайтып шыѕып
тџрѕан ћураѕан ћараѕайлар к+лдiѓ сќнiн де, ќрiн де
келтiрiп тџр. Дќл бiр сићыршы тќрiздi. Келушiлердiѓ
зейiнiн +зiне тартады да тџрады.
Егер туризмдi дамыту – жас мемлекетiмiздiѓ басты
баѕыттарыныѓ бiрi дейтiн болсаћ, онда ћалай да
Ћайыѓды к+лiнен айырылып ћалмау жолдарын
ойластырѕанымыз абзал.
Байынћол ЋАЛИЏЛЫ,
Кеген ауданыныѓ Ћџрметтi азаматы.
суын б+геп жатћан сол екi ћараѕай ѕана секiлдi к+рiндi.
Егер сол екi ћараѕай ћозѕалып, аѕып кетсе, Ћайыѓды
к+лiнiѓ суы да аѕып кететiндiгi аћићат. Бџлай болатын
болса, ендiгi бiр-екi жылдыѓ к+лемiнде к+лден мљлде
айырылатынымыз аныћ.
Бџл ойымды «К+лсай к+лдерi» џлттыћ паркiнiѓ
ќкiмшiлiгiне айттым. Олар айтады: – Аѕа, бџл жаѕдайды
бiз де к+рiп-бiлiп жљрмiз. Сiздiѓ осы айтћан ойыѓызды
бiз де жылда жоѕарѕы жаћтаѕыларѕа айтып, хат жазамыз.
Олар «ћаржы жоћ» дегендi тiлге тиек етедi, – дейдi.
– Ойбай-ау, бiз ћаржы ћашан табылады деп жљрге-
нiмiзде к+л аѕып кетсе ћайтемiз, – деймiн мен.
Ћазаћстан Республикасыныѓ басшылары мен
Алматы облысыныѓ ќкiмi – Амандыћ Ѕаббасџлы
Баталов мырзаныѓ ћџлаћтарына алтын сырѕа. Мына
жаѕдайѕа ертерек к+ѓiл аударып, апаттыѓ алдын
алмасаѓыздар, Ћайыѓды к+лiнен айырылып
ћалатынымыз айдан аныћ. «Туризiмдi дамытуымыз
керек» деп, республикалыћ басылымдар мен
теледидарларда да, тљрлi деѓгейдегi мќжiлiстерде де
БИЛIКRЛДIЃ
ћазiргi жаѕдайы
+нiмдерi – 1,3 ПДК (шектi жол берiлетiн шоѕырлану).
Мамандардыѓ айтуынша, су тљбiндегi ш+гiндiлер ќлi
кљнге дейiн фосфор жќне органикалыћ ћосылыс-
тармен ластанѕан.
Бiрнеше жыл бџрын ЋР Ядролыћ физика инсти-
тутыныѓ мамандары к+лдiѓ радиациялыћ к+рсеткiш-
терiн зерттеп, литий, бор, мырыш, стронций, молиб-
деннiѓ к+п м+лшерде бар екендiгiн атап +ттi. Ћалыпты
жаѕдайда 1 литр суда 15 микрограмм к+рсететiн Уран
концентрациясы 17,3 микрограмды ћџрады.
1990 жылы Билiк+л к+лiнiѓ су жинау алаѓы 5 170
шаршы км., к+лдiѓ џзындыѕы – 9,28 км., енi – 5 км.-дi
ћџрады. 1948 жылдары к+лдiѓ деѓгейi 643 см. болса,
2016 жылы 366 см. болды, яѕни, 2 метр 72 см.-ге дейiн
судыѓ деѓгейi т+мен тљсiп кеттi. Жаѕалауды ћамыс
басып, к+лдiѓ +зi батпаћтанып, балдырланады. Жаздыѓ
аптап ыстыћ кљнiнде ћамыс пен балдырдыѓ шiру
процесi кљрт к+терiлiп, к+мiр ћышћыл газы к+бейiп,
судаѕы +ттегi азаюда. Осы жоѕарыда айтып +ткен жаѕ-
дайларѕа байланысты к+лдегi флора мен фауналардыѓ
жойылу процесi жылдам жљрдi. Судыѓ м+лшерiнiѓ аз
болуы жќне к+лдiѓ ластануы маѓызды мќселенiѓ, яѕни
балыћтардыѓ +луiне ќкеп соћты. Бџрын Билiк+л аума-
ѕында 30 балыћ тљрi болса, ћазiр 5 балыћ тљрi ѕана бар.
Мiне, Билiк+л к+лiнiѓ ћазiргi уаћыттаѕы жаѕдайы
осындай. Жамбыл облысыныѓ ѕана емес, ћазаћ дала-
сыныѓ кереметтерiнiѓ бiрi болѕан Билiк+лдiѓ бљгiнгi
жаѕдайы ќрћайсысымыз љшiн маѓызды болуы ћажет.
Табиѕат ананыѓ бiзге берген сыйын ћастерлеп, келесi
џрпаћћа жеткiзу бiздiѓ адамдыћ парызымыз деп
есептеймiн. Осы экологиялыћ апат +ткен ѕасырдыѓ 80-
шi жылдары орын алды. Ќлi кљнге дейiн су тљбiнiѓ
ћалыѓ ћабаты зиянды химикаттар мен ауыр металдар-
ды саћтауда. Кеѓес Љкiметi заманында к+зiмiздiѓ аѕы
мен ћарашыѕындай болѕан Билiк+лдi ћџйрыћты
ћоймаѕа (хвостохранилище) айналдыруы, яѕни зиянды
ћалдыћтарды сонда аѕызып отырды. Ал Билiк+лдiѓ суы
сљзiлiп, жерасты суларыныѓ ћорын толыћтырып
отыратынын ескерсек, сол аймаћтыѓ жерасты сулары
ћандай зиянды ћалдыћтармен ластанып жатћанын
айтпаса да тљсiнiктi. Осы ластанѕан суды тџтынушы
сол аймаћтыѓ тџрѕындары: Билiк+лдiѓ таѕдыры ћазiргi
таѓда облыстыћ емес, республикалыћ маѓызѕа ие
љлкен апат алып келген мќселе ретiнде ћарастырылуы
ћажет деп есептейдi. Билiк+лдiѓ жаѕдайы келесi кезек-
те тiкелей мемлекеттiѓ ћолдауына байланысты. Себебi,
осы апатты аймаћты ћайта ћалпына келтiру жџмыс-
тары љшiн ћомаћты ћаражат керек болады. Билiк+л
мќселесiн шешудiѓ озыћ љлгiсi мен технологиясын
тауып, оны жљзеге асыру љшiн «ѕылыми жобалар»
байћауын +ткiзiп, ол жобаныѓ тiкелей мемлекет
тарапынан ћаржыландырылуын ж+н деп санаймын.
Медетхан ЗАППАРОВ,
Ћ.И.Сќтбаев атындаѕы Ћазаћ џлттыћ
техникалыћ зерттеу университетiнiѓ
профессоры, Ћазаћстан Республикасы
Минералды ресурстары академиясыныѓ академигi.
