27
Жылдам әсер етуші автоматтарда уақыт t
1
0,002-0,008 с азаяды, сол
сәтте байланыс ажырауынан ток орнатылған белгіге жетпейді. Мұндай
автомат әдетте токты өшіреді. Осыған орай, автоматтың жұмысы біршама
жақсарады, аппараттың және жабдықтың термикалық және динамикалық
қуаты азаяды. Токтың жылдамдығы өскен сайын, ток шектеу әсері азаяды,
себебі байланыс ажырау кезінде ток жоғары мәнге ие болады. Автоматтарда
шектеуді алу үшін тікелей токқа емес, оның өсу жылдамдығына әсер ететін
құрылғыларды қолданады.
8 дәріс.
Cақтандырғыштар.
Резисторлар, реостаттар мен
контроллерлер
Д
әрicтi
ң мақсаты: сақтандырғыштар,
резисторлар, реостаттар мен
контроллерлердiң арналуын, жіктелуiн, түрлерiн мен конструкцияларын,
жұмыс істеу әрекеттерiн студенттерге жеткiзу.
Сақтандырғыштар.
Сақтандырғыштар
– электр тізбектерін токтарын жүктемеден және
токтардан қорғауға арналған электрлік құрылғылар. Кезекті қорғанышты
тізбекпен
балқымалы
ендірме
және
доға
өшіретін
құрылғылар
сақтандырғыштардың негізгі элементтері болып табылады.
Сақтандырғыштарға келесі талаптар қойылады:
1) Сақтандырғыштың мерзімдік токқа қатысты сипаттамасы төмен
болуы керек, бірақ қорғалатын объектінің уақыт ағымындағы токтың
сипаттамаларына жақын болуы мүмкін.
2) Сақтандырғыштың кемшіліктері үшін жауап беру уақыты, әсіресе
жартылай өткізгіш құрылғыларды қорғау саласында, мүмкіндігінше төмен
болуы тиіс.
Сақтандырғыштар шектеулі токпен жұмыс істеуі керек.
3) Қорғалатын тізбекте сақтандырғыштар қорғаудың селективтілігін
қамтамасыз етуі тиіс.
4) Сақтандырғыштардың сипаттамалары тұрақты болуы тиіс, сондай-ақ
олардың параметрлерінің технологиялық шашылымы қорғау сенімділігін
бұзбауы тиіс.
5)
Қондырулардың
қуаттылықтарының
өсуіне
байланысты
сақтандырғыштар жоғары өшіретін қабілетке ие болулары тиіс.
6) Сақтандырғыштың құрастырылымдары балқымалы ендірменің
жанып кетуінде оны жылдам және оңай ауыстыру мүмкіндігімен қамтамасыз
етуі тиіс.
Ұзаққа созылатын жүктеме кезінде балқымалы ендірменің қызуы.
Өзімен бірге балқымалы ендірменің токтан тәуелді екендігін көрсететін уақыт
ағымындағы токтың сипаттамасы – сақтандырғыштың негізгі сипаттамасы
болып табылады (
8.1 суреттегi
қисық
1).
Мүлтіксіз қорғаныс үшін
сақтандырғыштың уақыт ағымындағы тогына қатысты сипаттамасы барлық
нүктелерінде қорғайтын тізбек пен объектінің сипаттамасынан сәл төменірек
28
жүргені жөн. (қисық 2).
Алайда, сақтандырғыштың шынайы сипаттамасы (3-
қисық) 2-қисықты қиып өтеді. Осыны түсіндіре кетсек.
Сақтандырғыш
сипаттамалары
1-қисыққа
сәйкес келсе, онда
ол ескіруден немесе қозғалтқыш
іске қосылғанда өртеніп отырады.
Рұқсат етілмеген жүктемелердің
жоқтығынан тізбек сөніп отыратын болады.
Сондықтан, балқымалы
ендірменің тогы номиналды жүктеме тогына қарағанда көбірек таңдалады.
Осы ретте 2-ші және 3-ші қисықтар қиылысады.
Жоғары жүктеме аудандарында (Б облысында)
сақтандырғыш нысанды
қорғайды.
А облысында сақтандырғыш нысанды қорғамайды.
Кішігірім
(1,5-2,0) I
ном
жүктемелерде сақтандырғыштың
қыздырынуы баяу жылжиды.
Жылудың көп бөлігі қоршаған ортаға беріледі.
Жылу берудің күрделі
шарттары балқымалы ендірменің есебін қиындатады. Өзіне қойылған
температураға жеткенде балқымалы ендірмені өртейтін ток шекаралық ток
І
шек.
деп аталады.
8.1 сурет – Сақтандырғыштын вольт-амперлiк сипаттамасы
Номиналды токтың ықпалымен сақтандырғыш іске қосылып кетпес
үшін І
шек.
>
І
ном
болуы қажет. Екінші жағынан, жақсы қорғаныс үшін І
шек.
мәні
номиналдыға жақын болуы тиіс.
Шекаралыққа жақын токтарда балқымалы
ендірменің температурасы балқу температурасына жақын болуы керек.
Токтың бойындай балқымалы ендірменің уақытын күрт қысқартуға қол
жеткізу екі бағытта жүреді:
- балқымалы ендірмеге арнайы қалып береді;
- металлургиялық эффект қолданады.
Ендірмені қимасы ауыспалы
жалпақ тілігі түрінде
қылып жасайды.
Артық жүктеме
және
қысқа тұйықталу бол
ғ
ан кездеpiнде
балқымалы
ендірменің кішірейтілген қималары үлкен кедеpгi
бол
ғ
ан
себебiмен қызып
балқып кетедi.
Металлургиялық эффектінің мәні кейбір жеңіл балқитын металдар
(қалайы, қорғасын) ерітілген күйлерінде кейбір еруге бейім емес металдарды
(мыс, күміс) ерітуінде. Осылайша алынған ерітінді шығын материалдарға
қарағанда, басқаша сипаттарға ие. Шамадан тыс жүктемелерде ендірмелердің
