Кəсіподақтар өз қызметінде атқарушы билік органдарынан,
жергілікті
өзін-өзі
басқару
органдарынан,
жұмыс
берушілерден,
саяси
партиялардан
жəне
өзге
де
бірлестіктерден тəуелсіз болады, оларға есеп бермейді жəне
олардың
бақылауына
жатпайды.
Билік
органдарының
кəсіподақтардың
қызметіне
араласуына
жол
берілмейді.
Кəсіподақтарды құруға қарсылық білдіру жəне оладың қызметіне
қарсы əрекеттер жасау заңдармен қудаланады.
Сонымен қатар, заңдарда азаматтарды кəсіподақтарға тиістілігі
бойынша кемсітуге тыйымдар көзделген. Қандай да бір кəсіподаққа
мүшелік қандай да бір құқықтардың немесе бостандықтардың
шектелуіне əкелмейді. Қызметкерлердің жұмысқа қабылдануын,
жұмыста жоғарылауын, сондай-ақ жұмыстан босатылуын олардың
белгілі бір кəсіподақта болу, оған кіру немесе одан шығу себебімен
байланыстыруға тыйым салынады (ҚР «Кəсіподақтар туралы»
заңның 7-бабы).
Кəсіподақтар өздерінің жəне өз бірлестіктерінің жарғыларын
жəне бастапқы кəсіподақты ұйым туралы ережені жасап, бекітеді.
Бұл актілер кəсіподақ мүшелері мен кəсіподақтық органдар
арасындағы қатынастарды реттейді. Олар қоғамдық дəрежедегі
актілер
болғандықтан
құқықтың
қайнар
көздері
болып
табылмайды.
Кəсіподақтар
туралы
заңдардың
ережелері
Қазақстан
Республикасында тұрып, жұмыс істейтін шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдарға колданылады, сондай-ақ республикадан
тыс жерде қызметтік іссапар тəртібімен жұмыс істейтін Қазақстан
Республикасының азаматтарына да қолданылуы мүмкін (ҚР
«Кəсіптік одақтар туралы» заңның 3-бабы).
Алайда, кəсіподақтарды құруға тыйым салынатын кездер де
болады. ҚР Конституциясына (5-бабы) сəйкес, республикада басқа
мемлекеттердің кəсіптік одақтарының қызметіне, сондай-ақ
кəсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың,
шет
мемлекеттер
мен
халықаралық
ұйымдардың
қаржыландыруына жол берілмейді.
Қарулы Күштерде, ішкі, шекара, темір жол əскерлерінде, басқа
да əскери кұрамаларда, ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік органдарында
кəсіптік одақтар туралы заңдардың қолданылу ерекшеліктері осы
құрамалар туралы заңдармен белгіленеді.
Кəсіподақтардың функциялары. Кəсіподақтар жұмыс істейтін
тұлғалардың мүдделерін қорғау үшін құрылды, сондықтан олардың
негізгі функциясы – бұл қорғау функциясы. Кəсіподақтар меншік
иесінің, мемлекеттік жəне шаруашылық органдарының алдында
қызметкерлердің еңбекті қорғауға қатысты құқығын қорғайды,
еңбекті қорғауға қатысты бағдарламаларды, заң шығарушылық
жəне заңға сəйкес нормативтік құқықтық актілерді жасауға
қатысады.
Еңбек заңдары кəсіподақтардың жұмыс берушілермен жəне
олардың басшылығы арасындағы əлеуметтік-еңбек мəселелері
бойынша өндірістен бастап республикалық деңгейге дейінгі
қатынастарын реттейді. Бұл деңгейлердің барлығында кəсіподақтар
өздерінің қорғау функциясын, сонымен қатар, маңызды функциясы
– қызметкерлердің мүдделерін білдіруді жүзеге асырады.
Кəсіподақтар осындай аса маңызды екі функцияны орындай алуы
үшін оларға мемлекет тарапынан норма шығару, құқық қолдану
жəне еңбек заңдарын сақтауға бақылау, сонымен қатар, еңбек
дауларын шешу салаларында бірқатар құқықтар мен кепілдіктер
берілген. Қызметкерлердің əлеуметтік-еңбек құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау, олардың құқықтары мен мүдделерін құқық
бұзушылықтардан қорғау, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру
жəне қызметкерлердің еңбек жəне тұрмысының мейлінше жақсы
жəне қолайлы жағдайын орнықтыруға қатысты мақсатты
құқықтық қызмет.
Кəсіподақтардың өкілдері өндірістердегі қайғылы
оқиғаларды тергеуге қатысады, еңбекті қорғау жағдайына,
оларды жақсаратуға қатысты шараларды орындауға тексеру
жүргізеді. Қызметкерлердің өміріне не денсаулығына қауіп төнген
жағдайда кəсіподақтар қауіпті жойғанға дейін жұмыстарды тоқтата тұру
туралы ұсыныстар жасайды.
Кəсіподақтар қызметкерлерге еңбек міндеттерін орындаумен
байланысты келтірілген зақым немесе денсаулығына келген өзге де
зиянды өтету үшін жəне қызметкерлердің құқықтары бұзылған
басқа да жағдайларда сотқа талап-арызбен жолдана алады.
Кəсіподақтардың екінші маңызды функциясы – қызметкерлер
мен еңбек ұжымдарының мүдделерін білдіру (өкілдік ету).
Қызметкерлердің мүдделерін білдіру функциясы кəсіподақтардың
жалақы жəне өзге де əлеуметтік-экономикалық мəселелер бойынша
өз мүшелеренің мүдделерін білдіруін көздейді.
Осы екі функцияға қоса, кəсіподақтар өзге де функцияларды
жүзеге асырады: өздерінің мүшелерінде патриоттық сезімді
оятуға байланысты, еңбек тəртібін нығайтуға байланысты
шараларды жүзеге асырады, мемлекеттік билік органдары жəне
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының сайлауына қатысуға
қатысты саяси тəрбиені жүзеге асырады.
Кəсіптік одақтардың құқықтары (ҚР «Кəсіптік одақтар туралы»
заңының 10-бабы)
Кəсіптік одақтардың мынадай негізгі құқықтары бар:
- мемлекеттік жəне шаруашылық органдармен, қоғамдық
ұйымдармен, кəсіпкерлермен жəне олардың бірлестіктерімен
(одақтарымен, ассоциацияларымен) өзара қатынастарда өз
мүдделерін, құқықтары мен мүдделерін білдіріп, қорғау, өз
мүшелерінің, құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатымен
сотқа талап кою, сотта, төрелік сотта, басқа органдарда
олардың мүдделерін қорғау, оларға өзге де құқықтық көмек
көрсету, заң консультациялары жəне құқылық көмек көрсететін басқа
да қызметтер құру, жеке еңбек дауларын қарау жəне заңдарға сəйкес
ұжымдык еңбек дауларын (жанжалдарын) шешуге қатысу, келісімдер мен ұжымдық
шарттар жасасу;
- ақша қорларын қалыптастыру;
-
мемлекеттік
басқару
органдарының,
кəсіподақ
мүшелерінің құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан
келтіретін актілері жөнінде сотқа шағым жасау;
- мемлекеттік өкімет пен басқару органдарына олар
қабылдаған, кəсіподақ мүшелерінің құқықтары мен заңды
мүдделеріне нұқсан келтіретін құқылық актілердің толық
немесе ішінара көшін жою не оларды өзгерту туралы өтініш
жасау;
- кəсіподақ мүшелерінің құқықтары мен заңды мүдделеріне
нұқсан келтіретін, прокурорлық қадағалау саласындағы
құқылық актілерге наразылық білдіру туралы, кəсіподақтар,
еңбек қорғау жəне қауіпсіздік техникасы жөніндегі заңдарды
бұзушы адамдарға қарсы іс қозғау туралы прокуратураға
өтініш жасау;
- заңда берілген құқықтар шегінде өз мүшелеріне қатысты
жөнінде еңбек, тұрғын үй жəне зейнетақы заңдарының, еңбек
қорғау жəне кəсіподақтар туралы зандардың орындалуына
